İmam Azam ləqəbi ilə şöhrət tapan Əbu Hənifəyə izafə edilən fiqh məktəbinin adı. Əbu Hənifənin əsl adı Numan, atasının adı Sabit, babasının adı isə Zutadır. Zuta, İraq və İranın müsəlmanların əlinə keçməsindən sonra müsəlman olmuş və Kufəyə yerləşmişdir. O və oğlu Sabit Kufədə Hz. Əli ilə görüşmüşdür

Əbu Hənifə H. 80 ilində Kufədə doğuldu, varlı bir ailənin uşağı olaraq orada yetişdi. İraq və Hicaz Əbu Hənifənin yetişdiyi dövrdə əhəmiyyətli iki elm mərkəzi halında idi. Çünki Hz. Ömər (ö. 23/643) dövründə Fustat (köhnə Misir), Kufə və Basra kimi böyük İslam şəhərləri qurulmuş və bu mərkəzlərə aralarında bir çox səhabənin də olduğu minlərlə müsəlman yerləşmişdi. Hz. Ömər Kufəyə fəsih Ərəbcə danışan qəbilələri yerləşdirmiş və Abdullah b. Məsud (ö. 32/652)a onlara elm öyrətməsi üçün göndərmiş, "özünə ehtiyacım olduğu halda Abdullahı sizə göndərməyi seçdim" demişdir (İbnü'l-Kayyim, İ'lamü'l-Muvakkin, I, 16, 17, 20).

İbn Məsud, Kufənin quruluşundan Hz. Osmanın xəlifəliyinin sonlarına qədər Kufəlilərə Quran və fiqh öyrətmişdir. Bu sayədə ora, xeyli çox, fiqh və hədis məlumatıyla dolmuşdur. Onun tələbələrinin dörd minə yaxın olduğu deyilir. Ayrıca Kufədə Sad b. Əbi Vakkas (ö. 55/675), Huzeyfe İbnü'l-Yeman (ö. 36/656), Selmanı Farisi (ö. 36/656), Ammar b. Yasir (ö. 34/657), Muğire b. Şübə (ö. 50/670), Əbu musa-Eş'ar, (ö. 44/664) kimi. seçmə səhabələr də olurdu (ən -Neysaburi, Ulumi'l-Hadis, nşr. əs-Seyid Böyük, Qahirə 1937, s. 191, 192). Bunlar İbn Məsuda köməkçi olurdular. Hz. Əli Kufəyə gəldiyində buradakı fakihlerin çoxluğuna sevinmiş,

"Allah, İbn Məsuda rəhmət etsin, bu şəhəri elmlə doldurmuş; İbn Məsudun şagirdləri bu şəhərin şamlarıdır" demişdir (əl-Kövsəri, Fiqhi Ehli'l-Irak və Hadisühum, Nasbü'r-Raye müqəddiməsi, I, 29, 30).

Misirə yerləşən səhabələrin üç yüz ətraflarında olmasına qarşılıq əl-İcli, tək Kufəyə yerləşən səhabələrin min beş yüz ətraflarında olduğunu, bunlardan yetmiş qədərinin Bədir döyüşünə qatıldıqlarını söyləyər.

Kufədə bu alim səhabələrdən feyz və elm alaraq ictihad edə biləcək dərəcəyə çatan tabiinlərdən bəziləri də bunlardır: Alkame b Kays (ö. 62/681), əl-Esved b. Yezid (ö. 75/694), Şurayh b. e1-Haris (ö. 78/697), Mesruk b. əl-Ecda' (ö. 63/683), Əbdürrəhman b. Əbi Leyla (ö. 148/765), İbrahim ən -Nehai (ö. 96/714), Amiru'ş-Şa'bi (ö. 103/721), Səid b. Cübeyr (ö. 95/714), Hammad b. Əbi Süleyman (ö. 120/738).

