Mövzusunda ən çox maraqlanılan

Və aleykumussalam

Şübhəsiz mömin könülləri ən sağlam, möhkəm və köklü bir şəkildə bağlayan bağ iman və təqva əsasından qaynaqlanan qardaşlıq bağıdır. Bu, Cənab-ı Allah`ın möminlərə bəxş etdiyi ən gözəl nemətlərdən biridir. Ayət-i kərimədə bu hal belə ifadə edilməkdədir:

"Hamınız Allah`ın ipindən bərk-bərk yapışın və parçalanmayın! Allah`ın sizə olan nemətini xatırlayın ki, siz bir-birinizə düşmən idiniz, O, sizin qəlblərinizi birləşdirdi və Onun neməti sayəsində bir-birinizlə qardaş oldunuz. Siz odlu bir uçurumun lap kənarında idiniz. O, sizi ondan xilas etdi. Allah Öz ayələrini sizə beləcə bəyan edir ki, bəlkə doğru yola gələsiniz." (Al-i İmran, 3/103).

 İslamda qardaşlıq inanc təməlinə yerləşdirildiyinə görə möminlərin arasını pozacaq hər cür süni ayrı-seçkiliklər və lovğalanmalar haram qəbul edilmişdir. İrq, soy, cins növündən cahil dəyərlər yerinə təqva meyarını gətirmək surətiylə ictimai qardaşlığın və ahəngin pozulmaması təmin edilmişdir. Bu mövzudakı ayət-i kərimə hər cür mübahisəni sona çatdırıcı xüsusiyyətdədir:

 "... Heç şübhəsiz, Allah qatında ən üstün olanınız, təqvaca ən irəlidə olanınızdır..." (əl-Hucurat, 49/13).

 Mömin kişilər ilə mömin qadınların, inanc və təqva təməlində bir-birləriylə köməkləşmələri qardaşlığın bir gərəyi olaraq zikr edilməkdədir. Bu yardımlaşma, fərdi və ictimai həyatda iman və təqva qanununun hakim olmasını təmin etmək üçün lazımlı görülmüşdür. Necə ki bu məqsədlə bir yerə gələn kəslərə Allah`ın rəhmət edəcəyi ifadə edilməkdədir:

"Mömin kişilər və mömin qadınlar bir-birlərinin vəliləridirlər. Yaxşılığı əmr edər, pislikdən çəkindirərlər, namazı dosdoğru qılarlar, zəkatı verərlər və Allah`a və Rəsuluna itaət edərlər. Allah`ın özlərinə rəhmət edəcəyi kəslər bunlardır..." (ət-Tövbə, 9/71).

 Peyğəmbərimiz sallallahu aleyhi və səlləm bir hədisində belə buyurmaqdadır:

"Biriniz öz nəfsi üçün arzu etdiyini qardaşı üçün etmədikcə iman etmiş olmaz" (Buxârî, iman, 7).

 Hz. Əli (Allah ondan razı olsun) belə deməkdədir: "Sənin həqiqi qardaşın səninlə birlikdə olan, sənə mənfəət versin deyə, öz nəfsinə zərər verməyə razı olan, zamanın fəlakətləri qapını döydüyü vaxt, sənin dağınıq halını yığmaq üçün o, öz yığcam  vəziyyətini dağıdandır."

 Möminlər qardaşlıqda və dostluqda eynilə hissələri bir-birinə keçmiş mükəmməl və sapsağlam bir bina kimidirlər və ya bütün ünsürləri və zərrələriylə bir-birinə bağlı bir vücud kimidirlər. Bir bədənin hər hansı bir üzvü rahatsız olduğunda necə ki bütün bir vücud eyni rahatsızlığı, eyni ağrını hiss edirsə, bir tək möminin -dünyanın ta o biri ucunda belə olsa- çəkdiyi ağrını, hiss etdiyi iztirabı digər mömin qardaşları dərindən hiss edər. Möminlərin bu cür bir-birlərinə bağlı olduqlarını Peyğəmbər Əfəndimiz sallallahu aleyhi və səlləm belə ifadə etməkdədir.

"Möminin möminə bağlılığı, parçaları bir-birini tamamlayan bir bina kimidir." Hədisi rəvayət edən Əbu Musa əl-Əş'ari'nin bunu tərif etmək üçün barmaqlarını bir-birinə keçirdiyi zikr edilməkdədir: "Möminləri öz aralarındakı mərhəmətləşmələrində, yardımlaşmalarında bir vücud kimi görərsən. Əgər bədənin bir orqanı ağrıyarsa, vücudunun qalan qisimi yuxusuzluq və xumma (qızdırma) ilə o orqan üçün bir-birini çağırar." (bax. Buxârî, salat, 88, Məzalim, 5; Müslim, birr, 65; Tirmizî, birr, 18; Nəsəsi, zəkat, 67)

 Bir möminin, digər bir mömin qardaşına hər vəziyyətdə yardımcı olması lazımdır. Peyğəmbərimiz aleyhissalâtu vəssəlâm bir hədisində,

"zalım da olsa, məzlum da olsa mömin qardaşına kömək et!"

deyə buyurmaqdadır. Zülm mövzusunda necə kömək ediləcəyini isə bu təəccüblü sözlərlə dilə gətirməkdədir:

"Onu zülmdən əl çəkdirərsən. Ona edəcəyin kömək məhz budur." (Buxârî, Məzalim, 4; Müslim, birr, 62)

 Hz. Əli`dən (Allah ondan razı olsun.) rəvayət edildiyinə görə Rəsulullah aleyhissalâtu vəssəlâm belə buyurmuşdur:

"Müsəlmanın Müsəlman üzərindəki altı haqqı vardır.

 1.Qarşılaşdığında salam verər,

 2.Dəvətinə getmək,

 3.Asqırdığı zaman əlhəmdulillah desə yərhamukallah deyər,

4.Xəstələndiyində ziyarətinə gedər

5.Öldüyündə cənazəsinin ardından gedər,

 6.Özü üçün sevdiyini o qardaşı üçün də sevər." (Dârimî, İstizan: 5; İbn Mâcə, Cənaiz: 43)

Qeyd: Mövzuyla əlaqədar geniş məlumat üçün aşağıdakı şərhləri də oxumanızı tövsiyə edərik:

Mövzuyla əlaqədar bəzi ayələr və şərhləri:

1. "Kim Allah`ın hörmət edilməsini əmr etdiyi şeylərə hörmət edərsə bu, Rəbbi nezdində özü üçün mütləq xeyirlidir."  (Həcc surəsi, 22/30)

 Allah`ın hörmət edilməsini əmr etdiyi şeylər, Onun Qur’an’da bildirdiyi ehkamı, əmrləri və  qadağalarıdır. Özəlliklə bu ayətlə nəzərdə tutulan isə, həcc əsnasında riayət edilməsi lazım olan əsaslardır. Bunların hər biri fərz, vacib və sünnə növündən ola bilər. Bu əsasları bilib öyrənərək gərəyini yerinə yetirənlər və bu davranışlarını Allah`a hörmət olaraq edənlər, axirət həyatında bunun qarşılığını görərlər. Bu qarşılıq isə xeyrdən ibarətdir.

2. "Kim Allah`ın işarələrinə ( ayinlərinə) hörmət göstərsə, şübhəsiz bu qəlblərin təqvasındandır." (Həcc surəsi, 22/32)

 Allah`ın işarələrindən məqsəd, dininin əlamətləri, xüsusilə bu ayədə həccin fərzləri, həccdə kəsilən qurbanlar, həcc fərzində hörmət göstərilməsi lazım olan məkanlardır. Bunlar Allah`ın işarələri və hörmət göstərilməsini istədiyi əsaslardır. Bu hörmət isə, qəlblərin təqvası səbəbiylədir. Çünki təqva, Allah`a qarşı hörmət və ehtiram, öncəliklə qəlblə bağlı bir iş olub, təzahürləri yaşayışımıza əks edən tətbiqatdır. Hər cür yaxşılığın və pisliyin qaynağı öncəliklə qəlbdir.

3. "Möminlərə şəfqət və təvazö qanadını endir."  (Hicr surəsi, 15/88)

 Ayət-i kərimənin baş tərəfinin mənası belədir: "Onların bəzi təbəqələrinə verdiyimiz fani dünya malına gözünü dikmə, onlara görə kədərlənmə " Dünya malı, bəzi insanlar üçün bir öyünmə və qürur vəsiləsidir. Halbuki bu son dərəcə səhv bir yönəlişdir. Çünki dünya malı müvəqqəti olub, insana bir şərəf və üstünlük qazandırmaz. Möminlərə qarşı şəfqətli və mərhəmətli olmaq, təvazökar davranmaq, Allah`ın Peyğəmbər Əfəndimiz aleyhissalâtu vəssəlâm`a təlimatıdır. Möminlərin də öz aralarında bir-birlərinə qarşı eyni şəkildə şəfqətli, mərhəmətli və təvazö sahibi olmaları istənilmişdir. Qur’an və Sünnə inananları davamlı olaraq buna təşviq edər.

4. "Kim bir adamı öldürməyən və ya yer üzündə fəsad törətməyən bir şəxsi öldürərsə, sanki bütün insanları öldürmüşdür. Kim də onu ölümdən xilas edərsə, sanki bütün insanları xilas etmiş hesab olunar.." (Maidə surəsi, 5/32)

 Haqsız yerə bir insanı öldürən kimsə, bir insanın ən müqəddəs haqqı olan həyat haqqını  tanımamış, qan tökmənin haramlığını, insanların can toxunulmazlığını qorumamış olar. Beləcə haqsız yerə qan tökülməsinə gətirib çıxarmış, pis bir cığır açmış və yeni qanlar tökülməsinə zəmin hazırlamış, başqalarına bu istiqamətdə cəsarət vermiş sayılar. Bundan dolayı, bir kimsəni haqsız yerə öldürən Allah`ın qəzəbinə və ən böyük cəzaya haqq qazanar; ona həyat haqqı tanınmaz və öldürülməsi vacib olar. Belə hərəkət edilmədiyi təqdirdə, cəmiyyətdə qan iddiaları yayılar, hər kəs öz haqqını alma arxasında qaçar. Bunun nəticəsində cəmiyyətlər böyük bir fitnəyə sürüklənər, öldürmələr və intiqam alma yolları yayılmış olar. Belə bir yolun açılması, cəmiyyətləri ardı arxası kəsilməyən qarışıqlıqlara, anarxiyaya sürükləyər.

 Kim bir insanı yaşadar, bağışlamaq və ya öldürülməsinə mane olmaq, ya da onu ölümdən qurtarmaq surətiylə həyatını davam etdirməsinə səbəb olsa, sanki bütün insanları yaşatmış kimi olar. Bunun üçündür ki, İslam dini insan həyatına çox böyük bir dəyər verər və bu istiqamətdə bütün çarələrə müraciət edər.

Mövzuyla əlaqədar bəzi Hədislər və qısa şərhləri:

1. "Möminin möminə qarşı vəziyyəti, bir parçası digər parçasını sıx birləşdirib tutan binalar kimidir." Peyğəmbər Əfəndimiz aleyhissalâtu vəssəlâm bunu açıqlamaq üçün, iki əlinin barmaqlarını bir-biri arasına keçirərək birləşdirdi. (Buxârî, Salat 88, Məzalim 5; Müslim, Birr  65)

 Bir çox hədisdə şahid olduğumuz kimi, Hz. Peyğəmbər, bəzi mövzuları izah edərkən təşbehlər, bənzətmələr edərdi. Bu hədisdə də, möminlərin bir-birlərinə yardımçı olmalarını, aralarında yardımlaşmalarını, bir binanın ünsürlərinin bir-birini sıx tutması, birləşməsi halına bənzətmişdir. Belə bir bina möhkəm və dayanıqlı olar. Əks halda ayaqda dayana bilməz, yıxılar. Əgər Müsəlmanlar bir-birlərinə köməkçi olmaz, birlik və bərabərlik içində olmaz, bir-birlərinə sıx birləşməzlərsə, güclərini və qüvvətlərini itirər, ayaqda dayana bilməz, yıxılarlar. Necə ki, İslam tarixi, bunun həm müsbət həm də mənfi təcrübələriylə doludur.

 Möminlər arasındakı yardımlaşma anlayışını, yalnız maddi cəhətiylə ələ almaq doğru olmaz. Maddi cəhət, köməkləşmənin ünsürlərindən yalnız biridir. Mənəvi istiqamətdəki qardaşlıq, dostluq və səmimiyyət, bir-birini sevmək, saymaq, haqq və hüquqa hörmət, nəticədə maddi köməkləşməyi də doğuran təməl ünsürlərdir. İslam dininin əmr və qadağaları, ibadətlər, fərzlər, bəzi  qadağalar və haramlar bu qardaşlığı və yardımlaşmağı təmin edən əsaslardır.

 Müsəlmanlar, xüsusiyyətlərindən bəhs etdiyimiz quruluşu həyata keçirmək üçün, gərəkli olan hər çarəyə baş vurmalı, yaşadıqları zamanın və məkanın tələb etdiyi təşkilatları qurmalı, möhkəm bir bina kimi olmalıdırlar. Əks təqdirdə tək başına İslâm'ı yaşaya bilməz və ayaqda qala bilməzlər.

2. "Yanında ox varkən məscidlərimizə və ya bazar-bazarımıza uğrayan kimsə, Müsəlmanlardan hər hansı birinə onlardan bir zərər gəlməməsi üçün, oxunun ucunun dəmirlərini əliylə tutsun." (Buxârî, Salat 66, Fiten 7; Müslim, Birr 120-124)

 Müxtəlif ifadələrlə eyni mahiyyətdə zikr edilən bu hədis, insanların toplu olaraq yığışdığı məscid, bazar və yol-küçə kimi yerlərdə riayət edilməsi lazım olan əxlaq və ədəb qaidələrindən birini öyrətməkdədir. Buna görə, Müsəlman, kimsəyə zərər verməmənin, başqalarından da zərər görməmənin tədbirini almalı və cəmiyyətin hüzurunu pozan davranışlardan çəkinməlidir. Bu şəkildəki bir davranış, Müsəlmanların haqqlarına hörmət göstərmənin, fitnə və fəsada vəsilə olmamanın gərəyidir.

 Ox, o günün əhəmiyyətli silahlarından biri idi. Bu günki tapançanın və ya ov tüfənglərinin yerini tuturdu. İndiki dövürdə bu silahları bəzi xüsusi yerlərdə daşımanın, üzərində saxlamanın qadağan olmasının səbəbi də ifadə edilən və ya bənzəri olan zərərlərindən dolayıdır.

3. "Möminlər bir-birlərini sevməkdə, bir-birlərinə mərhəmət etməkdə və bir-birlərini qorumaqda bir vücuda bənzəyərlər. Vücudun bir üzvü xəstə olduğu zaman, digər üzvlər də bu səbəblə yuxusuzluğa və qızdırmalı xəstəliyə tutularlar."  (Buxârî, Ədəb 27; Müslim, Birr 66)

 Bu hədis-i şərifdən, möminlərin, sevgi, mərhəmət və bir-birini əsirgəyib qoruma kimi son dərəcə üstün xüsusiyyətli işlərdə bir-birlərinə yar və köməkçi olmaları lazım olduğunu öyrənirik. Buna görə, möminlər bir-birlərini sevməli, bir-birlərinə mərhəmət etməli, üzülməli və bir-birlərinə şəfqət edib yardımçı olmalıdırlar. Çünki həm Müsəlmanların salahı (yaxşılığı) həm ümmətin fəlahı (qurtuluşu), könüllərini və başlarını bu əngin fəzilət hissləriylə doldurduğu və həyatlarına bu duyğuların istiqamət verdiyi heyətlərlə təmin edilə bilər. Bu gözəl duyğuların əleyhdarı olan sevgisizlik, mərhəmətsizlik, şəfqətsizlik və diqqətsizlik xəstəliklərindən xilas olmaq lazımdır. Möminlər, yalnız öz iç bünyələrində deyil, başqa din mənsubları və ya hər hansı bir dinə mənsub olmayanlara qarşı da tam bir insani yanaşma sərgiləməklə əmr olunmuşlar.

 Əfəndimiz sallallahu aleyhi və səlləm`in üstün xüsusiyyətli təşbehləriylə ifadə etdikləri kimi, yuxusuzluğun səbəbi, bədənin bir üzvündə hiss edilən ağrılardır. Hummâ yəni qızdırmalı xəstəliklər isə yuxusuzluq səbəbiylə daha da artar. Sevgisizlik, mərhəmət yoxsulluğu və şəfqətsizlik, ağrı verən və insanı atəşlər içində yandırıb qovuran bir xəstəlik kimidir. Hummâ təbiri dilimizdə, malyariya sözüylə ifadə edilər; eyni zamanda bütün qızdırmalı xəstəliklərin də ümumi adıdır. Malyariya, digər qızdırmalı xəstəliklər arasında ən ağır olanı və bütün bədəni sarsıdan bir xəstəlikdir. Bu səbəblə Peyğəmbərimiz aleyhissalâtu vəssəlâm`ın təşbehi çox diqqət çəkicidir. Birimizin barmaq ucundakı kiçik bir sızanaq necə bütün bədənimizin iztirab içində qalmasına və ağrı hiss etməmizə səbəb olursa, yer üzünün hər hansı bir yerindəki möminin ağrı və iztirabı bizi maraqlandırar və narahat edər.