Hənəfi məzhəbinin qurucusu Əbu Hənifə (ö. 150/767) belə bir elm mühitində yetişdi. Əbu Hənifənin fiqhi, özündən on səkkiz il dərs aldığı Hammad b. Əbi Süleyman vasitəsi ilə, İbrahim ən -Nehai, Alkame və Esved yoluyla, Abdullah b. Məsud, Hz. Əli və Hz. Ömər kimi səhabə alimlərinə dayanır. Hz. Ömərin İraq məktəbinə təsiri ibn Məsud vasitəsi ilə olmuşdur. Hz. Əli isə qəza və fətvaları ilə İraqlılara öndərlik etmişdir.

Əbu Hənifə Kufədə əvvəl Quranı hifz etdi. Sərf, zəif, şür və ədəbiyyat öyrəndi. Kufə, Basra və bütün İraqın ən qabaqda gələn ustadlarından hədis dinlədi və fiqh məsələlərini öyrəndi. Doğuşdan məntiq, zəka, yaddaş gücü və çalışqanlığı ilə elm sahibləri arasında təmayüz etdi. Onun elmə yönəlməsində Amiru'ş-Şa'bi'nin təsiri olmuşdur. Numan, həcc səyahəti əsnasında, şəxsən səhabələrdən hədis dinləmiş olan Ata b. Əbi Rabah (ö. 115/733) və İbn Ömərin mövlası Nafi' (ö. 117/735) kimi təbiilərdən bəziləri ilə təmas etmiş və onlardan da hədis dinləmişdir.

Müəllimi Hammadın vəfatında Əbu Hənifə qırx yaşlarında idi. Onun vəfatıyla boşalan kürsüsündə dərs verməyə başladı. Əbu Hənifənin dərs və fətva vermədəki üsulu, rəvayət və ənənəçilərin səma' (dinləmə) üsulundan fərqlidir. Onun dərs halqasında iki cür müzakirənin meydana gəldiyi aydın olur) Tələbələri üçün verdiyi nizamlı fiqh dərsləri. b) Çöldən və xalq tərəfindən cavabı istənilən suallar. Hənəfi məzhəbi müşavirə əsasına söykənilmişdir. Əbu Hənifə məsələləri tək-tək ortaya təyin edər, şagirdlərini dinlər, öz fikirini söyləyər və onlarla mövzunu bir ay hətta daha çox müddətlə münaqişə edərdi. Məsələnin araşdırılmasında hazırlığı olan və ictihad dərəcəsində olanlar da düşüncə və ictihadlarını söylədikdən sonra, bu məsələ haqqında müzakirə bitmiş sayılar və sıra Əbu Hənifəyə gəlirdi. O, məsələni yenidən izah və təsvir etdikdən, öz dəlillərini və ictihadını ortaya qoyduqdan, lazımlı düzəltmələr edilib cavablar verildikdən sonra, alınan qərar çoxu dəfə dəlillərdən təcrid edilərək son dərəcə yığcam cümlələrlə, bizat özü tərəfindən imla etdirildi. Bu imla epiqramları daha sonra fiqh qaidələri halına gəlmişdir (Hatib, Tarixi Bağdad XI, 307 vd.; əl-Kövsəri a. g. e., I, 36 vd.). Əbu Hənifənin bu elm halqalarında İslamın bütün hökmləri yəni ibadət, muamelat və ukubata aid əmr və qadağanlarını yeni başdan nəzərdən keçirilərək araşdırılmışdır. Mövzularına görə təsnif edilib tərtib edilən bu hökm və məsələləri Zahiru'r-Rivaye adıyla qələmə alan Məhəmməd b. Hasen eş-Şeybanidir. (ö. 189/805). Şeybani daha kiçik yaşda ikən Əbu Hənifənin elm məclislərində hazır olmağa başlamış; təhsilini daha sonra Əbu Yusufun yanında tamamlamışdır. Əbu Hənifə, şagirdləri üçün belə demişdir: "İçlərinizdə otuz altı dənə yetkin olanı var, onlardan 28 qazilik, altısı müftilik, ikisi də həm başkadılık və həm də fətva mövqeyinə layiqdirlər (əl-Bezzazi, Menakıb, II, 125). Bunlar da Əbu Yusuf və Züferdir"

Əbu Hənifənin özünə isnad olunan və günümüzə çatan kitabları dah çox əqidə və kəlam mövzularına aiddir. əl-Fıkhu'l-Ekber, Kitabü'l-Alim vəl-Müteallim, Kitabü'r-Risale, beş dənə əl-Haşiyye kitabı, Ma'rifetü'l-Mezahib, Müsnedü'l-İmam Əbi Hənifə (Bunların rəvayət, nüsxə və şərhləri üçün bk., Brockelmann, Galş Fuad Hissin, Gas; Halım Sabit Şibay, " Əbu Hənifə ", İA, IV, 26, 27).