4 "İnsanlara mərhəmət göstərməyən kimsəyə Allah da mərhəmət etməz." (Buxârî, Ədəb 18, Tövhid 2; Müslim, Fezail 66)

 Bu hədis, bütün insan cinsini içinə alır. Yəni, mömin olsun, kafir olsun bütün insanlara qarşı ədalətli olmaq və mərhəmət hissi içində davranmaq, dinimizin təməl prinsipləri arasında yer alır. Çünki insan, Allah Təâlânın ən mükəmməl və ən üstün yaratdığı varlıqdır. Allah`a iman etməklə ucalar, küfrdə qalmaqla qiymətini itirər. Amma yenə də insanca rəftar görməsi lazımdır. Məhz bu insanca münasibət, Müsəlmanda var olan mərhəmət və şəfqət duyğusuyla təmin edilər. Müsəlman, heç kimə qarşı kin, nifrət və düşmənlik duyğularıyla dolu olmaz. Hər kəsə qarşı ədalətlə rəftar edər və haqsızlıqdan uzaq dayanar. Onu bu davranışa sövq edən imanı və bu imanın ona qazandırdığı dəyərlərdir. İslam`ın ümumbəşəri  mesajını, insanlığa çatdırarkən ən başda gələn vəsfimiz  bu üstün dəyərlərə sahib olmağımızdır. Rəhmət və ya mərhəmət sözünün ifadə etdiyi məna, bütün canlıları əhatə edici bir xüsusiyyətə malikdir. Bunun gərəyini yerinə yetirməyərək, insanlara mərhəmətli davranmayanlara, Allah da qiyamət günündə, mərhəmətə ən çox ehtiyac duyulan gündə mərhəmət etməyəcək. O halda, bu hədis bizi ümumbəşəri bir mərhəmətə təşviq etməkdədir.

5. "Müsəlman, Müsəlmanın qardaşıdır. Ona zülm etməz, haqsızlıq etməz, onu düşmənə təslim etməz. Müsəlman qardaşının ehtiyacını aradan qaldıran kimsənin Allah da ehtiyacını aradan qaldırar. Kim bir Müsəlmandan bir çətinliyi aradan qaldırsa, Allah Təâlâ o kimsənin qiyamət günündəki çətinliklərindən birini aradan qaldırar. Kim bir Müsəlmanın ayıb və qüsurunu örtsə, Allah Təâlâ da o kimsənin ayıb və qüsurunu örtər." (Buxârî, Məzalim 3; Müslim, Birr 58)

Qur’an’i Kərim: "Şübhəsiz möminlər bir-biri ilə qardaşdırlar." (Hucurat surəsi, 49/10) buyurar. Müsəlmanların qardaşlığı din etibarıyladır. Din qardaşlığı, qan qardaşlığından daha öncəliklidir.

 Müsəlmanın, Müsəlman qardaşına zülm etməməsi bir xahiş deyil bir əmrdir. Çünki zülm haramdır. Hər haqsızlıq bir növ zülmdür. İslam dövlətinin təminatı altında yaşayan zimmilər və müxtəlif din mənsubları da eyni hökmə tabedir. Əsasən İslam dini, hər növ zülm və haqsızlığın, hər hansı bir insana edilməsini caiz görməz. Ancaq özlərinə və başqalarına zülm edənlərə qarşı alınan tədbirlər və verilən cəza, zülm ya da haqsızlıq olaraq tərif edilə bilməz. Şirk və küfr bir zülmdür. İslam, insanların şirkdə və küfrdə qalmalarına, şirki və küfrü qanuni göstərmələrinə, ya da yaymalarına tolerantlıq göstərib də icazə verməz. Belə davrananlara qarşı, Allah`ın əmr etdiyi və prinsiplərini iqamə  etdiyi ölçülər içində hərəkət edər. Bunu edərkən ədalət qaydaları xaricinə çıxmaz.

 Burada, xüsusilə anılan Müsəlmana zülm etməmək isə, onunla olan din qardaşlığı hüququna ən yaxşı şəkildə tabe olma və həm qanuni, həm də əxlaqi vəzifələrini əskiksiz yerinə yetirmə, hər hansı bir şəkildə haqsızlıq etməmə əmrindən ibarətdir.

 Müsəlman, din qardaşını düşmənə təslim etməz, onu tərk etməz, təhlükəyə atmaz. Hədis şarihi İbni Battal, məzluma kömək etmənin hər Müsəlmanın üzərinə fərz-i kifayə olduğunu, dövlət başçısına isə bunun fərz-i ayn olduğunu söyləyər. Müsəlman, güvən verən və ona güvən duyulan kimsədir. Şəxsî mənfəəti və ya nəfsani istək və arzuları üçün din qardaşını fəda etməsi, onun əleyhinə olacaq davranışlar içinə girməsi caiz olmaz. Çünki "Müsəlman, əlindən və dilindən digər Müsəlmanların zərər görmədiyi kimsədir."  (Buxârî, İman 4,5).

"Öz nəfsi üçün arzu etdiyi bir şeyi, din qardaşı üçün də arzu etməyən kimsə gerçək mömin ola bilməz" (Buxârî, İman 7).

 Müsəlmanlar, bir-birlərinin ehtiyaclarını aradan qaldırmada da qardaşlıqlarının gərəyini yerinə yetirərlər. Çünki insanlar bir-birinə möhtacdırlar. Bu ehtiyaclar, mütləq maddi sahədə olmaya bilər. Mənəvi yardımlaşma də ən az maddi olan qədər qiymətə malikdir.

 Bir Müsəlmanın ehtiyacını aradan qaldıran kimsənin ehtiyaclarını da Allah`ın aradan qaldıracağının vəd  edilməsi, bu davranışın nə qədər fəzilətli bir iş olduğunu anlamamıza yetərli dəlil təşkil edər. Peyğəmbər Əfəndimiz (sallallahu aleyhi və səlləm), "Qul, qardaşının köməyində olduğu müddətcə, Allah da quluna kömək edər." (Müslim, Zikr 37-38) buyurarlar.

 İnsan, həyatında kiçik və ya böyük müxtəlif çətinliklərlə qarşılaşa bilər. İnsanı üzən, kədərləndirən hər şey bir çətinlikdir. Çətinlikləri aradan qaldırmada da Müsəlmanlar bir-birlərinin köməkçiləridirlər. Eynilə ehtiyacları aradan qaldırmada olduğu kimi, bu mövzuda da Allah`ın mükafatına nail olarlar. Bu mükafat, Allah`dan başqa heç bir dost və köməkçinin olmayacağı qiyamət günündə Onun köməyini haqq etmiş olmaqdır. İnanan insan üçün bundan böyük bir səadət düşünülə bilməz. Çünki o gündə hər kəsin Allah`ın sonsuz mərhəmətinə ehtiyacı olacaq. Dünyada xeyirli əməllər işləyənlər, qarşılığını qiyamət günündə mütləq görəcəklər.

 Bir Müsəlmanın ayıbını və qüsurunu örtmək, ehtiyac içində isə bədənini örtmək, yəni onu geydirmək, Allah qatında böyük savablardandır. Müsəlmanın bir günahını və ya səhvini ört-basdır etmək, ona üsuluna uyğun tərzdə, mümkün olduğunca gizlicə nəsihət etməyə, onu xəbərdar etməyə mane deyildir. Onsuz da bu hökm açıqdan və hər kəsin arasında günah işləməyənlərlə əlaqəlidir. Günahı və cinayəti aşkar şəkildə edənlər, fasiq və facirlər (haqdan sapan, günah işləyən) bu hökmün xaricində qalar. Çünki belələrinin cinayət və günahını söyləmək, haram olan qeybət növündən sayılmaz. İmam Nəvəvi, qüsurlarının ört-basdır edilməsi lazım olanların, pislikləriylə məşhur olmayan yaxşı hal sahibləri olduğunu söyləyər. Fasiq və facir olanların isə, pisliklərindən qorxulmazsa, ulu'l-əmrə, İslam dövlətinin idarəçilərinə şikayət edilməsinin müstəhəb olduğunu söyləyər. Belələrinin günahını ört-basdır etmək, onları daha çox cəsarətləndirər və pisliklərini artırmağa səbəb olar. Bu hökmlər, olub bitmiş bir günaha aiddir. İşlənməkdə olan bir günahı görən kimsənin, əgər gücü çatırsa ona mane olması vacibdir.

6. "Müsəlman Müsəlmanın qardaşıdır. Ona xəyanət etməz, yalan danışmaz və köməyi tərk etməz. Hər Müsəlmanın, digər Müsəlmana isməti, malı və qanı haramdır. Təqva buradadır. Bir kimsəyə şər olaraq Müsəlman qardaşını xor və həqir görməsi yetər."  (Tirmizî, Birr 18)

Bu hədis, məzmun olaraq, bir əvvəlki hədisin bənzəridir. Ancaq burada, əvvəlki hədisdə xatırlanan qardaş olmanın tələb etdiyi xüsusiyyətlərə bəzi əlavələr vardır.

Xainlik, əminliyin ziddidir. Xəyanət, əmanətə zidd olan hər cür haqsızlığın və güvən hissi verməmənin adıdır. Halbuki müsəlman, əmanətə xəyanət etməyən kimsədir. Çünki əmanətə xəyanət, münafiqlik əlamətlərindəndir. Müsəlman, münafiqə aid bir xüsusiyyəti üzərində daşımamalı və bu səbəblə hörmətini itirməməlidir..

 Yalan, İslam dininin qətiyyən qadağan etdiyi pis xüsusiyyətlərdən biridir. Dinimiz, doğruluğa böyük bir əhəmiyyət verər və doğruları ucaldar. Yalan və yalançılıq, inanmayanların və münafiqlərin xüsusiyyətidir.

 Müsəlmanın Müsəlmanı tərk etməsi, ondan ayrılması və din qardaşına kömək etməməsi şiddətlə haram edilmişdir. Bir Müsəlman, məzluma köməyi, zalımın zülmünə əngəl olmağı tərk edə bilməz. Çünki bu davranışlar, hər Müsəlman üçün gücünün çatdığı qədəriylə yerinə yetirilməsi lazım olan bir öhdəlikdir. Allah Təâlâ

"Yaxşılıq və təqvada yardımlaşın, günah və düşmənlik üzərinə yardımlaşmayın." (Maidə surəsi, 5/2) buyurar.

Günah və düşmənçilik bir zülmdür. İnsan günah işləməklə özünə zülmətmiş olar, düşmənlik isə dostluğu ortadan qaldırar.

 İslam, insanların can və mal təhlükəsizliyini, ismət və namusunun qorunmasını zəmanət altına alar. Bu zəmanətlər əvvəlcə Müsəlmanların öz aralarında təmin edilər. Lakin nəticə etibarilə bütün insanlar üçün bu haqqların müqəddəsliyi qəbul edilir. İslâm, bunlara əlavə olaraq insanların inanc azadlığını və ağıllarını qorumağı da əsas götürər. Bu səbəblə, canı, malı, isməti və namusu, dini və ağılı qorumaq və bunlar uğrunda döyüşmək lazım ola bilər. Bunlar uğrunda ölənlər də şəhid sayılar. Çünki bunların hər biri fərdlər üçün imtina edilməz təməl hüquqlardır.

Hədisdə ismət, mal və candan bəhs edilməsinin səbəbi, bu üçünün əsas olması, digərlərinin bunlardan sonra gəlməsidir. Çünki ismət, mal və cana təcavüzün haramlığı Kitab, Sünnə  və icma ilə sabitdir.

 Başqalarını həqir görmək(qədir-qiyməti, hörməti, etibarı olmayan; alçaq), kiçik hesab etmək, Müsəlmana yaraşmayan pis xasiyyətlərdən biridir. Bunun səbəbi isə qürurdur. Qürur, dinimizdə böyük günahlardan sayılar. Peyğəmbər Əfəndimiz (sallallahu aleyhi və səlləm)

"Qəlbində zərrə qədər təkəbbür (kibir) olan kimsə cənnətə girə bilməz." (Müslim, İman 149) buyurar. Çünki “Təkəbbür haqqı inkar və insanların ləyaqətini qırmaqdır " (Müslim, İman 147).

 İnsanları kiçik görən və ləyaqətini qıran bir kimsənin onlara çatdıra biləcəyi bir təbliğ və çağırış yoxdur. Çünki başqasını qiymətləndirməyən, kiçik görən  kimsə öz hörmətini itirər.. Dini təbliğ vəzifəsi edənlərin üstün insani xüsusiyyətlərə sahib olmaları lazımdır. Təbliğçi xüsusiyyəti olmayan, insanlarla münasibətləri nizamsız kəslərin çoxaldığı bir cəmiyyətdə qardaşlıq və dostluqlar azalar, yardımlaşma duyğusu zəifləyər, müqəddəs sayılan məfhumlar ortadan qalxmağa başlayar və təqva sahiblərinə rast gəlmək haradasa mümkün olmaz.

7. "Bir-birinizlə həsədləşməyin. Almayacağınız bir malın qiymətini müştəri qızışdırmaq üçün artırmayın. Bir-birinizə kin və nifrət bəsləməyin. Bir-birinizə kesüb üz çevirməyin. Birinizin satışı üzərinə başqa biriniz satış etməsin. Ey Allahın qulları, beləliklə qardaş olun. Müsəlman, Müsəlmanın qardaşıdır. Ona zülm və haqsızlıq etməz, köməksiz buraxmaz və onu həqir görməz. -Peyğəmbərimiz üç dəfə sinəsinə işarə edərək buyurdular ki- Təqva buradadır. Müsəlman qardaşını xor və həqir görməsi, bir kimsəyə şər olaraq yetər. Hər Müsəlmanın qanı, malı və isməti, başqa Müsəlmana haramdır." (Müslim, Birr 32; bk. Buxârî, Ədəb 57; Əbu Davud, Ədəb 47; Tirmizî, Birr 24)

 Əfəndimix aleyhissalâtu vəssəlâm, yaxşı Müsəlman olmağı, din qardaşlığını və dostluğu əngəlləyən  davranışlardan, pis xüsusiyyətlərdən bəzisini bu hədislərində açıqlamışdır. Bundan əvvəlki  hədislərdə də bunlardan bir qisimini görmüşdük.

 Həsəd, başqasının sahib olduğu bir nemətə, məqam və mövqeyə, üstün sayılan bir vəsfə paxıllıq edərək, onun din qardaşından alınmasını və yox olmasını istəməkdir. Biz, həsədi dilimizdə qısqanmaq və paxıllıq, gözü götürməmək deyə ifadə edərik. Həsəd, İslam əxlaq və ədəbində pis və çirkin xasiyyətlərin başında gəlir. Həsədin zidd idi və tərifə layiq olan davranış isə qibtə emək,imrənməkdir. Qibtə, insanın, bir başqasının sahib olduğu yaxşılıq və gözəlliklərə, nemət və fəzilətlərə özünün də sahib olmasını arzu etməsidir. Lakin bunda başqasında olanın yox olmasını və ya olmamasını istəmək söz mövzusu deyil.

 Həsədin haram edilməsi və pis qarşılanmasının səbəbi, həsədçinin etirazının və müxalifətinin əslində Allaha qarşı olmasındandır. Çünki insana hər cür neməti, məqam və mövqeyi, üstünlüyü və xeyiri verən Allah`dır. O halda bir kimsənin sahib olduğu nemətlərə qarşı həsəd etmək, qısqanclıq bəsləmək, Allah`ın iradəsinə müdaxilə mənasına gəlir.

Bunun zərəri də həsəd aparandan başqasına deyil. Peyğəmbər Əfəndimiz sallallahu aleyhi və səlləm, imanla həsədin qulun qəlbində bir yerdə ola bilməyəcəyini söyləmişdir (Nəsəsi, Cihad 8). Buna görə həsəd, həqiqi möminlərin xüsusiyyəti, vəsfi ola bilməz. Qəlb belə bir mənəvi xəstəliklə, çirkliliklə şikəst olunca başqa yaxşılıqların və xeyirli əməllərin də qiyməti və savabı nöqsanlaşar və ya yox olar. Necə ki Əfəndimiz sallallahu aleyhi və səlləm belə buyurmuşdur:

"Şübhəsiz, atəşin odunu yandırıb bitirməsi kimi həsəd də yaxşılıqları yeyər bitirər." (Əbu Davud, Ədəb 44; İbni Macə, Zühd 22).

Alış-veriş və ticarət həyatı, hər birimizin az və ya çox içində olmaq məcburiyyətində olduğumuz bir müamilədir. Çünki insan tək başına bütün ehtiyaclarını özü isteyhsal edə bilməz. Bir insanın ehtiyac duyduğu əşya bir çox adam tərəfindən istehsal edilib satışa ərz edilir. Bunun nəticəsində bazarlar meydana gəlmişdir. İslâm dini, hər mövzuda olduğu kimi, alış-veriş və ticarət mövzusunda da insanların xeyirinə olan tənzimləmələr etmişdir. Peyğəmbər Əfəndimiz (s.ə.s.), müştəri qızışdırmaq, alınmayacaq bir malın qiymətini artırıb bazarı yüksəltməyi və insanlara beləcə zərər verilməsini qadağan etmişdir. Müştəri qızışdırmaq o malı alacağı və ya ehtiyacı olduğu üçün deyil, satıcı lehində və alıcı əleyhinə olmaq üzrə, bir malın qiymətini artırmaq cəhdidir. Bu isə bir hiyləgərlik və aldatmadır. Ticarətdə hiylə etmək və aldatmaq isə haram edilmişdir. Peyğəmbərimiz hiylə edənin cəhənnəmdə olduğunu söyləyər (Buxârî, Büyu '60). Bir başqa hədisində "Aldadan bizdən deyil." buyurar (Müslim, Îmân 164; Əbû Dâvûd, Buyu '50; Tirmizî, Büyu' 72). Bunlar, ticarətdə riayət edilməsi lazım olan təməl əxlaq qaydalarıdır.

Kin sözü, sevməmə, biri haqqında gizli və qəlblə düşmənlik hissi bəsləmə, kin və nifrət hiss etmə mənalarına gəlir. Müsəlmanlar arasında qardaşlıq və dostluğa mane olan, olması arzu edilməyən pis xislətlərdən biri də kindir. Fərdləri bir-birinə qarşı sevgisiz, düşmənlik hissi bəsləyən, kin və nifrət duyğuları ilə dolu olan bir cəmiyyət, iş nizamını itirəcəyi kimi, xaricə qarşı da güvən verə bilməz və nümunə bir rəftar sərgiləyə bilməz. Halbuki İslam dini, sağlam xarakterli və üstün əxlaq sahibi fərdlərdən ibarət olan nümunə bir cəmiyyət meydana gətirməyi hədəfləyər. Sevgisizlik, kin və nifrət, həm şəxsiyyət sahibi fərdlərin yetişməsini, həm də hədəflənən cəmiyyətə çatmağı əngəlləyən səbəblərin öndə gələnlərindəndir. Bundan dolayı Allah və Rəsulu tərəfindən pis görülmüş, qınanmış və qadağan edilmişdir.

Büğz, əgər Allah rizası üçün olursa bunda bir qorxu yoxdur və caizdir. Peyğəmbərimiz sallallahu aleyhi və səlləm, Allah üçün sevən və Allah üçün büğz edənin imanını kamala çatdırmış olacağını söyləyər (Əbu Davud, Sünnə 15; Tirmizî, Qiyamət 60). Allah`ın məmnun olmadığı, haram və günah sayılan işlərə və bunları edənlərə qarşı sevgisiz davranmaq və bunlardan diksinmək də Allah sevgisinin gərəyidir. Bu halda, insana ehsan edilmiş olan hər hissi, hər duyğunu yaxşı ya da pis istiqamətdə istifadə etmə iradəsi insanın özünə buraxılmışdır. Məsul edilməmizin səbəbi də budur. İslâm, insanda mövcud olan hiss və duyğuları işə yaramaz etmək deyil, inkişaf etdirməyi və yerli yerində istifadə etməyi bizə öyrədir və mənsublarını bu yöndə tərbiyə edir.

 Peyğəmbər Əfəndimiz sallallahu aleyhi və səlləm`in bizləri çəkindirdiyi və uzaq durmamızı əmr etdiyi pis xasiyyətlərdən biri də, inananların bir-birindən üz çevirməsi, bir-birləriylə əlaqəni kəsmələridir. Dinimiz, gərək danışma, gərəksə yardımlaşma və maraqlanma baxımından, möminlərin bir-birlərindən qopmalarını, ayrılmalarını və bir-birlərinə uzaq durmalarını qadağan etmişdir. Bunun əksinə, hər qarşılaşıldığında  salamlaşmağı, müxtəlif vəsilələrlə tez-tez görüşməni, camaata davam etməyi, bir-birlərinin hallarıyla hallanmağı da ən üstün və qiymətli davranışlar olaraq daim tövsiyə etmişdir. Peyğəmbər Əfəndimiz sallallahu aleyhi və səlləm, dinlə bağlı etibarlı sayılan bir səbəb olmadan, üç gündən çox incik və küsülü qalmağı halal saymamışdır. Bütün bunların ortaya qoyduğu gerçək, təsadüfi səbəblərlə və etibarlılığı müdafiyə oluna bilinməyəcək bəhanələrlə möminlərin bir-birindən uzaq durmalarının caiz olmadığıdır.

Bir kimsənin satışı üzərinə, bir başqasının satış etməsi halal olmaz. Müştəri, bir satıcıdan hər hansı bir malı satın aldıqdan sonra, başqa bir satıcının o müştəriyə: "Sən bu alış verişdən imtina et, mən sənə eyni malı daha ucuz qiymətə verərəm" və ya "mən sənə bu maldan daha yaxşısını eyni qiymətə verərəm" kimi sözlər söyləməsi və alış -verişi pozdurması caiz deyil. Çünki belə davranışlar, insanlar arasında anlaşılmazlıqların, dedi-qoduların əmələ gəlməsinə, küskünlük və incikliklərin ortaya çıxmasına, kin və nifrət duyğularının meydana gəlməsinə səbəb olar.

8. "Sizdən biriniz özü üçün sevib arzu etdiyi şeyi, din qardaşı üçün də sevib arzu etmədikcə, həqiqi mənada iman etmiş olmaz." (Buxârî, Îmân 7; Müslim, Îmân 71-72; Tirmizî, Qiyamət 59; Nəsâî, Îmân 19, 33)

İman, sevginin, Allah sevgisinin məhsuludur. İnanmaq, özünə inanılanı sevmək deməkdir. Bir mömin üçün ən üstün sevgiyə layiq olan, ən uca olandır. Ən uca olan isə, bir olan Allah Təâlâdır. Mö'minlərin digər bütün sevgiləri, Allah sevgisinə bağlıdır. Birini sevən kimsə sevdiyinin arzu və istəklərini əskiksiz yerinə yetirər. Belə olmazsa, sevgisi səmimi və inandırıcı olmaz. Allah'ı sevən kimsə, Allah'ın əmr və qadağalarına əskiksiz tabe olar.

Bu hədis, həqiqi bir möminin eqoizmdən, dünyalıq toplama ehtirasından və yalnız özünü düşünməkdən nə cür uzaq, buna qarşılıq din qardaşları başda olmaq üzrə, başqa insanlara qarşı nə dərəcədə Altruist, fədakar, yardımsevər, şəfqət və mərhəmət hissləri ilə dolu olması gərəkdiyini ortaya qoyucu xüsusiyyətdədir . Bir insanın öz nəfsi üçün sevdiyi və istədiyi bir şeyi mömin qardaşları üçün də istəməsi, bir sevgi cəmiyyəti meydana gətirmənin təməl şərtidir. Bunun bir başqa şərti də möminlərin bir-birlərini sevmələridir.Necə ki Peyğəmbərimiz sallallahu aleyhi və səlləm

"Bir-birinizi sevmədikcə həqiqi mənada iman etmiş sayılmazsınız." (Müslim, Îmân 93) buyuraraq bu həqiqəti pərçimləmiş, bərkitmişdir.

9. "Müsəlmanın müsəlman üzərindəki haqqı beşdir: Salamı almaq, xəstəni ziyarət etmək, cənazədə iştirak etmək, dəvəti qəbul etmək, asqırana "yərhamukəllah" demək." (Buxârî, Cənaiz 2; Müslim, Salâm 4; İbn Mâcə, Cənaiz 1)

Bir başqa rəvayət belədir: "Müsəlmanın müsəlman üzərindəki haqqı altıdır: qarşılaşdığı zaman salam ver, səni dəvət etsə get, səndən nəsihət istəsə nəsihət et, asqırınca Allah`a hamd edərsə yərhamukəllah də, xəstələndiyində onu ziyarət et, öldüyü zaman cənazəsinin arxasınca get." (Müslim , Salâm 5;)

Müsəlmanların bir-birlərinə qarşı yerinə yetirmələri lazım olan bir sıra haqq və vəzifələri vardır. Bu haqq və vəzifələr, maddi və mənəvi sahədə ola bilər. Axirət inancına və işlədiyi hər işin Allah tərəfindən bilindiyi, qarşılığının da hesab günündə veriləcəyi etiqadına sahib olan bir kimsə, harada olursa olsun pislik etməz, cinayət işləməz. Beləcə İslâm dini, onu qəbul edənlərdən, dünya həyatında etdikləri yaxşı və ya pis hər işin qarşılığını axirətdə görəcəkləri inancını güclü bir müeyyide olaraq öyrədir və bunu qəbul etməyənin mömin ola bilməyəcəyini bildirir.

 Burada ələ alınan haqqlar, ilk növbədə cəmiyyətin mənəvi dinamikləriylə əlaqədardır. Çünki bunların heç birinin, edilmədiyi halda dünyalıq bir cəzası, bir müeyyidesi yoxdur. Lakin İslam cəmiyyətinin maddi dinamikləri də mənəvi həssaslıqları üzərinə oturar. Burada sayılanların hər biri, yaxşı insan, yaxşı müsəlman olmanın, bəşəri münasibətləri ən üst səviyyədə tutmanın, qardaşlığın, dostluğun, yardımlaşmanın, sevinci və kədəri paylaşmanın, şəfqət və mərhəmət cəmiyyəti olmanın təməl ünsürləridir.

Salam, müsəlmanlar üçün sanki bir paroldur. Qarşılaşdıqları zaman aralarındakı ilk söz salamdır. "Əvvəl salam, sonra kəlam." atalar sözümüz bu prinsipi ifadə edər. Salam vermək sünnə, almaq isə fərzdir. Allah Təâlâ

"Sizə bir salam verildiyi zaman, ondan daha yaxşısıyla salam verin və ya eyniylə qarşılıq verin." (Nisa surəsi, 4/86) buyurar.

 Salamın ən azı, "essalamu əleykum" deməkdir. Bundan daha üstünü isə "essəlamu əleykum və rahmetullah" dır. Daha da uzadılıb "və berakatuh" əlavə edilə bilər. Lakin "salamun əleykum" demək belə kafidir.

 Özünə salam verilən kimsə "və aleykumussalam" deyərək cavab verər. Salam almanın ən qısası budur. Verərkən olduğu kimi alarkən də daha artırıla bilər. Bu təqdirdə "və aleykumussalam və rahmətullah və bərakatuh" deyilər. Lakin yalnız "aleykumsalam" deməklə də salama cavab verilmiş olar. Özünə salam verilən adam tək isə, salamı alması fərz-i ayndır. Camaata salam verildiyində, içlərindən birinin və ya bir qisiminin salamı alması isə fərz-i kifayədir. Beləcə digərlərinin üzərindən fərz düşmüş olar.

 Salam, möminlərin bir-birinə duası və yaxşılıq təmənnisidir. "Allah`ın qoruması altında olasınız." və ya "Salamatlıq, sağlamlıq sizin üzərinizə olsun və sizdən ayrılmasın." mənalarını verər.

 Xəstəlik və sağlamlıq biz insanlar üçündür. İnsanın hər anı eyni deyil. Dinimiz sağlamlığa böyük əhəmiyyət verər. Lakin hər şeyə baxmayaraq insan hər vaxt eyni səhhət üzrə olmaz, xəstələnə bilər. Peyğəmbərlər belə müxtəlif xəstəliklərə düçar olmuşlar. Bu səbəblə Müsəlmanlar, xəstəliyi Allah`ın bir imtahanı olaraq qəbul edərlər. Xəstəliklər növ növdür və hər xəstəliyin şiddəti fərqli dərəcədədir.

 Sağlığında özüylə birlikdə olanların, xəstəliyində də özünün yanında olduğunu görmək insanı sevindirər, əhvalını yüksəldər, tərk edilmədiyini və təhlükəli bir halı olmadığını anlayar, səhhətinə təkrar qovuşacağını düşünər. Ayrıca din qardaşlarının duasını alar və özü də onlara dua edər. Xəstə ziyarətində olanlar, gözəl xahişlər, təmənnilər edər, səbir tövsiyə edər və xəstənin əhvalını yüksəldən sözlər söyləyərlər. Xəstənin yanında uyğunsuz sözlər söyləmək və çox uzun müddət qalmaq doğru deyil.

Ölüm, hər insanın dünya həyatında qarşılaşacağı sondur. Ondan qaçmaq və xilas olmaq mümkün deyil. Möminlərin sağlığında bir-birlərinə qarşı vəzifələrinin sonuncusu da ölüm anında cənazədə iştirak etmək, namazını qılmaq və onu qəbirinə dəfn etməkdir. Bu, ölənə qarşı son vəzifə olduğu kimi, geridə qalan yaxınlarına qarşı da bir hakşinaslıqdır (haqqı tanımaq). Müsəlmanlar, sevincli anlarında olduğu kimi kədərli zamanlarında da bir-birlərinin yanında olmalıdırlar. Məhz cənazə, bu kədərli anların ən kədərli və ən ibrətlisidir. Ölüm hamımız üçün ən böyük nəsihət və dərsdir. Bu səbəblərdən dolayı, cənazəyə iştirak etmək vəzifələrimiz arasındadır. Cənazənin arxasından getmək vəzifəsi, onun namazını qılmaqla sona çatsa da qəbirə dəfn edənə qədər olmaq daha fəzilətlidir.

 Dəvətə razılıq vermək, dəvət edilən yerə getmək, Müsəlmanlar üçün əhəmiyyətli vəzifələrdən biridir. Toy dəvətlərinə mütləq qatılmaq lazım olduğu və bunun vacib olduğu barəsində İslam alimləri görüş birliyi içindədir. Bunun xaricindəki dəvətlərə qatılmaq sünnə ya da müstəhəbdir. Bu da var ki, haram və günahların işləndiyi dəvətlərə razılıq verilməsi dinimizdə caiz görülməmişdir.

 Peyğəmbər Əfəndimiz sallallahu aleyhi və səlləm, səhabə-i kiramın bütün dəvətlərinə razılıq vermişdir. Dəvət edənin cəmiyyət içindəki sosiyal məqamına, zənginlik və kasıblığına görə bir ayrım etməmişdir. Kasıbların çağırılmadığı dəvətləri xoş qarşılamadığı kimi yalnız zənginlərin çağırıldığı dəvətləri də qınamışdır. Çünki dəvətlər, zəngini və kasıbı, yaşlısı və gənciylə inananların birlikdə olduğu və aralarında ülfətin, söhbətin, şəfqət və mərhəmətin təzahürünün görüldüyü bir xeyr məclisi xüsusiyyəti daşıyar. Şəriət qaydaları çərçivəsində olan dəvətlərə qatılma zərurətinin səbəbi də bu olsa gərək.

Peyğəmbərimiz sallallahu aleyhi və səlləm: "Asqırmaq Allah`dan, əsnəmək şeytandandır." (Tirmizî, Ədəb 7) buyurar. Asqırmanın, sağlamlıq baxımından bədəni dincləşdirmə və zehnin oyanıqlığını təmin etmək baxımından müxtəlif faydaları vardır. Buna qarşılıq əsnəmənin keylik və miskinlik əlaməti olduğu qəbul edilir. O halda asqırmaq bir nemətdir. Hər nemət kimi, bu da Allah`dandır. Allah`ın bütün nemətlərinə həmd etmək, müsəlmanın qulluq vəzifələrindən biridir. Bu səbəblə, asqıran kimsə "əlhəmdülillah" deyər. Asqıranın həmd etdiyini eşidən Müsəlman, "yərhamukəllah" deyə cavab verər. Bunun mənası "Allah sənə rəhmətiylə rəftar etsin" deməkdir. Asqıran da özünə dua edən Müsəlman qardaşına "yəhdinə və yəhdikumullah = Allah bizə də sizə də hidayətini nəsib etsin" deyə cavab verər. Bütün bunlar, müsəlmanların ən kiçik detallarda belə bir-birlərinə qarşı bir sıra haqq və öhdəliklərinin olduğunu göstərməkdədir. Peyğəmbər Əfəndimiz sallallahu aleyhi və səlləm:

 "Allah asqırandan xoşlanar, əsnəyəndən xoşlanmaz. Sizdən biriniz asqırıb "əlhəmdülillah" dəyincə bunu eşidənin "yərhamukəllah" deməsi, üzərinə bir öhdəlikdir, vacibdir. Əsnəməyə gəlincə, sizdən biriniz əsnədiyi zaman, gücünün çatdığı qədəriylə onu etməməyə və ağızını açaraq "hah hah" deməməyə çalışsın. Çünki bu şeytandandır və şeytan bu halından ötəri o kimsəyə gülər." (Tirmizî, Ədəb 7) buyurmuşdur.

 Müslimin bir rəvayətində "Müsəlmanın müsəlman üzərindəki haqqı altıdır..." şəklində gəlməsi, rəvayətlər arasında bir ziddiyyət olmayıb, bu haqqların beş və ya altı ilə məhdud olmadığının dəlilidir. Çünki bunlardan başqa haqq və vəzifələrlə əlaqədar hədislər də vardır. Bu ikinci rəvayətdəki tək fərq, "Nəsihət istəyənə nəsihət vermək"  vəzifəsidir. Nəsihət, adamın xeyirinə və qurtuluşuna vəsilə olan söz və davranışların hamısını əhatə edən bir təbirdir.

 Başqa bir rəvayətdə "itirilən şeyi elan etmək" haqqı da vardır. Buna görə, tapılan itirilmiş malın insanların çox olduğu yerlərdə və hər kəsin eşidə biləcəyi şəkildə tərifinin edilməsi və sahibi tapıla bilməzsə əlaqədar təşkilatlara verilməsi lazımdır.

Ayə, Hədis və açıqlamalardan çıxan nəticələr:

 - Möminlər, maddi və mənəvi yöndən bir-birlərinə köməkçi olmalı, bir binanın bir-birinə sıx birləşmiş daşları və kərpicləri kimi bir birlik meydana gətirməlidirlər.

 - Fərd olaraq, tək başına İslamı yaşamaq və yaşatmaq mümkün olmaz. Fərdlər,kənardan gələn təzyiqlərə müqavimət edə bilməzlər. Təzyiq və şiddətə müqavimətin şərti birlik və bərabərlikdir.