Əbu Yusuf və İmam Məhəmməd, məzhəbin təşəkkülündə təsirli olmuş böyük Hənəfi müctəhidləridir. Əbu Yusuf, mal, vergi və dövlət hüququna dair Kitabü'l-Harac adlı əsərini yazmış, hənəfi məzhəbinin dövlət xahişli və kütlələr arasında yayılmasına iştirak etmişdir. Abbasi xəlifəsi Harun ər-Rəşid zamanında "kadıu'l-kudat (baş qazı)" olmuş, beləcə məzhəbin icra və qəzada tətbiq olunması yolunu açmışdır.

Hənəfi məzhəbinin xüsusiyyətlərinə gəlincə Əbu Hənifə ictihad edərkən izlədiyi üsulu bu şəkildə açıqlamışdır: "Allahın kitabındakını alıb qəbul edərəm. Onda tapa bilməzsəm Rəsulullahın mutemed alimlər tərəfindən məlum, məşhur sünnəsiylə əməl edərəm. Onda da tapa bilməzsəm səhabələri dilədiyim kimsənin rəyini alaram. Lakin iş, İbrahim ən -Nehai, Şa'bi, əl-Hasenü'l-Basri və Ataya gəlincə, mən də onlar kimi ictihad edərəm" (əl-Mekki, Menakıb, I, 74-78; əz-Zehebi, Menakıb, s. 20-21). Əbu Hənifə fiqhi; "adamın leh və əleyhdə olanı, yəni yaxşı və pisi tanımaq" deyə təriflər və məsələlərin hökmlərini kitab, sünnə, icma və müqayisə dəlillərindən birinə bağlar. Hər hansı fiqhi bir məsələ əvvəl Quran ayələri ilə müqayisə edilər. Ayənin İbare, işare, iktiza və ya dəlalətində bir şey varsa ona bağlı olaraq həll edilərdi. Quranda bir həll olmazsa, sünnəyə müraciət edilər. Ancaq Hənəfilərin sünnənin Hz. Peyğəmbərə dayanması təyin barəsində xüsusi metodları vardır.

Əbu Hənifənin az hədis bildiyini, hədisə lazım olan əhəmiyyəti vermədiyini və ya hədislərə müxalif çıxdığını, ya da zəif hədisləri aldığını qarşıya qoyanlar, məzhəb imamlarının hədisləri qəbul üçün irəli sürdükləri şərtləri tədqiq etməyən kəslərdir. Fitnə və yalanın məşhur olduğu bir dövrdə, Hz. Peyğəmbər belə buyurdu, deyərək hədis nəql edən hər kəsin rəvayət etdiyi hədisi qəbul edənlər, Hənəfilərin hədislərə müxalif çıxdığını sanarlar. Halbuki onlar, kitab, sünnə və səhabələrin hökmləri kimi nassların qaynaqlarını araşdırmada son dərəcə vasvasılıq göstərmişlər; nassa dayanan və qəbula layiq görülən, bir-birinə bənzər məsələləri çıxardıqları təməl prinsipə söykəyərək bir qanun altında yığmışlar. Tərəfsiz alimlərin araşdırmasını görə, Əbu Hənifənin ictihadında özünə köməkçi olan hədis hafizlərinin olduğu və ictihadlarında şəxsən ustadlarından öyrəndiyi dörd minə qədər hədis istifadə etdiyi ortaya çıxmışdır. Onun bəzi hədisləri rədd etməsi, hədisin səhhəti üçün irəli sürdüyü şərtlərə bu hədislərin uyğun gəlməməsi üzündəndir. Əbu Hənifə səhih hədisi rədd etmək bir tərəfə, mürsəl və zəif hədisləri belə müqayisəyə seçmişdir (İbn Həzm, əl-İhkam fi Usüli'l-Ahkam, Nşr. A. M. Şakir Misir (t. y.), s. 929; əl-Kövsəri, Te'nib, s. 152; Mekki, Menakıb, II, 96).