- Müsəlmanların toplu olduğu yerlərə silah və bənzəri öldürücü, yaralayıcı alətlərlə gəlinilməməsi, gəlinilmişsə təhlükəsizlik tədbirini bunları daşıyan kəslərin alması lazımdır.

- Müsəlmanların salamatlığını təmin edici hal və hərəkətlərdə omaq, onlara şəfqət və mərhəmət göstərmək lazımdır.

- Müsəlmanları fitnəyə salacaq davranışlardan çəkinmək lazımdır.

 - İslam cəmiyyəti bir vücud kimidir; bir üzvün xəstəliyinin bütün bədəni narahat etməsi kimi, bir müsəlmanın başına gələn bəla və müsibətləri, bütün Müsəlmanlar özlərinə dərd etməlidir.

 - Dünyada, insanlara mərhəmətli davranmayanlara, Allah da qiyamət günündə mərhəmət etməyəcək.

 - Zülm, hər növ haqsızlıq haramdır.

- Müsəlman, müsəlman qardaşını düşmənə tərk etməmək, təhlükəyə atmamaqla məsuldur.

 - Müsəlmanların, bir-birlərinin ehtiyacını görməsi, çətinliklərini aradan qaldırması və qüsurlarını, ayıblarını örtməsi qardaşlıq vəzifəsidir. Belə edənlər, Allah qatında mükafatlandırılar.

- Müsəlmanın canı, malı və namusu başqa müsəlmana haramdır, bunlara təcavüz qadağan edilmişdir.

 - Müsəlmanı həqir görmək, kiçik hesab etmək böyük günahlardandır.

- Həsəd etmək haramdır. Başqasına həsəd edən, gerçəkdə Allah`a etiraz etmiş sayılar, çünki həsəd edilənə neməti verən Allah`dır.

 - Müştəri qızışdırmaq, almayacağı və ehtiyacı olmayan bir malın qiymətini artırmaq haram qılınedilmişdir. Bu davranışda bazarı yüksəltmə, aldatma və hiyləgərlik, insanlara zülm vardır.

- Allah rizası üçün olmayan buğz, kin, nifrət və incikliklər haramdır.

 - Müsəlmanların bir-birlərinə üz çevirməsi, köməyi və əlaqəni kəsməsi halal deyil.

- Bir satıcının, müştəriyə hər hansı bir malı satdıqdan sonra, başqa bir satıcının eyni malı daha ucuz verəcəyini və ya eyni qiymətə daha yaxşı mal verəcəyini söyləyərək alış-verişi pozdurması haramdır. 

 - Özü üçün arzu etdiyini mömin qardaşı üçün də istəməyən kimsə həqiqi mömin ola bilməz.

- Adamın din qardaşı üçün arzu etdiyi, yaxşı və xeyr sayılan şeylər növündən olmalıdır.

 - Hər haqq, bir mükəlləfiyyəti də özü ilə gətirər. Mükəlləfiyyətlərini yerinə yetirməyənlər məsuldurlar. Bu məsuliyyət dünyəvi və ya uxrəvi ola bilər.

- Salam vermək sünnə, almaq isə fərzdir.

 - Xəstə ziyarəti sünnədir. Ziyarətdə ədəbə riayət etmək lazımdır.

- Cənazəni uğurlamaq, namazını qılmaq və qəbirə dəfn etmək fərz-i kifaye (biri etsə digərləri bundan azad olar), bunun xaricindəki xidmətlər sünnə və müstəhəbdir.

 - Şəriət qaydalarının ölçülər içində edilən toy dəvətinə razılıq vacib, digər qanuni dəvətlərə qatılmaq isə sünnə ya da müstəhəbdir.

- Asqırıb "əlhəmdülillah" deyənə "yərhamukəllah" deyə qarşılıq vermək bir öhdəlikdir.

 - Nəsihət istəyənə və nəsihətə ehtiyacı olana nəsihət vermək, yol və istiqamət göstərmək, gücü çatanlar üzərinə dini bir vəzifədir.

Qaynaq: "Riyazü's-Salihin: Peyğəmbərimizdən Həyat Ölçüləri" Tərcümə və Şərhi`nin 2. Cildindən müxtəsər olunaraq hazırlanmışdır. Erkam Yayınları.

Oruc tutmaq nəfsi korlaşdırmaq üçün bir yoldur. Əgər buna imkan yox isə insan nəfsiylə baş-başa qalmamağa çalışmalı, dini əsərləri bolca oxumalı, dini söhbətlərə daha sıx qatılmalı və təbliğ fəaliyyətlərini artırmalıdır. Nəfsi hesaba çəkmə, ölümü, axirəti düşünmə, təfəkkür etmə insanı oyanıq tutmada və nəfslə mübarizədə əhəmiyyətli xüsuslardır. Dünya imtahan meydanıdır hər vaxt mübarizə davam edəcək. Mübarizə nəticəsində veriləcək mükafatı düşünmək və günahlara qarşı səbr etmək lazımdır.

Əlavə məlumat üçün:

http://www.sorularlaislamiyet.com/subpage.php?s=show_qna&id=266

Fəsil-1: Valideynə hörmət və qohumluq münasibətlərini saxlamaq barədə əqli  prinsiplər

      Nemət verənin haqqı (yaxşılıq edənə təşəkkür etməyə borclu olduğu), ağıl sahiblərinə gizli deyil. İnsana Allah-Təaladan sonra, valideyn kimi yaxşılığı keçən bir kəs yoxdur. Ana körpəsinə hamiləliyi dövründə çox əziyyətlərə qatlanmış, doğuş zamanı insanı təbindən çıxaracaq (dözülməz) məşəqqətlərlə qarşılaşmışdır. Onu ərsəyə gətirmək üçün əlindən gələni etmiş, onun nazı ilə oynayaraq gecələri yuxusuz keçirmiş, öz istəklərini bir kənara qoymuş,­ özünü unudaraq hər zaman ilk növbədə körpəsinin qayğısına qalmışdır.

Ata övladın dünyaya gəlməsinə səbəb olmaqla yanaşı, o, dünyaya gəldikdən sonra da ona sevgi və şəfqət bəsləyir, onun gələcəyi üçün çalışıb-qazanır, onun bütün xərclərini öhdəliyinə götürür.

Aqil şəxs xeyirxahın haqqını tanıyar və onun əvəzini vermək üçün çalışar. Xeyirxahın haqlarını tanımamaq insan üçün ən mənfi xüsusiyyətlərdən biridir. Xüsusilə də, haqqa qarşı nankorluq etməklə qalmayıb, buna bədxahlığı da əlavə edərsə (yaxşılığa qarşı yamanlıq edərsə)!

Valideynin hörmətini saxlayan şəxs bilməlidir ki, o, onlara nə qədər yaxşılıq edirsə etsin, onlara qarşı təşəkkür borcundan çıxa bilməz.

    1... Zura ibn İbrahimdən: Bir nəfər Ömər ibn Xəttabın (r.a) yanına gəlib dedi: Mənim yaşlı anam var, belimə minmədən bayıra gedə bilmir, üzümü yana çevirib onun təmizliyini edirəm. Mən bununla onun (analıq) haqqını ödəmiş olurammı? Ömər: yox –dedi. Həmin şəxs dedi: Məgər mən də onu belimdə daşımadımmı, ömrümü ona həsr etmədimmi?! Ömər (r.a) dedi: anan sənə, sənin həyatda qalmağını arzulayaraq qayğı göstərirdi, sən isə ondan ayrılmağı təmənni edərək ona qulluq edirsən (sən onun vəfatının yaxınlaşıdığını nəzərə alaraq ona xidmət edirsən).

    2... İsa ibn Məmərdən: Bir dəfə Ömər ibn Xəttab (r.a) anasını kürəyində daşıyan bir şəxs gördü. O şəxs belində anası üçün yuvaya oxşayan bir şey (şəllək) də düzəltmişdi. Onu Kəbənin ətrafında təvaf etdirir və deyirdi:

    Mən anamı daşıyıram, vaxtilə anam da mənə süd və təsəlli verərək qucağında daşımışdır.

    Bunları eşidən Ömər (r.a) dedi: indi mənim də anam həyatda olsaydı, sənin anana göstərdiyin qayğının eynisini mən də anama göstərsəydim, bu, mənə qızılı rəngli dəvələrə sahib olmaqdan daha sevimli olardı.

     3 ... Abdullah ibn Ubeydullahdan: Bir nəfər Ubeydullah ibn Umeyrə belə dedi: Anamı Xorasandan bura boynumda (çiynimdə) daşımışam və onunla birgə bütün həcc mənasiklərini yerinə yetirmişəm. Necə düşünürsən, bununla mən onun haqqını vermiş sayılıram? Ubeydullah dedi: xeyr, onun çəkdiyi doğum sancılarından birinin haqqını belə verə bilməzsən!

     İnsanın qohum-əqrabasına olan yaxınlığı da ata-ana­sına olan yaxınlığı kimidir, onların da haqlarına riayət etməkdə səhlənkarlıq etməməlidir.

 Fəsil-2: Allahın əmr etdiyi “valideynə hörmət” və “qohumlarla xoş münasibət” haqqında

“Rəbbin yalnız Ona ibadət etməyi və valideynə yaxşılıq etməyi (onlara yaxşı baxıb gözəl davranmağı) buyurmuşdur. Əgər onların biri və ya hər ikisi sənin yanında (yaşayıb) qocalığın ən düşkün çağına yetərsə, onlara: “Uf!” belə demə, üstlərinə qışqırıb acı söz söyləmə. Onlarla xoş danış! Onların hər ikisinə acıyaraq mərhəmət qanadının altına salıb: “Ey Rəbbim! Onlar məni körpəliyimdən (nəvazişlə) tərbiyə edib bəslədikləri kimi, Sən də onlara rəhm et!” – de.” (İsra, 17/23-24.)

    Əbu Bəkr ibn əl-Ənbari demişdir: buradakı (ayədə­ işlədilən) «qəza» (əmr) hikmət növündən deyildir,­ qəti əmr və fərziyyət ifadə edir. «Qəza» kəlməsinin lüğəvi baxımdan əsli «bir şeyi yaxşıca, məharətlə kəsmək» deməkdir.

   Ayədəki “valideynə yaxşılıq etmək” ifadəsi "onlarla gözəl və xoş davranmaq” deməkdir.

İbn Abbas (r.a) demişdir: “Onların önündə paltarını belə çırpma ki, birdən tozu onlara toxunar!”

    “Onlara: ”Uf!” belə demə”.... ayədəki “uff” sözü haqqında beş görüş (izah) vardır: birincisi, “dırnaq kiri”; bu, Xəlilin (ibn Əhməd əl-Fərahidi) görüşüdür. İkincisi, “qulaq kiri”; bu, Əsmainin fikridir. Üçüncüsü, “tutulmuş dırnaq qırıqları”; bu, Sələbinin izahıdır. Dördüncüsü, “Həqarətlə baxmaq və kiçik görmək (saymazlıq etmək)”. Bu, «əfy» kökündən törəmişdir. «Əfy» ərəblərdə «azlıq (kiçiklik, dəyərsizlik)» ifadə edir. Bunu İbn əl-Ənbari qeyd etmişdir. Beşincisi isə: “yerdən əlinə aldığın çubuq və qamış”dır. Bunu İbn Faris nəql etmişdir.

    Müəllimimiz Əbu Mənsur əl-Lüğəvinin hüzurunda (ona məxsus kitabdan) “uff” kəlməsinin “pis, iyrənc qoxusu olan bir şey” mənasına gəldiyini oxumuşam. Kəlmənin (bu izahının) əsli isə: “İnsanın üstünə bulaşan toz-torpaq və buna bənzər şeyləri üfürməsidir (özündən uzaqlaşdırmasıdır)”. Belə bir görüş də var ki, ümumiyyətlə, az (və kiçik) qəbul edilən hər şeyə belə (uff!) deyilir.

(امهُرهنْتَالَو)“Üstlərinə qışqırıb acı söz söyləmə” deməkdir.

Əta ibn Əbu Rəbah demişdir: bu, “onlara tərəf əlini çırpma!” –deməkdir.

“Onlarla xoş danış!” Yəni: “nəzakətlə, bacardığın qədər (edə biləcəyin ən) gözəl şəkildə danış” –deməkdir. Səid ibn Müseyyib demişdir: günahkar kölənin kobud ağa qarşısında danışdığı kimi (başıaşağı və təvazökarlıqla, nəzəkatlə)...

    “Onların hər ikisinə acıyaraq mərhəmət qanadının altına al” yəni onlara qarşı mərhəmətli ol.

   Valideyn haqqının bəyan edildiyi ayələrdən biri də Allahın bu kəlamıdır:

“Biz insana ata-anasına (yaxşılıq etməyi, valideyninə yaxşı baxmağı, onlarla gözəl davranmağı) tövsiyə etdik. Anası onu (bətnində) çox zəif bir halda daşımışdı. (Uşağın süddən) kəsilməsi isə iki il ərzində olur. (Biz insana buyurduq:) “Mənə və ata-anana şükür (ata-anana təşəkkür, Mənə şükür) et. Axır dönüş Mənədir!” (Loğman, 34/14)

(Bu ayədə) Allah-Təala Özünə və valideynə edilən şükrü yanaşı (yəni bir ləzflə) qeyd etmişdir.

Fəsil-3: Sünnədə əmr edilən «valideynə qarşı xoş davranış» haqqında

    1 ... Muaz ibn Cəbəldən (r.a): Hz. Peyğəmbər -sallallahu əleyhi və səlləm- mənə vəsiyyət etdi ki:

    “Ata-anan sənə mülk və ailəndən imtina etməyi əmr etsə belə, onlara qarşı üsyankarlıq etmə!”

    2 ... Abdullah ibn Ömərdən (r.a): Mənim bir həyat yoldaşım var idi, atam Ömərin (r.a) ondan xoşu gəlmirdi. Mənə: Onu boşa  dedi. Mən razılaşmadım. Ömər (r.a) (məsələni ərz etmək üçün) Hz. Peyğəmbərin -sallallahu əleyhi və səlləm- yanına getdi. Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) (məni çağırıb) mənə buyurdu: “Atana itaət et (və o qadını boşa)!”

*(Burada bir gəlinin qaynatası tərəfindən boşatdırılmasının səbəbi açıqlanmasa da, Hz. Peyğəmbərin də (s.ə.s) məsələyə Ömərin (r.a) lehində qərar verməsi onu göstərir ki, boşama nəsihətinin ciddi bir səbəbi olmuşdur. Çünki Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) ədalətə zidd bir qərar verməz. İkinci bir tərəfdən Abdullahın (r.a) atasının fikri ilə razılaşmaması isə, İslama görə hər bir şəxsin əxlaq çərçivəsində öz fikrini azad şəkildə dilə gətirə bilməsinin təzahürüdür.)

    3 ... Ubadə ibn Samitdən (r.a): Hz. Peyğəmbər -sallallahu əleyhi və səlləm- buyurmuşdur: “Valideyninə asi olma. Hətta onlar sənə sahib olduğun dünyadan (əmlakdan) əl çəkməyi əmr etsələr, ondan əlini çək”.

    4 ... Cabir ibn Abdullahdan (r.a): Hz. Peyğəmbər -sallallahu əleyhi və səlləm- buyurmuşdur: “Valideyninizlə xoş rəftar edin ki, uşaqlarınız da sizinlə gözəl rəftar etsinlər”.

   5 ... Zeyd ibn Əli ibn Hüseyn öz oğlu Yəhyaya (əleyhimussəlam) belə demişdi: “Allah Təbarəkə və Təala məndən razı olmasını sənin məndən razı qalmağına bağlamadığı halda, sənə, mənimlə xoş davranmağı əmr edib. Ancaq səndən razı qalmasını mənim səndən razı olmağıma bağladığı halda, mənə səninlə xoş davranmağı (xüsusi bir əmr şəklində) əmr etməyib”.

Fəsil-4: Ata-anaya qulluq etməyin cihaddan və hicrətdən üstün tutulması

    1 ... Abdullah ibn Əmrdən (r.a): Bir nəfər Hz. Peyğəmbərin -sallallahu əleyhi və səlləm- yanına gəlib cihada getmək üçün ondan izin istədi. Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) soruşdu: “Ata-anan sağdır?” Cavab verdi ki: Bəli. Buyurdu: “Elə isə, onlar üçün çalış (get, onların qulluğunda dur)!”

   2 ... Yenə Abdullah ibn Əmrdən (r.a): Bir nəfər beyət etmək üçün Hz. Peyğəmbərin -sallallahu əleyhi və səlləm- yanına gəldi və belə dedi: Hicrət etmək üçün ata-anamı arxada gözüyaşlı qoyub, sizə beyət etməyə gəlmişəm. O, buyurdu: “Onların yanına qayıt, onları necə ağlatmısansa, elə də güldür”.

    3 ... Əbu Səid əl-Xudridən (r.a): Bir şəxs Yəməndən Hz. Peyğəmbərin -sallallahu əleyhi və səlləm-yanına (Mədinəyə) hicrət etdi. Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) ondan soruşdu: “Valideynin Yəməndədir?” O şəxs: Bəli –dedi. Soruşdu ki: “(Hicrət etmək üçün) sənə izin veriblər?” Həmin şəxs: Yox –dedi. O, buyurdu:

“Valideyninin yanına qayıt və onlardan izin istə. Əgər sənə izin versələr nə gözəl(hicrət et)!Yox, əgər icazə verməsələr, o zaman onların qulluğunda dur!”.

    4 ... İbn Abbasdan (r.a): Bir qadın oğlu ilə birlikdə (Hz. Peyğəmbərin yanına) gəldi. Oğlu cihada getmək istəyirdi, anası isə onu qoymurdu. Hz. Peyğəmbər -sallallahu əleyhi və səlləm- (oğlana) buyurdu:

“Sən ananın yanında qal, arzuladığın savabın mislini qazanacaqsan”.

    5 ... Abdullah ibn Əmrdən (r.a): Bir nəfər Hz. Peyğəmbərin -sallallahu əleyhi və səlləm- yanına gəlib cihada getmək üçün ondan izin istədi. Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) soruşdu: “Valideynindən sağ olanı var?” Cavab verdi ki: Anam (sağdır). Buyurdu:

“Get, onun qulluğunda dayan”. Həmin şəxs heyvanını ipdən açmağa getdi. Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) buyurdu ki:

“İzzətli və Cəlil Rəbbin rizası valideynin rizasında, Rəbbin qəzəbi də valideynin qəzəbindədir”.

Fəsil-5: Qüdrətli və Böyük Allah yanında ən sevimli əməllərdən biri də ata-ana ilə gözəl rəftar etməkdir (valideynə qulluq etməkdir)

    1 ... Əbu Əmr Şeybani Abdullah ibn Məsudun (r.a) evini göstərib dedi: Bu evin sahibi bizə danışmışdır ki: (Bir dəfə) Hz. Peyğəmbərdən -sallallahu əleyhi və səlləm- soruşdum: Böyük Allahın nəzdində ən sevimli əməl hansıdır? Buyurdu ki: “Vaxtında qılınan namaz”. Yenə soruşdum: Sonra hansıdır? Buyurdu ki: “Ata-anaya qarşı gözəl davranış(qulluq etmək)”. Bir daha soruşdum: sonra hansı əməl? Buyurdu ki: “Allah yolunda cihad etmək (mövcud olan hər bir şeyini səfərbər edərək çalışmaq, əli, dili, qələmi, elmi və s. vasitəsilə mübarizə aparmaq)”.

Fəsil-6: (Valideynə qarşı) gözəl davranış (valideynə qulluq) ömrün uzanmasına səbəb olur.

    1 ... Səhl atası Muazdan (r.a): Hz. Peyğəmbər -sallallahu əleyhi və səlləm- buyurmuşdur: “Ata-anası ilə gözəl rəftar edənə müjdələr olsun! Allah onun ömrünü uzatsın”.

    2 ... Əbu Səid əl-Xudridən və Əbu Hüreyrədən (r.a): Həzrət Peyğəmbər -sallallahu əleyhi və səlləm- buyurmuşdur: “Ey Adəm övladı! Ata-ananla gözəl rəftar et (onların qulluğunda dur) və qohum-əqrəba ilə xoş münasibəti saxla ki, həyatda asanlıq tapasan (hər işin asan olsun) və ömrün uzadılsın! Rəbbinə itaət et ki, (ilahi dərgahda) aqil adını alasan (sənə ağıllı deyilsin), Ona üsyan etmə ki, cahil adlandırılmayasan!”

   3 ... Salman əl-Farisidən (r.a): Rəsulullah -sallallahu əleyhi və səlləm- buyurmuşdur: “Ömrü yalnız yaxşılıq etmək uzadır”.

   4 ... Ənəs ibn Malikdən (r.a): Hz. Peyğəmbər -sallallahu əleyhi və səlləm- buyurmuşdur: “Kim istəyirsə ki, Allah onun ömrünü uzun eləsin və ruzisini bərəkətləndirsin, valideyni ilə gözəl rəftar etsin və qohum-əqrəba ilə xoş münasibət saxlasın”.

     Valideynə qarşı gözəl rəftar: Günah və qəbahət olan bir şey əmr etmədikləri müddətcə onlara itaət etmək (onların sözünə baxmaq), onların tapşırıqlarını nafilə əməllərdən üstün tutmaq, qadağan ediklərindən uzaq durmaq, onlara maddi baxımdan əl tutmaq, istəklərinə cavab vermək, qulluqlarında yüksək səviyyədə durmaq, onlara qarşı ədəblə (nəzakətlə) və heysiyyətlərini nəzərə alaraq davranmaqla yerinə yetirilir.

Övlad səsini ata-ananın səsindən yuxarı qaldırmamalıdır, onlara gözünü bərəltməməlidir (durmadan gözünü zilləyərək baxmamalı, onlarla danışanda təvazökarlıq göstərərək, çox vaxt yerə baxmağa üstünlük verməlidir), onlara adları ilə müraciət etməməli, (yolda gedərkən) onlardan arxada gəlməlidir. Onlardan xoşagəlməz davranış gördüyü zaman bunu səbir və təmkinlə qarşılamalıdır.

   1 ... Talq ibn Əlidən (r.a): Hz. Peyğəmbər -sallallahu əleyhi və səlləm- buyurmuşdur: “Əgər valideynimin hər ikisi və ya biri həyatda olsaydı və mən gecə (işa) namazını qılmağa başlayıb Fatihə surəsini oxuyanda: O: Ey Muhəmməd! –deyib məni çağırsaydı,mən: Qulluğunuzda hazıram! –deyərdim”.

    2 ... Əbu Ğəssan Dabbidən (r.aleyh) nəql edilir ki, bir dəfə o, daşlı yol ilə gedirmiş, atası da onun arxasınca gəlirmiş. Əbu Hüreyrə (r.a) arxadan ona yetişib deyir: Sənin arxanca gələn kimdir? Mən: Atamdır –dedim. O, dedi: Bu etdiyin düzgün davranış deyil və bununla, sünnəyə müvafiq hərəkət etmirsən! Heç vaxt atanın önündə getmə, sağ tərəfi ilə, yaxud arxasınca get! İkinizin arasına başqa bir şəxsin girməsinə imkan vermə!(Süfrədə oturarkən) atanın nəzər yetirdiyi ət parçasını sən götürmə, çünki, ola bilər ki, atanın iştahası onu çəksin. Heç vaxt atana gözünün ucu ilə baxma, o oturmadıqca, sən oturma və o yatmadıqca sən yatma!

     3 .... Bir gün Əbu Hüreyrə (r.a) iki nəfər gördü. Onların birindən soruşdu: bu şəxs sənin nəyindir? Həmin adam cavab verdi ki: atamdır. Əbu Hüreyrə r.a) dedi: heç vaxt atana adı ilə müraciət etmə, on dan qabaqda getmə və ondan əvvəl oturma!      

   4 ... Təyləsə ibn Məyyasdan (r.aleyh): İbn Ömərə (r.a) dedim: anam mənim himayəmdədir. O dedi:Allaha and olsun ki, əgər onunla hər zaman nəvazişlə danışsan, yeməyini yedirsən, böyük günahlardan da uzaq durmaq şərtilə mütləq Cənnətə girəcəksən.

    5 ... Hişam ibn Ürvə atasından (Ürvə ibn Zü-beyrdən -r.anhumə) nəql edir ki, o: «Onların hər ikisinə acıyaraq mərhəmət qanadının altına salıb»-ayəsini təfsir edərkən belə demişdir: övlad valideyninin arzuladığı heç nədən boyun qaçırmamalıdır (hər istəklərini yerinə yetirməyə çalışmalıdır).

    6 ... Həsən əl-Bəsriyə (r.aleyh) valideynə qarşı övladlıq borcu (ehtiram göstərmək) haqqında sual verildikdə belə cavab vermişdi: (valideynə qarşı tələb olunan davranış budur ki,) var-dövlətini onlar üçün (canla-başla) xərcləyəsən və günah bir iş olmamaq şərtilə onlara itaət edəsən.

    7 ... İbn Ömər (r.a) demişdir ki: Valideyni ağlatmaq da onlara asi olmaq sayılır.

    8 ... Səlam ibn Miskindən (r.aleyh): Həsəndən (əl-Bəsri) soruşdum: İnsanın, öz valideyninə mərufu (mərifəti, Allahın rizasına uyğun hərəkətləri) tövsiyə edib münkərdən (xoşagəlməz hərəkətlərdən) onu daşındırmağa haqqı var? O, cavab verdi:

Əgər (bunu ondan) qəbul edərlərsə (onu dinləyəcək, ondan tövsiyə qəbul edə biləcək bir düşüncə  tərzinə sahibdirlərsə). Yox, əgər (bu) onların acığına gedərsə, o zaman onlara dəyməməlidir (onları öz hallarına buraxmalı, xətirlərinə dəyməmək üçün onların üzərinə getməməlidir).

(Başqa bir rəvayətin sonunda isə belə deyilir:) ... ... Əgər bu, onların acığına gedərsə, susmalı, onlara heç nə deməməlidir.

     9 ... Əvvamdan (r.aleyh): Mücahiddən soruşdum: Müəzzin namaza çağırdığı (azan və ya iqamə oxuduğu) əsnada atamın (məni çağırmaq üçün) göndərdiyi şəxs yanıma gələrsə (mən hansına qulaq verməliyəm?) Mücahid dedi: Atanın istəyinə görə hərəkət et (çağırırsa, get)!

    10 ... Vəhb demişdir: İncildə belə deyilir: “Valideynə qarşı övladlıq borcunu yerinə yetirməyin başlıca şərti budur ki, onları (əlindən gəldiyi qədər ) ehtiyac duyduqları bütün maddi vasitələrlə təmin edəsən və öz var-dövlətindən hər zaman onlar üçün sərf edəsən”.

    11 ... Abdullah ibn Əvn demişdir: Valideynə (qayğıkeşliklə) nəzər salmaq ibadətdir.

Fəsil-8: Valideyn haqqına riayətdə ananın ilk sıraya keçirilməsi

   ... Əbu Hüreyrədən (r.a): Bir nəfər soruşdu: Ey Allahın Rəsulu, insanlar arasında xoş münasibət bəsləməyə (gözəl rəftar etməyə, qulluğunda durmağa) ən çox borclu olduğum adam kimdir? Hz. Peyğəmbər -sallallahu əleyhi və səlləm- buyurdu: “Anan!” Həmin adam soruşdu: Bəs sonra kimdir? Bir daha buyurdu: “Anan!” Həmin adam yenə sualını təkrar etdi: Daha sonra kimdir? (Rəsulullah) bir daha təkrar etdi: “Yenə anan!” Həmin şəxs bir daha soruşdu: Ondan sonra kim? (Həzrət Peyğəmbər) cavab verdi: “(Anandan) sonra atan!” (Bu hədis valideynə qarşı münasibətdə, nəvaziş göstərməkdə, qulluqda ananın atadan qat-qat çox diqqət mərkəzində olduğunu vurğulayır. Bunun başlıca səbəblərindən biri budur ki, həm qadın olan ana fizioloji və psixoloji baxımdan atadan daha çox nəvazişə, incə davranışa, qayğıya möhtacdır, həm də övladın dünyaya gəlməsindən, böyüdülüb boya-başa çatdırılmasına, ərsəyə gəirilməsinə qədər bütün mərhələlərdə əsas ağrı və məşəqqətlər, yük və ağırlıqlar məhz ananın üzərinə düşür. Həqiqətən də, təbiət etibarilə adətən daha sərt yaradılışa sahib olan ata heç vaxt analıq nəvazişinin, uşağa qarşı göstərilən diqqət və qayğının onda birini belə övlada verə bilmir. İstəsə belə, atanın analıq vəzifəsini öz üzərinə götürməsi, onun rolunda çıxış etməsi mümkün deyildir.)

    2 ... Miqdam ibn Mədi Kəribədən (r.a): Hz. Peyğəmbər -sallallahu əleyhi və səlləm- buyurmuşdur:“Allah analarınızın haqlarına riayət etməyisizə tövsiyə edir,Allah analarınızın haqlarına diqqət etməyi sizə tövsiyə edir. Allah atalarınızın haqlarına diqqət etməyi sizə tövsiyə edir.Allah ilk növbədə ən yaxın qohumların, daha sonra yaxınlıq dərəcəsinə görə bütün qohum-əqrəbanın haqlarına riayət etməyi sizə tövsiyə edir”.

     3 ... Xidaş ibn Səlamədən (r.a): Hz. Peyğəmbər -sallallahu əleyhi və səlləm- buyurmuşdur: “Hər bir şəxsə anasının haqlarına riayət etməyi tövsiyə edirəm, hər kəsə anasının haqlarına riayət etməyi tövsiyə edirəm, hər bir şəxsə anasının haqlarına riayət etməyi tövsiyə edirəm. Hər bir şəxsə atasının haqlarına riayət etməyi tövsiyə edirəm, hər kəsə atasının haqlarına riayət etməyi tövsiyə edirəm. Onu himayə edən rəhbəri ilə də xoş münasibət saxlamağı tövsiyə edirəm, ona əziyyət verən bir cəhəti olsa belə!”

    4... Məkhul belə demişdir: Namaz qıldığın zaman anan səni çağırarsa, ona cavab ver, atan çağırdıqda isə (namazı) bitirənədək ona cavab vermə. (Məkhulun nəzərə çatdırmaq istədiyi odur ki, insan ananın haqlarına atanın haqlarından daha artıq diqqətlə riayət etməyə çalışmalıdır.)

    5 ... Ənəs ibn Malikdən (r.a): Rəsulullah -sallallahu əleyhi və səlləm- buyurmuşdur: “Cənnət anaların ayaqları altındadır”.

*(Yəni Cənnətə aparan yolların ən qısa, ən sadə və asanlarından biri də, övladın ananın qulluğunda durmaq, onun bir sözünü iki etməmək, onun istəklərini yerinə yetirməyə çalışmaqla, bir sözlə, ana qarşısında daşıdığı övladlıq borcunu yerinə yetirərək, anasının razılığını və xeyir-duasını almaqla, kamillik vəsfləri qazanması, bu vasitə ilə səadətli cənnətlik bəndələrdən olmağın qaçılmaz şərti olan Allah rizası və Allahın əfv və mərhəmətinə nail olmasıdır.)

    6 ... Bir nəfər Əbu Dərdanın (r.a) yanına gəlib dedi: Mənim həyat yoldaşım eyni zamanda əmim qızıdır və mən onu sevirəm. Anam isə mənə əmr edir ki, onu boşayım (nə edim? Mənə bir çıxış yolu göstərin). Əbu Dərda dedi: Sənə nə xanımını boşamağı tövsiyə edə bilərəm, nə də ki, anana asi olmağı. Mən sadəcə sənə Hz. Peyğəmbərdən –sallallahu əleyhi və səlləm- eşitdiyim bir hədis danışacağam. Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) buyurub: “Cənnət qapılarının (Cənnətə aparan yolların) ən üstünü anadır”. İndi (qərar sənindir,) istəyirsən (həyat yoldaşını) saxla, istəyirsən də boşa!

   7 ... Cahimə Süləmi Hz. Peyğəmbərin -sallallahu əleyhi və səlləm- yanına gəlib cihada getmək üçün ondan izin istədi. Həzrət Peyğəmbər(s.ə.s)soruşdu: “Anan var?” O: Bəli –dedi. Buyurdu: “Onun qulluğunda dur, çünki Cənnət onun ayaqlarının yanındadır (altındadır)”.

    8 ... İbn Abbasdan (r.a): Hz. Peyğəmbər -sallallahu əleyhi və səlləm- buyurmuşdur: “Kim anasının iki gözünün arasından (alnından) öpərsə, bu (əməli), onun üçün oda qarşı bir sipər olar”.

    9 ... Ənəs ibn Malikdən (r.a): Bir nəfər Hz. Peyğəmbərin -sallallahu əleyhi və səlləm- yanına gəlib dedi: Mən cihada getmək istəyirəm, ancaq buna gücüm çatmır. Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) soruşdu: “Valideynindən sağ olanı var?” O şəxs: Anam var –dedi. Buyurdu: “Ananın qulluğunda durmaqla Allahın imtahanına qarşı bunu bir üzr kimi təqdim et! Bunu etdiyin (onun qulluğunda durduğun) zaman anan səndən razı qalarsa, sən həcc edən, ümrə edən və cihada gedən adam sayılırsan (həcc, ümrə və cihad savabı qazanırsan). Allaha qarşı təqvalı ol və anana yaxşı bax!”

*(«Təqva» kəlməsi əsasən «qorunmaq» mənasına gələn «viqayə» kökündən törəmişdir. Bu kəlmə dini bir istilah kimi «Allahdan qorxmaq, Onun cəzasından xilas olmaq (qorunmaq) üçün əmrlərinə riayət edib qadağalarından çəkinmək» və s. kimi bir çox mənanı ehtiva etdiyinə görə, onu dilimizdə bir kəlimə ilə ifadəsi mümkün deyildir. Təqvanın ən gözəl izahlarından biri də 20-ci əsrin böyük İslam mütəfəkkirlərindən və Quran müfəssirlərindən biri olan, gənclik illərindən İslamı qəbul etmiş yəhudi əsilli alim Muhəmməd Əsədin «Quran mesajı» adlı təfsirində qeyd etdiyi kimi «Allaha qarşı məsuliyyət şüuru ilə hərəkət etmək»dir.)

    10 ... İbn Abbasdan (r.a): Hz. Peyğəmbər -sallallahu əleyhi və səlləm- buyurmuşdur: “Anasına mərhəmətlə nəzər edən hər bir şəxsin bu əməli ona məqbul və məbrur bir həcc savabı qazandırar”.