Hənəfi məzhəbi İraqda doğulmuş və Abbasilər dövründə ölkənin başlıca fiqh məzhəbi olmuşdur. Məzhəb xüsusilə şərqə doğru yayılaraq Xorasana və Maveraunnehirdə ən böyük inkişafını göstərmişdir. Bir çox məşhur Hənəfi hüquqçu bu ölkələrə mənsubdur. Məğribdə Hənəfilər V. əsrə qədər Malikilərlə birlikdə oldular. Sicilədə isə hakim vəziyyətdə idilər. Abbasilərdən sonra Hənəfi məzhəbində bir geriləmə görülmüşsə də, Osmanlı dövlətinin qurulmasıyla yenidən inkişaf olmuş; Osmanlı sərhədləri içində, xalqı başqa bir məzhəbə bağlı olan yerlərə belə, İstanbuldan Hənəfi məzhəbinə salik hakimlərin göndərilməsi, məzhəbə buralarda şəkililik qazandırmışdır (Misir və Tunisdə olduğu kimi). İndiki vaxtda Əfqanıstan, Pakistan, Türkistan, Buxara, Səmərqənd kimi Orta Asiya ölkələrində hənəfilik hakimdir. Bu gün Türkiyə və Balkan Türkləri", Albaniya, bosniya-Hersek, Yunanıstan, Bolqarıstan və Rumıniya müsəlmanları ümumiyyətlə Xələfidirlər. Hicaz, Suriya Yəmən, Aden bölgəsindəki müsəlmanların bir qisimi də Hənəfidir (Əbu Zəhra, Əbu Hənifə, terc. O, Keskioğlu, İst. 1966, s. 473 vd.).

"Lə mövcudə illə hu" (Ondan başqa mövcud yoxdur) deyərək varlığın ancaq Allaha məxsus olduğunu əsas alan və məxluqatın varlığını qəbul etməyən bir təsəvvüf məktəbidir. Məktəbin qurucusu Muhyiddini Ərəbi həzrətləridir. Sadəddin Konvevi həzrətlərindən başqa bu yola girən böyük şəxslərə rast gəlinmir.

Muhyiddini Ərəbi həzrətlərinin bəzi fikirləri özündən sonra gələn təsəvvüf əhli tərəfindən mənimsənmiş olsa da, bu yol, digər təriqətlər kimi, böyük kütlələrin tabe olduğu bir məşrəb olmayıb. Vəhdəti-vücud məşrəbində Allah adına məxluqat inkar edilərkən, materialistlər və təbiətçilər bu məşrəbi o böyük vəlinin anlayışına tamamilə zidd bir yola çəkərək, təbiət adına Allahı inkar etmişlər.

Əvvəlcə, vəhdət və vücud sözləri üzərində bir az dayanaq. Vəhdətin lüğət mənası, birlikdir. Zidd mənası "kəsrət", yəni çoxluqdur. Məsələn, beş fərqli hərf bir kəsrətdir, amma bunlar birləşərək bir söz halını alsalar, vəhdət meydana gələr.

Kainat kitabı deyilən bu aləmdə, bu mənanın sonsuz misalları vardır. Yüzlərlə budaq bir ağac olaraq qarşımıza çıxır, milyardlarla hüceyrə bir bədəndə birləşirlər. Bir olan Allahın müqəddəs varlığı haqqında "vacibül-vücud", kəsrət dairəsini meydana gətirən məxluqatının varlığı haqqında isə "mümkünül-vücud" təbirləri istifadə edilir.

Vacib; varlığı özündən olan, bir başqasının var etməsi ilə var olmaqdan münəzzəh olan, əzəli və əbədi var olan Allahın varlığıdır. Mümkün; varlığı, Yaradıcısının var etməsi ilə mümkün olan, O dilədiyində dərhal yox olmağa məhkum, yəni varlığı ilə yoxluğu Yaradıcısının qüdrətinə nisbətlə bərabər olan məxluqatın varlığıdır.