Soruşdular ki: Ey Allahın Rəsulu, anasına gündə yüz dəfə nəzər etsə belə (bu sayda savab qazanar)? Buyurdu: “(Bəli, anasına) gündə yüz min dəfə nəzər etsə belə (o qədər çox savab qazanar), çünki Allah (saleh əməl müqabilində) daha çox (mükafat) verəndir,ən pak da Odur”.

   11 ... Əta ibn Yəsardan: Bir nəfər İbn Abbasın (r. anhumə) yanına gəlib dedi: Bir qadınla evlənmək istədim, o isə mənə ərə gəlməkdən imtina etdi. Sonra onu başqa biri istədi və qadın o şəxslə evlənməyə könüldən razılıq verdi. Mən o qadını qısqandım və onu öldürdüm. Mənim tövbə etmək haqqım var?

İbn Abbas soruşdu: Anan sağdır? O: Xeyr –dedi. İbn Abbas dedi: Allaha tövbə et və gücün çatdığı qədər Ona yaxınlaşmağa çalış (saleh əməllər işlə)!

İbn Abbasdan soruşdum: Siz nə üçün anamın sağ olub-olmadığını soruşdunuz? İbn Abbas cavab verdi: Mən İzzətli və Böyük Allaha anaya ehtiram göstərməkdən daha yaxın bir əməl bilmirəm.

   12 ... Əbu Növfəldən: Bir nəfər Ömərin (r.a) yanına gəlib dedi: Mən adam öldürmüşəm. Ömər dedi: Ey yazıq! Xəta ilə (səhvən), yoxsa qəsdən? Valideynindən həyatda qalan var? Həmin adam: Bəli –dedi. Ömər soruşdu: Anan? Adam: Yox vallah, sağ qalan atamdır –dedi. Ömər dedi: Get onun qulluğunda dur və ona yaxşı bax. Həmin adam getdikdən sonra Ömər dedi: Ömərin canını qüdrət əlində saxlayana (Allaha) and olsun ki, onun anası sağ olsaydı və o, onun qulluğunda durub, övladlıq borcunu yerinə yetirsəydi, məndə ümid yaranardı ki, (haqsız yerə insan qətl edən birisi olsa belə, sırf anasına göstərdiyi ehtiram sayəsində) cəhənnəm odu heç vaxt onu yandırmaz.

    13 ... İbn Abbasdan (r.a): Bir nəfər hovuzundan su çəkərkən bir də baxdı ki, dəvənin tərkində bir nəfər susuz vəziyyətdə ora gəldi. Həmin adam (ona yaxınlaşıb) dedi: Həm özüm su içmək, həm də dəvəmi suvarmaq istəyirəm. O, cavab verdi: Yox (olmaz)! O, yaxın bir yerdə dəvəsindən endi və dəvəsini ipə bağladı. Dəvə suyu görən kimi, hovuza yaxınlaşdı və oranı dağıtdı. Kişi (hovuzun sahibi) qalxıb, əlinə qılınc aldı və həmin adamı (dəvənin sahibini) vurub öldürdü. Sonra (etdiyinə peşman olub, hərəkətinin hökmü haqda və bu hərəkətin tövbəsinin olub-olmadığını) soruşmaq üçün yola çıxdı. O, Həzrət Muhəmmədin -sallalla-hu əleyhi və səlləm- səhabələrindən bir neçə nəfərə rast gəldi. (Hərəkəti haqda) onlardan soruşdu. Onların hamısı ona ümidini üzəcək (onu ümidsizliyə düşürən) cavablar verirdilər. Axırda onlardan bir nəfərin yanına gəldi -sanki o (İbn Abbas), bununla özünü nəzərdə tuturdu-

Həmin adam (səhabə) ona sual verdi: Necə ki, o, su içməyə gəlmişdi, sən ona indi su verə bilərsən?! O (qatil), cavab verdi: Xeyr. O (səhabə), soruşdu: Yaxşı, bəs (de görüm) yerə girəcək lağım, yaxud göyə çıxmağa nərdivan tapa bilərsən?! Həmin adam cavab verdi: yox. O (səhabə) soruşdu: Yaxşı, bəs həmişə yaşaya, heç ölməyə bilərsən?! O, cavab verdi: Yox. Həmin adam (bir az da ümidsizliyə qapılaraq, çarəsiz olduğunu anlayıb) ayağa qalxdı. Bir az getmişdi ki, həmin adam (səhabə) ona səsləndi: Sənin valideynin var? O, cavab verdi: Anam sağdır. O, dedi: Elə isə, onun yükünü çək, ona qarşı xoşrəftar ol (onunla mehriban davran)! (Sonra İbn Abbas əhvalatı danışdığı adamlara üzünü tutub dedi:) O, cəhənnəmə girsə (cəhənnəmə girməyə layiq olsa) belə, Allah o qədər insanları oradan uzaqlaşdırıb ki (istəsə, bu adamı da anasına qarşı xoş rəftarına görə cəhənnəmdən azad edər)!

14 ... Həsən əl-Bəsri demişdir: Valideyn haqqının üçdə ikisi ananın, üçdə biri isə atanın haqqıdır.

15 ... Yaqub İclidən: Bir dəfə Ətaya dedim: Yağışlı gecədə anam məni camaatla namaz qılmağa (məscidə) getməyə qoymur (nə etməliyəm)? O:

Anana itaət et –dedi.

    16 ... Ətadan soruşdular: Bir nəfərin anası onu anda verib (Allah adına ondan söz alıb) ki, sadəcə fərz namazları qılacaq (heç vaxt nafilə qılmayacaq) və ancaq Ramazan orucunu tutacaqsan (heç vaxt nafilə oruc tutmayacaqsan. Övlad nə etməlidir?)

Əta dedi: Anasına itaət etməlidir.(Valideynə itaət fərz, nafilə ibadətlərin yerinə yetirilməsi isə insanın seçim sərbəstliyinə həvalə olunduğuna görə, insan ata- anaya itaət və nafilə ibadət arasında seçim etmək məcburiyyətində qaldığı zaman valideynə itaəti hər zaman üstün tutmalıdır. Bu qayda yerdə qalan fiqhi məsələlərə də aiddir. «Prioritetlər fiqhi»nin qaydalarına görə prioritetlər düzgün müəyyən edilməli, hər zaman fərz və vaciblər nafilə və müstəhəblərə tərcih edilməlidir.)

    17 ... Həsənə (əl-Bəsri) sual verildi ki: Bir şəxsi atası anda verir ki, filan işi edəcəksən, anası isə tamamilə bunun əksinə onu anda verir (yəni atanın dediyini etməyəcəksən! Bu vəziyyətdə övlad nə etməlidir?) Həsən cavab verdi: Anasına itaət etməlidir.

    18 ... Rifaə ibn İyasdan: Haris Uklinin, anasının cənazəsində ağladığını gördüm. Ona dedilər ki: Ağlayırsan?! O dedi: Niyə də ağlamayım, artıq cənnət qapılarından biri üzümə bağlandı.

    19 ... Kəb ibn Əlqəmə demişdir: Musa -əleyhissəlam- münacat etdi: Ya Rəbbi, mənə tövsiyə buyur! Allah-Təala buyurdu: Sənə anan ilə xoş rəFtarı tövsiyə edirəm, çünki anan səni (qanı və canı ilə bəsləyərək) çox zəif bir halda (vücudu çox zəifləməsinə rəğmən, bütün çətinliklərə tab gətirərək) bətnində daşımışdır. Musa (ə.s) dedi: Sonra kimi (kiminlə xoş rəftarı) tövsiyə edirsən? Allah-Təala buyurdu: Atanı!

   20 ... Hişam ibn Həssandan: Həsənə (əl-Bəsri) dedim: Mən Qurani-Kərimi (axşamüstü) öyrənirəm, bu səbəbdən anam məni şam yeməyi(ni birlikdə yemək) üçün gözləməli olur. Həsən dedi: (Əvvəlcə) anan ilə birlikdə şam edib, onu sevindirməyin (xoşhal etməyin) mənim nəzərimdə etdiyin nafilə həcdən daha sevimlidir.

   21 ... Bişr ibn Haris demişdir:Anası nəfəsini eşidəcək qədər onun yaxınlığında (yanında) olan (həmişə anasının qulluğunda duran) övlad, İzzətli və Cəlil Allahın yolunda qılınc çalıb döyüşən adamdan fəzilətlidir. Anaya nəzər yetirmək isə, hər şeydən üstündür.

    22... Umarə atasının belə dediyini eşitmişdir: Ey yazıq, sən hələ dərk etməmisən ki, ananın çöhrəsinə nəzər yetirməyin ibadətdir?! Bu, belədirsə, hələ sən bir də düşün ki, ona qulluq etmək necə olar (nə qədər savabdır)!

Fəsil -9: Övlad öz valideyninin haqqını hansı tərzdə ona qulluq etməklə ödəyə bilər?

    1 ... Əbu Hüreyrədən (r.a): Hz. Peyğəmbər -sallallahu əleyhi və səlləm- buyurmuşdur: “Övlad valideynin haqqını o zaman ödəyə bilər ki, onlara kölə halında yetişsin və satın alıb azadlığa qovuşdursun”.

   Müəllif -Allah rəhmət eləsin- deyir: Belə bir qayda vardır ki, övlad öz (kölə) atasını satın alarsa, sadəcə onu almaqla atası azad olur, əlavə ola-raq, onu azad etdiyini qeyd etməsinə ehtiyac yoxdur. Bu, Davuddan (ibn Əhməd əz-Zahiri) başqa yerdə qalan alimlərin ümumi görüşüdür. Hədisin iki mənası (izahı) vardır. Birincisi, hədisdə «azad etmə» ona görə övlada aid edilmişdir ki, o, atasını satın almaqla, şəriətin satın alma felinə bağlı olaraq hökm etdiyi (qərar verdiyi) «azadlığa» (atasının azad olmasına) səbəb olmuşdur. İkincisi isə, məna baxımından bundan (birincidən) daha incədir. Bu izaha görə, hədisdən məqsəd budur ki, atanın (valideynin) haqqını ödəmək ümumiyyətlə təsəvvür edilə bilməz. Çünki övladın atanı satın alması ilə o, azadlığa qovuşmuş olur (övlad atasını azad etməyə fürsət tapa bilməz. Ona görə də onun haqqını ödəməsi mümkünsüzdür. Çünki hədisdə valideyn haqqının ödənməsi onun satın alınmasına deyil, övlad üçün heç cür mümkün olmayan azad etmə felinə bağlanmışdır). Bu (hədisdə işlədilən üslub), Allah-Təalanın bu kəlamına bənzəyir: «... Və dəvə iynənin gözündən keçməyənə qədər onlar da Cənnətə daxil ola bilməzlər.» ...ki, bu da təsəvvür edilə bilməz.

Fəsil-10: Valideynlərlə xoş rəftarın savabı haqqındadır.

   1 ... Abdullah ibn Ömərdən (r.a): Hz. Peyğəmbər -sallallahu əleyhi və səlləm- buyurmuşdur: “Bir dəfə üç nəfər yolda gedərkən yağışa düşdülər. Onlar dağda bir mağaraya sığınırlar. Onlar mağaranın içində ikən üstdən bir qaya parçası düşüb mağaranın ağzını bağladı. Onlar bir-birinə dedilər: İşlədiyiniz əməllərin ən fəzilət-lisini nəzərdən keçirin (yada salın), həmin əməli vasitə edərək Allaha dua edin, bəlkə, sizi bu sıxıntıdan qurtarar. Onlardan biri dedi: Allahım, mənim qoca ata-anam vardı. Həyat yoldaşım və balaca uşaqlarım da var idi. Onların hamısına mən baxırdım (və ya onların məişətini təmin etmək üçün çobanlıq edirdim). Həmişə qoyunlarımı (taladan evə) gətirdikdə, valideynimdən başlayar, əvvəlcə onlara (süd) içirərdim. Bir dəfə mən gəldikdə onlar yuxuya getmişdilər. Mən qabı təmizlədim və süd sağdım. Süd qabını götürüb onların başının üstündə ayaq üstə durdum (yuxudan oyanmalarını gözlədim). Körpələr ayaqlarımın yanında acından ağlayırdılar, mən isə həm valideynimdən öncə körpələrə süd vermək istə-mirdim, həm də ata-anamı yuxudan oyatmaq istəmir-dim. Həmin gecə dan yeri sökülənədək ayaq üstə onları (onların oyanmalarını) gözlədim. Allahım, əgər mən bunu Sənin rizan üçün etmişəmsə, mağaranın ağzından bir az yarıq yarat (qaya parçasını bir az arala) ki, göy üzünü görək. Həmin vaxt daş azca aralandı və səma onlara göründü...”

     2 ... Hz. Aişədən (r.ənha): Hz. Peyğəmbər -sallallahu əleyhi və səlləm- buyurdu: “Yatmışdım. Cənnətdə olduğumu gördüm. Bu zaman (Quran) oxuyan bir qari səsi eşitdim. Soruşdum: bu kimdir? Dedilər ki: Harisə ibn Numandır”. Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) buyurdu: “(Valideynə) yaxşılıq (xoş rəftarın nəticəsi) belə olur, (ata-anaya) yaxşılıq (qulluğun nəticəsi) belə olur! O, camaat arasında anasına qarşı ən xoşrəftar adam idi”.

     3 .... Məkhuldan: Əşəri qəbiləsindən bir heyət Hz. Peyğəmbərin -sallallahu əleyhi və səlləm- yanına gəldi. Onlardan soruşdu: “Vəhərə sizin qəbilədən idi?” Onlar: Bəli- dedilər. Buyurdu: “Anası müşrik olduğu halda, o, anasına qarşı xoşrəftar olduğuna görə, Allah onu Cənnətə daxil etdi. Onun yaşadığı bölgə hücuma məruz qalmışdı. O, anasını (kürəyinə) şəlləyərək, qaça-qaça isti səhralıqla onu daşıdı. Ayaqları (qumun istisindən) yandığı zaman oturur, anasını (istidən yanmasın deyə) qucağında oturdur, onu günəşdən qoruyurdu. Dincəldikdən sonra onu yenidən kürəyinə şəlləyirdi. O, bu minvalla davam edərək, anasını (düşmənlərin əlindən) xilas etdi”. 

    4 ... Əbdurrəhman ibn Səmurədən (r.a): Bir gün biz Mədinə məscidində ikən Hz. Peyğəmbər -sallallahu əleyhi və səlləm- (hücrəsindən) çıxıb yanımıza gəldi. O, buyurdu: “Bu gecə təəccüblü bir yuxu görmüşəm”. Biz dedik: Ey Allahın Rəsulu, nədir o elə? Buyurdu: “Ümmətimdən bir nəfər gördüm, ölüm mələyi onun canını almağa gəlmişdi. Onun ata-anaya olan xoş rəftarı peyda oldu və (Allahın təqdir etdiyi müddətə qədər) mələyi ondan uzaqlaşdırıb geri qaytardı (ömrü uzandı)”.

     5 ... Hz. Ömərdən (r.a): Hz. Peyğəmbərlə -sallallahuəleyhi vəsəlləm-bir dağın üstündəidik. Yuxarıdan bir vadiyə doğru aşağı endik. (Qoyun otaran) bir gənc gördüm. Onun gəncliyi (gənclik həyatı, davranışları, bir gənc kimi oturuşu-duruşu, əxlaqı) xoşuma gəldi. Dedim: Ey Allahın Rəsulu, necə də əla (alicənab) bir gəncdir, kaş gəncliyi Allah yolunda keçəydi! Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) buyurdu: “Ömər, ola bilər ki, o, Allah yolundadır, ancaq sən bunu hiss (dərk) edə bilmirsən”. Sonra gəncdən soruşdu: “Cavan oğlan (igid), güzəranını təmin etdiyin kimsən var?”

Oğlan: Bəli –dedi. Soruşdu: “Kimdir?” Oğlan dedi:

Anam. Buyurdu: “Anana qayğı göstərməyə davam et, çünki Cənnət onun ayaqlarının yanındadır”. Sonra buyurdu: “Kim özünü insanlara möhtac olmaqdan qorumaq üçün səy göstərərsə (çalışar, zəhmətə qatlanarsa), o, şəhiddir (şəhid kimi vəfat edər)”.

    6...Müvərrəq İclidən (r.a): Bir dəfə Hz.Peyğəmbər -sallallahu əleyhi və səlləm- buyurdu: “Allah yolunda sərf olunan nəfəqədən daha fəzilətli bir nəfəqə bilirsiniz?” Səhabələr dedilər: Allah və Rəsulu daha doğru bilir! Buyurdu: “Övladın valideyni üçün sərf etdiyi nəfəqə (bütün maddi yardımlardan) daha fəzilətlidir”.   (Nəfəqə- hər hansı bir məqsəd üçün ayrılmış maddi vəsait,maddi (humanitar) yardım, maliyyə dəstəyi, sponsorluq və s. mənalara gəlir.)

Fəsil - 11: Valideynə qulluqda mübaliğə edənlər haqqındadır   

    1 ... Onuncu fəsildə İsrail övladlarından (yəhudilərdən) olan, ata-anasına övladlarından qabaq qulluq edən şəxs barədə nəql edilən hədisi qeyd etmişdik.

    ... Hz. Aişədən (r.anhə): Bu ümmətin fərdləri arasında anasına qarşı ən xoşrəftar adamlar Hz. Peyğəmbərin -sallallahu əleyhi və səlləm- səhabəsindən iki şəxs olmuşdur: Osman ibn Əffan və Harisə ibn Numan (r.a). Osman bir dəfə belə demişdi: Müsəlman olduqdan sonra, əməlli-başlı anamı nəzərdən keçirə bilməmişəm (utandığımdan başımı qaldırıb, onun üzünə baxa bilməmişəm).