Beləliklə, vəhdəti-vücud məşrəbindəki bir vəli, "istiğraq" dediyimiz mənəvi sərxoşluq halına girdiyində, varlığı, yalnız vacib varlığa həsr edər, mümkünün varlığını inkar edər. "Lə mövcudə illə hu" yəni "Ondan başqa varlıq yoxdur" deyər.

Bu sözün cəzbə halında, mənəvi sərxoşluq halında deyildiyi açıqdır. Çünki, Ondan başqa varlıq olmasa, bu söz də deyilə bilməzdi. Amma, bu sözü söyləyən şəxs o anda bunu da düşünəcək halda deyil.

İstiğraq halının bir kölgəsi gündəlik həyatımızda da bəzən özünü göstərir. Elmi bir əsəri oxuyan insan özünü mənaya qapdırdığı an, artıq sözləri görməz. Onları xatırlamaz, onlarla məşğul olmaz. O bütün varlığı ilə elmə dalmış, onda qərq olmuşdur. O anda kitabı unutduğu kimi, onu tutan barmaqlarını, ona baxan gözlərini də unutmuşdur.

Vəhdətü'l vücud haqqında, Məsnəvi-i Nuriyədə "Tövhiddə istiğraqdır və nəzərə sığmayan bir tövhidi-zövqidir,"-buyurularaq bu məşrəbin ağıl ilə izah edilə bilməyəcəyinə diqqət çəkilir.

Bir aynanı günəşə qarşı tutsaq, günəş o aynada görünər. Onun nuru ilə ayna da işıqlanar. O da işıq saçmağa başlayar. Bu ayna şüurlu olsa, günəşin nurunu qəlbində daşıyar, ona iman edər və özündəki bütün rənglərin, işığın, hərarətin ondan gəldiyini bilər, ona minnətdar olar. Bu şüurlu aynanın günəşə doğru yaxınlaşdığını fərz edək. Yaxınlaşdıqca günəşdən daha çox işıq alacaq, daha çox parlayacaq, digər tərəfdən, daha çox istilənəcək, yanacaq. Ayna günəşə yaxınlaşdıqca onda günəşin görünüşü xaricində qalan sahə getdikcə azalar. Və sonunda aynanın hamısı günəşin nuru ilə dolar. Artıq onun ürəyində başqasına yer yoxdur. Yaxınlaşma davam etdikcə, işığın şiddətindən ayna özünü görməz. Şiddətli hərarət və nur ilə özündən gedər, istiğraq halına girər. Artıq nə özü qalmışdır ortada, nə də işığı. O ayna bu halda ikən, "Günəşdən başqa bir şey yoxdur,"-desə, bu onun mənəvi sərxoşluğunun ifadəsidir.

Risale-i Nur Külliyyatından “Məktubat”da, "qəlbi və hali və zövqi olan bu məşrəbi əqli və qövli və elmi surətə çevirməmək" lazım olduğu əhəmiyyətlə vurğulanır. Və “Ləmalar”da bu mənanı təsdiq üçün, "bu vəhdətül-vücud məsələsini indiki insanlara təlqin etmək ciddi zərər verər,"-deyilərək çox insanların maddədə boğulduğu, səbəblərə lazım olduğundan çox əhəmiyyət verdiyi bu qəflət zamanında, bu məşrəbi insanlara təlqin etməyin əks nəticələr verəcəyinə beləcə diqqət çəkilir:

"O məşrəb, daireyi-əsbabdan keçib, tərki-masiva (Allahdan başqa hər şeyi tərk etmək) sirriylə, mümkinatdan əlaqəsini kəsən əhassı-havassın istiğraqı-mütləq halətində məzhər olduğu saleh bir məşrəbdir. Bu məşrəbi əsbab (səbəblər) içində boğulanların və dünyaya aşiq olanların və fəlsəfeyi-maddiyə ilə təbiətə batanların nəzərinə elmi bir surətdə təlqin etmək, təbiət və maddədə onları boğdurmaqdır və həqiqəti-İslamiyyədən uzaqlaşdırmaqdır."

İlk cümlədə "Əhassı-havasın məzhər olduğu saleh bir məşrəb" ifadəsi ilə o görkəmli zatları düşüncəsizcə tənqidə cürət edənlərə hədləri bildirilir.