    Harisə isə anasının başındakı bitləri təmizləyir, onu öz əli ilə yedirirdi. Anasının ona tapşırdığı hər hansı bir şey barədə ona bir kəlmə ilə belə sual verməzdi. Sadəcə, anası çıxıb getdikdən sonra onun yanında olan kəsdən soruşardı: Anam bayaq nə dedi?

     2 ... Əbu Hüreyrə (r.a) həmişə evindən (bir iş dalınca) çıxmaq istədikdə, anasının qapısının ağzında dayanıb deyərdi: Anacan, sənə salam olsun, Allahın rəhmət və bərəkəti sənin üzərinə olsun! Anası da: Əziz oğlum, sənə də salam olsun, Allahın rəhmət və bərəkəti sənin də üzərinə olsun –deyirdi. Sonra Əbu Hüreyrə deyərdi: Mən balaca ikən mənim qayğıma qaldığın (məni körpəliyimdən tərbiyə edib, boya-başa çatdırdığın) kimi, Allah da sənə mərhəmət etsin! Anası da belə deyirdi: Qoca vaxtımda mənə qarşı xoşrəftar olduğun kimi,Allah da sənə mərhəmət etsin! Əbu Hüreyrə evə daxil olmaq istədikdə də eyni şeyi edərdi.

   3 ... Əbu Ümamədən: Əbu Hüreyrə (r.a) anasının dirsəklərindən (ehtiyatla) tutub qaldırır, sonra endirirdi. Onun anası çox yaşlı idi və gözləri görmürdü.

    4 .... İbn Sirin demişdir (r.aleyh): (Bağımdakı) bir xurma ağacının qiyməti min dirhəmə çatırdı. Buna baxmayaraq, (anamın arzusunu yerinə yetirmək üçün) onun “cümmar” deyilən baş hissəsini oyub çıxardım. Mənə dedilər: Bu qədər bahalı xurma ağacını heyif elədin, halbuki onun cümmarının qiyməti cəmi iki dirhəmdir (gedib bazardan ikicə dirhəmə cümmar ala bilərsən)! Cavab verdi ki: onu məndən anam istəmişdi. Əgər o, bundan daha artığını istəsəydi, onu da edərdim. 

*(Cümmar xurma ağacının baş tərəfində yerləşən, bir mənada ağacın qəlbi sayılan bir orqanıdır. Cümmarı kəsilib çıxarılmış xurma ağacı bir müddət sonra quruyur.)

    5 ... (Həzrət Əlinin oğlu) İbnul-Hənəfiyyə (əley-himəssəlam) anasının başını xətmi (bitkisinin suyu) ilə yuyar, saçlarını darayar, anasını öpər, onun saçlarını həna ilə boyayardı.

     6 ... Əli ibn Hüseyn ibn Əli ibn Əbu Talib (əleyhimussəlam) heç vaxt anası ilə birgə yemək yeməzdi. O, insanlar arasında anasına qarşı ən xoşrəftar adam idi. Bu davranışın (anası ilə birlikdə yemək yeməməyin) səbəbi ondan soruşulduqda, belə cavab verdi: Qorxuram ki, birdən anam ilə birlikdə yemək yeyərəm, gözü yeməyin bir tikəsində qalar (mən götürdüyüm hissəni xəbərim olmadan nəfsi çəkər), mən də bilmədən onu yeyib anama hörmətsizlik etmiş olaram.

     7... Muhəmməd ibn Sirin anasının yanında ikən bir nəfər onun yanına daxil oldu. (Onu həmişəkindən fərqli halda görüb) soruşdu: Muhəmmədə nə olub, xəstələnib? Cavab verdilər ki: Xeyr, o, həmişə anasının yanında olarkən belə vəziyyətə düşür (yəni özünü körpə uşaq kimi aciz görür).

    8... Həfsə (öz oğlu) Hüzeyli rəhmətlə yad edər və deyərdi: O, yayda mənim üçün qamış yığır, qabığını soyub təmizləyir və qurudurdu. Elə ki, qış gəldi, mən namaz qılarkən yanıma gələr, arxa tərəfimdə oturub elə yüngülcə ocaq qalayardı ki, istisi məni isidər, tüstüsü isə mənə əziyyət verməzdi. (Salam verib) namazdan çıxaraq, üzümü ona tutub deyirdim: Oğlum, artıq gecədir, ailənin yanına get! O isə belə deyirdi: Anacan!..

Mən onun nə etmək istədiyini (getmək istəmədiyini) bilir və ona toxunmurdum (israr etmirdim). Gecədən bir müddət keçənə qədər bu vəziyyət davam edirdi. Mən yenə deyirdim: Oğlum, get ailə-uşağının yanına! O deyirdi: Qoy qalım, nə istədiyimi bilim (nə etməliyəmsə, onu edim, sənə qulluq edim). Mən də daha ona toxunmurdum. Bəzən bu minvalla səhərə qədər qalırdı.

O, mənə səhər-səhər sağılmış süd göndərərdi. Mən deyəndə ki: Oğul, sən bilirsən ki, mən gündüz süd içmirəm, o, deyirdi: Südün ən yaxşısı (keyfiyyətlisi) gecə heyvanın döşündə qalandır (səhər sağılan süddür), ona görə mən onu səndən başqasına rəva bilmirəm, onu istədiyinə də göndərə bilərsən.

Bir gün həcc getmək üçün ehrama girib yanıma gəlmişdi. Mən dedim: (oğul, əziyyət çəkib) bura niyə gəlmisən, sən ki, bilirsən, mən sənin ziyarətinə mane olan deyiləm. O dedi: Bilirəm, artıq niyyət etmişəm.

Bir müddət sonra Hüzeyl vəfat etdi. Mən onun üçün çox dərin hüznə qapıldım. Bir gecə namaza qalxdım. Nəhl surəsini oxumağa başladım. Allah-Təalanın: “Sizdə olan (dünya malı) tükənər, Allah dərgahında olan (axirət nemətləri) isə əbədidir. (Allah yolunda əziyyətlərə) dözənləri etdikləri yaxşı əməllərin müqabilində mükafatlandıracağıq (yaxud gördükləri yaxşı işlərin əvəzində onlara daha yaxşı mükafat verəcəyik!)!” (Nəhl, 16/96.) sözünə çatanda, Hüzeyli xatırladım və qəlbimdəki qəm-qüssə tamamilə çəkilib getdi.

    9 ... Misərin anası gecə su istədi. O, gedib anasına su gətirdi, lakin artıq anasını yuxu aparmışdı. O, həmin gecə su əlində anasının başının üstündə sabaha qədər durub gözlədi.

    10 ... Zabyan ibn Əli əs-Sövri camaat arasında anasına qarşı ən xoşrəftar şəxslərdən idi. Anası bir gecə ona bir balaca acıqlı olduğu halda yuxuya getdi. Zabyan (anasının ona acıqlanmasının təsirindən o qədər narahatçılıq keçirdi ki, heç nə etməyib) ayaq üstə dayandı. O, həm anasını oyatmaqdan çəkinir, həm də oturmaq istəmirdi. Axırda yorulub əldən düşdü. Qulluqçularından ikisi gəldi və o, onların çiyninə söykənərək anası yuxudan duranadək gözlədi.

    O, həmişə adəti üzrə bir dəstə çiçək alır, onların arasından yaxşılarını seçərək buket (çələng) düzəldib anasının qabağına qoyurdu. Anasını özü ilə Məkkəyə aparardı. Şiddətli istilər düşəndə çuxur qazar, onun içini su ilə doldurar, sonra anasına deyərdi: (Bunu sənin üçün düzəltmişəm. İstədiyin zaman) gir onun içinə və sərinlən.

    11 ... Muhəmməd ibn Ömərdən: Muhəmməd ibn Əbdurrəhman ibn Əbu Zinad hər zaman atasının qulluğunda durardı. Atası: Muhəmməd –deyib onu çağırdıqda, cəld tərpənib başının üstündə dayanar, deyərdi: Buyur, hüzurundayam. Atası ona tapşırığını verirdi. O, atasına qarşı bəslədiyi dərin təzim duyğusu səbəbilə heç vaxt onun tapşırığını dəqiqləşdirmək üçün ona sual verməz, bunu ondan eşidən başqa bir adamdan soruşardı.

    12 ... Bir dəfə İbn Əvni anası çağıranda anasına onun səsindən yüksək səslə hay verdiyinə görə,(günahına kəffarə kimi) iki kölə azad etmişdi.

   13 ... Bir dəfə Mənsurla birlikdə onun evində oturmuşdum. Anası - o, çox sərt və kobud qadın idi- onun üstünə qışqıraraq dedi: Mənsur, İbn Hübeyrə səni qəzaya (məhkəməyə, qazılıq vəzifəsinə) çağırır, sən isə imtina edirsən?! Mənsur saqqalını sinəsinin üstünə söykəmiş vəziyyətdə (başını aşağı salaraq) dayanmış, gözünü belə qaldırıb anasına baxmırdı (başını qaldırıb gözünün ucu ilə belə anasına baxmağa cürət etmirdi).

   14 ...Süfyan ibn Üyeynədən: Bir nəfər səfərdən qayıtdı. Gördü ki, anası qiyamda dayanıb namaz qılır. Anası ayaq üstə ola-ola özünün oturmasının düzgün olmayacağını düşündü (və anası namazı bitirənədək ayaq üstə durub gözləmək qərarına gəldi). Anası bunu başa düşdü və elə ona görə də, oğlu daha çox savaba nail olsun deyə qiyamı bir az da uzatdı.

    15 ... Ömər ibn Zərdən bizə nəql edilib ki, oğlu vəfat edəndə ondan soruşurlar: (Valideynə qarşı) necə bir övlad idi? O, dedi: Oğlum həmişə gündüz mənimlə yol gedərkən (mənə hörmət olaraq) məndən arxada gəlib (bir dəfə də olsun, məndən qabağa keçməyib). Gecə bir yerdə yol gedərkən isə, (gələ biləcək hər hansı bir təhlükəyə qarşı) hər zaman məndən qabaqda gedib. O, heç vaxt (məndən hündürdə durmamaq üçün) mən altında durduğum bir damın (hündür bir tikilinin) üstünə çıxmayıb.

   16 ... Müəlla ibn Əyyub demişdir: Məmunun belə rəvayət etdiyini eşitmişəm: Fəzl ibn Yəhya kimi atasına qarşı hörmətkar adam görməmişəm. Onun atasına bəslədiyi hörmət haqqında belə danışırlar:

- Yəhya həmişə isti su ilə dəstəmaz alırdı. Bir gün onu (oğlu Fəzl ilə birlikdə) həbs etdilər. Həbsxana nəzarətçisi soyuq bir gecədə içəri odun gətirməyi onlara qadağan etdi. Yəhya yatdıqdan sonra, Fəzl içində su qızdırılan kuzə götürüb, su ilə doldurdu, sonra onu çıraqın oduna yaxınlaşdırdı. Sabaha qədər əlində kuzə ayaq üstə (çıraqın yanında) durdu.

Məmundan başqa (eyni hadisəni nəql edən) bir nəfər danışır ki, ... nəzarətçi onun (Fəzlin) çıraqdan istifadə edərək, suyu isitdiyini anladı. Bu səbəbdən növbəti gecə çıraq yandırmağı da onlara qadağan etdi. Bunu görən Fəzl su ilə dolu olan kuzəni götürüb özü ilə yatağına apardı və onu bədəninə (qarın nahiyəsinə) sıxaraq, sabaha qədər saxladı. Səhər açılanda artıq su bir qədər ilıqlanmışdı.

    17 ... Kəbdən: İsrail oğullarından üç nəfər abid bir yerə toplaşıb dedilər: Gəlin, hər birimiz işlədiyi ən böyük günahı(n əhvalatını) danışsın! Onlardan biri belə dedi: Mənim xatırladığın ən böyük günahım budur: Bir gün bir dostumla bir yerdə idim. (Yolda gedərkən) qarşımıza bir ağac çıxdı. Mən (onu zarafatla qorxutmaq üçün ağacın dalından qəflətən) çıxıb onun üstünə sıçradım. O, məndən ürkdü və dedi: Səninlə mənim aramda Allah Özü hökm versin!

İkincisi dedi: Biz İsrail oğullarından birimizə (paltarına) sidik bulaşdıqda (şəriətimizə görə) həmin yeri kəsərdi. Bir dəfə mənim paltarıma sidik bulaşdı. Həmin hissəni kəsib çıxardım, lakin artıqlaması ilə (lazımi qədər) kəsmədim. Bu, işlədiyim ən böyük günahdır.

Üçüncü adam dedi: Bir dəfə anam küləyin əsdiyi istiqamətin şimal tərəfindən (küləyin səsin çatmasına mane olduğu bir yerdən) məni çağırdı. Mən ona hay verdim, ancaq anam səsimi eşitmədi (və mənim ona hay vermədiyimi zənn etdi). Əsəbiləşmiş vəziyyətdə mənə tərəf gəldi və məni daşlamağa başladı. Mən əlimə bir paya alıb, onun qarşısında oturmağa getdim ki, ürəyini soyudana qədər onunla məni döysün. Anam məndən (əlimə dəyənək götürməyimdən) qorxuya düşdü (və qaçmağa başladı). Elə bu zaman üzü bir ağaca dəyib onu yaraladı. Bu mənim işlədiyim ən böyük günahdır.

Fəsil-12: Valideynə qarşı asilik etməyin günahı

    1 ... Əbu Bəkrə atasından (r.a): Hz. Peyğəmbərin -sallallahu əleyhi və səlləm- yanında böyük günahlardan söz açıldı (Ən böyük günahların hansılar olduğunu ondan soruşdular). Buyurdu: “Allaha şərik qoşmaq və valideynə asi olmaqdır”. O, (bunu söyləyərkən) dirsəklənmiş vəziyyətdə idi. (Bu sözlərini dedikdən) sonra dikəlib oturdu və əlavə etdi: “Agah olun, bir də yalandan şahidlik etmək”. Bunu (sonuncu sözünü) o qədər təkrar etdi (və sözlərinin vurğusu bizə o qədər dərindən təsir etdi) ki, (bu sözlərin ağırlığına tab gətirə bilməyib) dedik (fikirləşdik) ki, kaş sakitləşəydi.

     2 ... Ənəsdən (r.a): Hz. Peyğəmbərə -sallallahu əleyhi və səlləm- böyük günahlar haqqında sual verdilər. Buyurdu ki: “(Ən böyük günahlar) Allaha şərik qoşmaq, (günahsız) canı öldürmək, valideynə asi olmaqdır...”

     3 ... Abdullah İbn Ömərdən (r.a): Hz. Peyğəmbər -sallallahu əleyhi və səlləm- buyurmuşdur:

“(Ən) böyük günahlar bunlardır: Allaha şərik qoşmaq, valideynə asi olmaq, (günahsız) canı öldürmək və yalandan and içmək”.

    4 ... Yenə İbn Ömərdən (r.a): Hz. Peyğəmbər -sallallahu əleyhi və səlləm- buyurmuşdur: “Ata-anasına asi olan, içkiyə aludə olan, qədəri təkzib edən və yalandan and içən kəslər Cənnətə girə bilməz”.

    5 ... İbn Ömərdən (r.a): Hz. Peyğəmbər -sallalla-hu əleyhi və səlləm- buyurmuşdur: “Qiyamət günü Allah üç şəxsə nəzər etməz: Valideyninə asi olana, içki aludəçisinə və verdiyini başa qaxana”.

    6 ... Əbu Hüreyrədən (r.a): Hz. Peyğəmbər -sallallahu əleyhi və səlləm- buyurmuşdur: “Dörd növ insan vardır ki, Allah onları Cənnətə daxil etməməyi, və oranın nemətlərindən onlara daddırmamağı vacib buyurub (Özünə söz verib): İçki aludəçisi, faiz yeyən, haqsız yerə (heç bir zəhmətinə əvəz olmadan) yetimin malını yeyən və valideyninə asi olan.

    7 ... Zeyd ibn Ərqəmdən (r.a): Hz. Peyğəmbər -sallallahu əleyhi və səlləm- buyurmuşdur: “Kim valideyni ondan razı qalaraq sabaha çıxarsa (gününə başlayarsa), o sabah o, iki açıq Cənnət qapısına nail olar (Cənnətdə onun üçün iki qapı açılar). Kim valideyni ondan razı qalaraq axşam vaxtına çatarsa, həmin axşam o, iki açıq Cənnət qapısına nail olar. Hər kim də valideyni ona qəzəblənmiş halda sabaha çıxarsa, həmin sabah o, iki açıq Cəhənnəm qapısına nail olar. Biri qəzəbli olar-sa, bir qapı!”. Soruşdular: Bəs valideyni ona zülm (haqsızlıq) etsə (və o, bunun nəticəsində onlara asi olsa) necə? Buyurdu: “Onlar ona zülm etsə belə, onlar ona zülm etsə belə, onlar ona zülm etsə belə (yenə onlara asi olmağa ixtiyarı yoxdur, asi olarsa, Cəhənnəmdə özü üçün cığır açar)!”