Necə ki bəzi dərmanların üzərində "Uşaqların əli çatmayan yerdə saxlayın" deyə yazılıb. Bu məşrəb də elədir. Şərti, "əhassı-havas", yəni xasların xası olmaqdır. Vəlayətin ən irəli dərəcələrində olmaq. Onlara da hər vaxt tövsiyə edilmir, yalnız istiğraqı-mütləq halında etibarlıdır. Yəni tövhid dənizində tam qərq olub, o dəryada boğulub, Allahdan qeyri nə varsa hamısından əlaqəni kəsdikləri zaman "lə mövcudə illə hu" deyə bilərlər.

Əlimizdə bir meyvə düşünək. Bu meyvə xəlq (yaratma) feli ilə var olmuş və onda Xaliq ismi təcəlli etmişdir. Bu fel və bu təcəlli olmasa o meyvə var ola bilməz. Beləcə bizim elmlə, fikirlə düşündüyümüz bu mənanı o görkəmli şəxslər hiss edərlər, yaşayarlar, o hal ilə hallanarlar və cəzbə halında o meyvənin yoxluğuna hökm edərlər. İstiğraq halından çıxınca meyvəni yeyər və Rəzzaq olan Allaha şükür edərlər. İstiğraq halında şükür də yoxdur. Çünki, nə meyvə vardır, nə də insan.

Nur Külliyyatında bu məşrəbin "saleh" olduğu, mənsublarının da əhassı-havas olduqları zikr edilməklə birlikdə, bu məşrəbin zənn edildiyi kimi ən yüksək bir həqiqət yolu olmadığına da xüsusilə diqqət çəkilir. "Xüləfayı-raşidindən və əimmeyi-müctəhidindən və sələfi-salehinin böyüklərində o məşrəb sarihən görünmür,"-deyilərək bu məşrəbin məhdud zatlara məxsus olduğu, hamıya aid olmadığı vurğulanır.

Nə əshabələr, nə məzhəb imamları, nə də əsrlərinə istiqamət verməklə vəzifəli İmamı Qəzali, İmamı Rəbbani, Abdulqadiri Geylani kimi görkəmli şəxslər belə bir yolda getmişlər. Onlar bütün səylərini peyğəmbərlik vəzifəsi dediyimiz, insanları irşad etmə, xəbərdarlıq etmə, haqqı sevdirmə, batildən nifrət etdirməyə yönəltmişlər. Bu müqəddəs vəzifə isə istiğraq deyil, sahv yəni oyanıqlıq halında icra edilə bilər. Necə ki, Muhyiddini Ərəbi də "Bizim mərtəbəmizə çıxmayan kitabımızı oxumasın,"-buyurmaqla, məşrəbinin xüsusi qaldığını bəyan etmişdi.

Nur Külliyyatında diqqət çəkilən əhəmiyyətli bir nöqtə də, bu məşrəbə girən bir vəlinin yalnız Allaha imanda tərəqqi etdiyi, digər iman rüknlərini düşünməməklə yaxud xəyal saymaqla onlardan feyz ala bilməməsidir. İstiğraq halında deyilən "lə mövcudə illə hu" sözü oyanıq halda deyilsə, digər beş iman rüknünün diqqətə alınmaması ilə nəticələnər.

Digər yandan, bu məşrəbi oyanıq halda iddia etmək, Cənabı Haqqın isimlərinin təcəllilərini xəyal və şübhə dərəcəsinə endirmək kimi böyük bir cinayətdir. Ruzi xəyal olsa Cənabı Haqqın rəzzaqiyəti də, haşa, həqiqi olmayacaq. Məxluqata xəyal dediyimiz zaman Allahın yaradıcılığı da xəyali olar. Xəyali şeyləri yaratmaq üçün sonsuz bir qüdrət, iradə lazım olmayacağından bütün ilahi sifətlərin ülvilikləri də gizlənəcək. Yalnız Allahın zatına nəzər edilməklə, sifətlər, fellər, isimlər və onların təcəlli etdiyi məxluqat nəzərə alınmayacaq. Bunun isə vəlayətdə yüksək bir məşrəb olmadığı aydındır.