    8 ... Əmr ibn Mürrə əl-Cuhənidən (r.a): Bir nəfər Hz. Peyğəmbərin -sallallahu əleyhi və səlləm- yanına gəlib dedi: Ey Allahın Rəsulu, mən şəhadət edirəm ki, Allahdan başqa heç bir ilah yoxdur və sən Allahın Rəsulusan. Beş vaxt fərz namazı qılıram, malımın zəkatını verirəm, Ramazan ayının orucunu tuturam. Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) buyurdu:

     “Kim bu şəkildə (dediyin əməlləri daimi surətdə yerinə yetirərək) ölərsə, Qiyamət günü Peyğəmbərlər, siddiqlər və şəhidlər ilə bir yerdə olar”. Bunu söylədiyi zaman iki barmağını yuxarı qaldırıb dedi: “Ata-anasına asi olmursa!”

    9 ... Əbu Hüreyrədən (r.a): (Bir gün) Hz. Peyğəmbər -sallallahu əleyhi və səlləm- minbərə qalxdı və: “Amin, amin, amin!” -dedi. Aşağı endikdə soruşdular: Ey Allahın Rəsulu, siz minbərdə olduğunuz zaman: Üç dəfə «amin» –dediniz (bunun səbəbi nə idi?) Buyurdu: (Mən minbərə qalxanda) “Cəbrayıl -əleyhissəlam- yanıma gəldi və dedi:

 Kim Ramazan ayına yetişər, lakin günahları bağışlanmadan ölər və Cəhənnəmə girərsə, Allahın rəhmətindən uzaq olsun, de: Amin! Mən: Amin -dedim. Cəbrayıl (ə.s) dedi: Kim valideynindən hər ikisinin və ya birinin yaşlı vaxtında onlarla birlikdə olduğu halda onlarla xoş davranmaz və bu şəkildə ölər, Cəhənnəmmə girərsə, Allahın rəhmətindən uzaq olsun, «amin» de! Mən yenə «amin!» dedim. Cəbrayıl (ə.s) sözünə davam etdi: Sən kiminsə yanında yad edildikdə sənə salavat gətirməzsə və bu şəkildə ölər, Cəhənnəmmə girərsə, Allahın rəhmətindən uzaq olsun, «amin!» -de. Mən yenə də: Amin –dedim”.

    10 ... Əbuttufeyldən: Hz. Əlidən (əleyhissəlam) soruşdular: Hz. Peyğəmbər -sallallahu əleyhi və səlləm- sizə başqalarına vermədiyi nəsə xüsusi bir şey (sirr, xüsusi dini ehkam) verib (öyrədib)? O, cavab verdi: Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) bizə qılıncımın qınında saxladığım bir şeydən savayı xüsusi heç bir şey ötürməyib. Sonra (oradan) bir səhifə (vərəq) çıxartdı. Orada belə yazılmışdı: “Allahdan başqasının adına heyvan kəsənə Allah lənət etsin, ərazinin sərhədlərini göstərən nişanələri oğurlayana (torpaq sahələrinin hüdudlarını göstərən nişanları dəyişdirərək, qonşudan ərazi oğurluğu edənə) Allah lənət etsin, valideyninə asi olana Allah lənət etsin!”

11 ... Əbu Hüreyrədən (r.a): (Bir dəfə) Hz. Peyğəmbər -sallallahu əleyhi və səlləm- buyurdu: “Burnu əzilsin ... burnu əzilsin ... burnu əzilsin!” Soruşdular: Ey Allahın Rəsulu, kimin? Buyurdu ki:

“Valideynindən hər ikisi və ya biri onun yanında qocaldığı halda (onların qulluğunda durmayıb, övladlıq borcunu yerinə yetirməyib) Cəhənnəmə girən kimsənin”.

    12 ... İbn Abbasdan (r.anhumə): Hz. Peyğəmbər -sallallahu əleyhi və səlləm- buyurmuşdur: “Atasına söyən məlundur, anasına söyən məlundur”.

    13 ... Əbu Hüreyrədən (r.a): Hz. Peyğəmbər -sallallahu əleyhi və səlləm- buyurmuşdur: “Allah yeddi (qat) səmasının fövqündən yeddi kəsi lənətləmişdir: Valideyninə asi olan məlundur... ”

    14 ... Yenə Əbu Hüreyrədən (r.a): Hz. Peyğəmbər -sallallahu əleyhi və səlləm- buyurmuşdur: “Ata-anasının zülmünə məruz qalmadığı halda (haqsız yerə), onları qəzəbləndirənin namazı qəbul edilməz”.

     15 ... Ənəsdən (r.a): Hz. Peyğəmbər -sallallahu əleyhi və səlləm- buyurmuşdur:

“Valideyninin razılığını qazanan, Allahın rizasına nail olur. Valideynini qəzəbləndirən, Allahın qəzəbinə düçar olur”.

    16 ... Hz. Aişədən (r.anhə): Hz. Peyğəmbər -sallallahu əleyhi və səlləm- buyurmuşdur: “Valideyninə asilik edənə belə deyilir (onun haqqında Allah dərgahında belə hökm kəsilir): İstədiyini (istədiyin qədər yaxşılıq) et, onsuz da səni əfv etməyəcəyəm (valideyninə qarşı asi rəftarın sənin bütün gözəl görünən əməllərini puça çıxaracaq, səni rəhmətdən və məğfirətdən məhrum edəcək)! Onların qulluğunda durub, övladlıq borcunu yerinə yetirənə isə belə deyilir: İstədiyini et (nə qədər günahların olursa-olsun), Mən (valideyninə göstərdiyin hörmətə, onların qulluğunda durduğuna görə) səni əfv edəcəyəm!”

17 ... Əbu Bəkrədən (r.a): Hz. Peyğəmbər -sallallahu əleyhi və səlləm- buyurmuşdur: “Allah istənilən günahların istədiyi qisminin cəzasını Qiyamət gününədək təxir edər, lakin valideynə asi olmaq bundan istisnadır, Allah onu işləyənin cəzasını hələ dünyada ikən verir”.

    18 ... Ənəsdən (r.a): Rəsulullah -sallallahu əleyhi və səlləm- buyurdu: «İzzət və Cəlal sahibi Allah Musa ibn İmrana -əleyhissəlam- vəhy edib buyurdu: Ey Musa!Asi övladın öz valideyninə qarşı işlətdiyi (bəd rəftar ifadə edən) söz Mənim dərgahımda çox böyük günahdır!» Biz (səhabələr) soruşduq: Ey Allahın Rəsulu, o (ağır) söz nədir ki elə? Buyurdu: «Övladın öz valideyninə: Sizin sözünüzə baxmayacağam! -deməsidir.”

     (Yəni övlad öz ata-anasının tapşırğından səbəbsiz yerə imtina edir, onların sözünə baxmır, onların üzünə qarşı: «yox, etmirəm, getməyəcəyəm, özünüz edin!» kimi vecsizlik ifadə edən sözlər sərf edirsə, onların üzünə ağ olmuş və Allah dərgahında ən böyük günahlardan birini qazanmış olur.)

    19 .... Müdriklərdən (filosoflardan, hikmət əhlindən) biri belə demişdir: Ata-anasına asilik edən kəslə dostluq etmə! Çünki o, üzərində haqqı səndən daha vacib olan şəxslərə (valideyninə) üsyan etdiyi halda, səninlə yaxşı yoldaşlıq etməyəcəkdir (ata-anasına üsyan edən kəs sənə sadiq yoldaş olmaz).

   Yəni, özünün ən doğmaları olan, bu dünyada mövcudluğunun səbəbi olan valideyninə qarşı asilik edən insandan heç kimə xeyir gəlməz. Ata-anasının qədrini bilməyən biri, nə qədər alicənab, tərbiyəli, xeyirxah bir şəxs imitasiyası yaratsa da, nümunəvi şəxsiyyət kimi görünsə də, gec-tez onun əsl üzü ortaya çıxacaq, həqiqi xarakteri özünü büruzə verəcək. Bu cür xislətli bir yoldaş insanı ən çətin vəziyyətdə, təhlükə qarşısında tək qoyub gedə, hər cür xəyanətə yol verə bilər.

Ardı var ......

Bir müsəlmanın başqa Müsəlman qardaşlarıyla istər qarşılıqlı istəsə virtual mühitdə və ya telefonda olsun danışıb dərdləşməsi gözəl bir şeydir. Ancaq bu eyni cins olanlar üçündür. Bir kişinin bir qadınla danışması isə bəzi istiqamətlərdən diqqət yetirməyi tələb edir.

Məsələn eşq, sevgi, qeybət, yalan və şəhvani hissləri oyandıran şeylərdən olsa bu qətiliklə doğru deyil. Bu mövzuda adamın evli və ya subay olması fərq etməz. Evli birinin günahı isə daha çox olar.

Lakin dini mövzularda Allahı, ölümü, axirəti və dini duyğu və düşüncələri xatırladan danışmalar olsa əlbəttə bunlar qadağan olmadığı kimi savabı da vardır. Ölçünüz bu olmalıdır. Bu ölçülərlə hərəkət etdiyiniz zaman günaha girməyəcəyinizi və özünüzü qoruyacağınızı söyləyə bilərik. Ayrıca etdiyiniz işi bir də vicdanınıza soruşmanızı tövsiyə edərik. Vicdanınız rahat deyilsə o işdən imtina edin.

Salam aleykum.

Əgər bir kimsəyə Allah rızası üçün kömək ediriksə, təşəkkür gözləməməliyik. Tam əksinə, insanlara yardım  etmək istəyən və edə bilən bir qəlb və imkan verdiyinə görə Rəbbimizə şükr etməliyik. Həmçinin kömək etdiyimiz insana təşəkkür edib deməliyik ki:" Allah səndən razı olsun ki, mənə Allah`ın rızası və savab qazanmağa səbəb oldun."

Təşəkkür gözləmək və ya təşəkkür edildiyində sevinmək niyyətimizin qarışıq olduğunun göstərgəsidir. Belə halda ya etdiyimiz işi Allah rızası üçün etmirik, ya da etdiyim işdə Allah rızası yüz faiz deyil, başqa rızalar da qarışıb.

Əhəmiyyətindən ötəri İslam alimlərinə görə, "İslamın dörddə biri" olaraq vəsf edilən məşhur hədisdə, əməllərin ancaq və ancaq niyyətlərə görə, yəni onu edənin nə məqsədlə etmiş olduğuna görə qiymətləndiriləcəyi ifadə edilir. Rəsul-i Əkrəm (a.s.m.) belə buyurur:

"Əməllərin dəyəri, ancaq niyyətlərə görədir. Bir kimsə nəyə niyyət etmişsə, əlinə keçəcək olan da odur. " (Müslim, İmârə: 155.)

Əgər

Məsələn:

“Sizi sadəcə Allah rizası üçün («livəchillah») yedirdirik, sizdən nə bir qarşılıq istəyirik, nə də bir təşəkkür!” (İnsan surəsi:9)

Bir kimsə, hər hansı bir yerdə və ya zamanda, sıravi bir kimsəyə, onun etdiyi yaxşı bir şey üçün, ona təşəkkür etsə, onu öysə, bu şükür və övgülərin hamısı, Allah Təalaya edilmiş olar. Çünki, hər şeyi yaradan, tərbiyə edən, yetişdirən, hər yaxşılığı etdirən və göndərən daim Allah Təaladır.

Dostluq Allah üçün olarsa, edilən işlər də Onun sevgi və razılığını qazanmaq niyyətiylə edilər. O zaman da, dost dosta etdiklərinin qarşılığını ondan gözləməz və bunu görməyincə də inciməz. "Mən ona çox yaxşılıq etdim, o isə bir təşəkkür belə etmədi." tərzindəki sızlanmalar, edilən işlərin Allah üçün edilmədiyinin etirafıdır.Allah üçün edilməyən şeylərin isə, sonunda baş ağrıtması və peşmanlıq gətirməsi qaçınılmazdır .(Qəzzali: İhyau Ulûmid'dîn)

Amelde Allah rızasını gözetmek hakkında bilgi verir misiniz? Sadece kaza ve beladan korunmak için sadaka verilir mi?

İYİLİK

"Övünmek, övülmek ve övmek" fiillerini hiç yapmamalı mıyız? Mesela ayda şu kadar kazanıyorum demek övünme midir, günde şu kadar sayfa kitap okuyorum, demek övünme midir? Bizi öven birini susturup azarlamalı mıyız?

   Qur'ân əxlaqı ilə əxlaqlanmış şüurlu bir müsəlmanda olması lazım olan başlıca xüsusiyyətlər bunlardır:

  • Allah'ın birliyinə və Allahdan başqa ilah olmadığına, Allah'ın mələklərinə ,peyğəmbərlərinə, Həzrəti Muhammədin (əleyhissalatu vəssalam) Allah'ın qulu və elçisi olduğuna, peyğəmbərlərə kitab göndərildiyinə, axirət gününə, öldükdən sonra dirilməyə, xeyr və şərin Allah'ın yaratmasıyla olduğuna şübhəsiz inanar və dili ilə də bunları ifadə edər.

   • Allah'ın əmr etdiyi və Hz Muhammədin (sav) göstərdiyi şəkildə namazını qılar, orucunu tutar, malının zəkatını verər. Ayrıca yetimlərə, yoxsullara, möhtaclara, qohum əqrabasına, yolda qalmışlara malı və imkanları ilə sevə sevə yardım edərlər.

   • Allah'ın və Hz Peyğəmbərin (sav) əmrlərinə itaət edər və əxlaqi vəzifələrini əskiksiz yerinə yetirərlər.

     Mühüm və təhlükəli vəziyyətlərdə əsla sarsılmaz. Zəiflik göstərməz. Allah'a etimad edər.

  • Fəlakətləri mətanətlə qarşılayar. Bunları sarsılmadan keçə bilmək üçün bütün qüvvəsini sərf edər, səbir və dözüm göstərər. Allah'dan ümidini kəsməz.

   • Ana və ataya itaət edər. Onların qəlblərini qıracaq ən xırda iş görüb, söz söyləməz.

   • Sözündə durar, əhdinə vəfa göstərər, əmanətə xəyanət etməz.

  • Üzərinə götürdüyü hər cür vəzifəni, məsuliyyəti ən gözəl şəkildə etməyə çalışar.

  • Pal paltarını, oturub yatdığı yeri, bütün əşyalarını çirkdən və pasdan; beynini pis fikirlərdən; qəlbini pis duyğulardan; dilini çirkin və kobud sözlərdən təmizləyər. Bədən və ruh təmizliyiylə hər kəsə nümunə olmağa çalışar.

  • İnsanlar arasında ixtilaf çıxarmaqdan, insanları bir-birinə salacaq sözlərdən və işlərdən çəkinər.

   • Heç kimin eyiblərini və gizli tərəflərini araşdırmaz, ortaya tökməz.

    Bilmədiyi bir mövzu haqqında hökm verməz.

   • Şəxsiyyətini zina, qumar içki və narkotik kimi pis vərdişlərdən qoruyar; riyakarlıq yaltaqlıq və hiylə bazlığa tənəzzül etməz, yanaşmaz.

   • Özü sözünə, içi çölünə uyğun və dosdoğru olar. Harada olursa olsun öz əleyhinə belə olsa haqq və doğruluqdan ayrılmaz. Düşmənlərinə qarşı belə ədaləti və insafı əldən buraxmaz. Onlara olan düşmənçiliyi səbəbiylə ədaləti tapdalamaz.

   • Başqalarına qarşı təkəbbürlənməz, lovğalanmaz, dikbaşlıq etməz.

   • Pisliyin, əxlaqsızlığın hər növündən; gizlisindən, açığından, böyüyündən, kiçiyindən çəkinər.

     • Yalan söyləməz, yalan yerə and içməz, yalançı şahidlik etməz.

    • Nəfsinin alçaq və süfli istəklərinə uyaraq doğru yoldan sapmaz. İffətdən və namusdan uzaqlaşmaz. Pislərlə dostluq qurmaz.

   • İsrafdan da xəsislikdən də çəkinər

   • Nə əliylə nə də diliylə heç bir kimsəni incitməz.

Bir insan günahkar ola bilər. Allah qullarını günah işləyəcək bir şəkildə yaratmışdır. Qul günah işlədikdən sonra Allaha tövbə edər, günahları tərk etsə Allah onu bağışlayar. Köhnədən günahkar olan biri tövbə etdikdən sonra ona güvənmək lazımdır.

Günah işləyənlərə qarşı Allahın rəhməti haqqında məlumat verərsiniz?

Etdiyimiz günahlara görə Allahın bizə olan sevgisi azalırmı?

Namaz qılan günah edərsə hökmü nədir?

Və aleykum Salam və rahmətullah. 

Qiblə cəhətinin digər istiqamətlərdən fərqli olaraq müqəddəs bir mənası vardır. Bütün müsəlmanların hər gün beş vaxt namaz üçün dayandıqları bir yöndür. Hər möminin yalnız ibadət üçün yönəldiyi qibləyə təzim etmək, hörmət göstərmək lazımdır.

Bundan ötəri istər yatarkən, istərsə də oyanıq ikən qibləyə qarşı ayaqları uzatmaq məkruhdur, İslam ədəbinə uyğun düşməz. Xüsusilə yatarkən mümkün olduqca qibləyə qarşı ayaq uzatmamaq lazımdır. Ancaq yatağı başqa cür sərmək mümkün olmur, ayaq tərəfi məcburən qiblə tərəfinə gəlirsə, bunda bir zərurət olduğundan bir zərəri olmaz.

Namaz qılmayan birbaşa cənnətə girə bilərmi?

Namaz qılmayan, amma hər gün Allah'a şükür edən, insanlara yaxşılıq edən bir müsəlman namaz qılmır deyə cəhənnəmə mi gedər?