İmam Şafi (ö. 204/819)a nisbət edilən fiqh məktəbi. Şafininin ləqəbi,

Əbu Abdullah Məhəmməd b. İdris elKureşi əl-Haşimi əl-Muttalibi b. Abbas b. Osman b. Şafi' olub H. 150də Qəzzədə doğulmuşdur. Hz. Peyğəmbərin dördüncü qərbindən babası Abdı Menafın doqquzuncu göbəkdən nəvəsidir. İmam Şafininin doğum ili Əbu Hənifənin (ö. 150/767) vəfat ilinə rast gəlir.

Atası İdris bir iş üçün Fələstindəki Qəzzəyə getmiş və orada ikən vəfat etmişdi. Doğumundan iki il sonra anası onu götürüb ata vətəni olan Məkkəyə gətirdi. Kiçik yaşda Qurani Kərimi hifz etdi. Fəsih Ərəbcə danışan Huzeyl qəbiləsi arasında şeir və ədəb öyrəndi. Sonra Məkkə müftisi Müslim b. Xalid ez-Zenadan dərs alaraq, onun yanında fətva verəcək vəziyyətə gəldi. O zaman on beş yaşlarında idi. Bundan sonra Mədinəyə getdi. Orada müctəhid İmam Malik b. Ənəs (ö. 179/795) fiqhdə ustad idi. Malik, öz əsəri olan əl-Muvattasını, İmam Şafininin əzbərdən oxuduğunu görüncə heyrətini gizləyə bilməmişdi. İmam Şafi, Süfyan b. Uyeyne, Fudayl b. Iyazdan, əmisi Məhəmməd b. Şafi' və başqalarından hədis rəvayət etdi.

Məhəmməd b. el-Hasandan İraq fakihlerinin kitablarını aldı. Onunla fiqhi mövzularda söhbətlərdə oldu. 187 H.da Məkkədə, 195 H. də Bağdadda Əhməd b. Hənbəl (ö. 241/855) ilə görüşdü. Beləcə Hənbəli fiqhinə, üsuluna, nasih və mensuh mövzusuna muttali oldu. Sonra Bağdadda "İmam Şafininin köhnə məzhəbi" deyilən fikirlərini ortaya qoydu. 200 H. də Misirə keçdi və "Yeni Məzhəb" deyilən fikirlərini təsnif etdi. Orada ikən 204/819da vəfat edərək Karafe deyilən yerə dəfn edildi.

İmam Şafi ilk olaraq fiqh üsulunu tərtib etmiş və bu mövzuda "erRisale" yazmışdır. əl-Hucce adlı əsəri İraqdakı, "əl-Ümm" isə Misirdəki fikirlərini əhatə edər.

İmam Şafi mütləq, müstəqil bir müctəhid olub, fiqh, hədis və üsulda imam idi. O, Hicaz və İraq fiqhini birləşdirici bir yol izlədi. Əhməd b. Hənbəl onun haqqında; "Şafi, Allahın kitabı və Rəsulunun sünnəsi mövzusunda insanların ən fakihi idi" demişdir. (Vehbe əz-Zühaylı, əl-Fıkhu'l-İslami və Edilletüh, Dimask 1405/1985, I, 36,37).

Şafininin Səhabə Sözünü Dəlil Alışı

Şaf i üsul alimlərindən bəziləri, onun köhnə məzhəbinə görə səhabə kavlini dəlil götürdüyünü, yeni məzhəbində bu fikirdən imtina etdiyini söyləmişlər. Ancaq yeni məzhəbi rəvayət edən Rəbi b. Süleyman el-Muradinin nəql etdiyi başqa bir əsər olan "ər-Risalə" də Şafininin səhabə sözlərini dəlil olaraq götürdüyü görülər (ər-Risalə, Halebi nəşr və Əhməd M. ,Sakir nəsri, Qahirə 1940, s. 597). Yenə Şafi, yeni məzhəbini əhatə edən əl-Ümm adlı əsərində belə deyər: "Kitab və Sünnəni bilənlər üçün üzr söz mövzusu olmayıb, gərəyinə uyğun gəlmək şərtdir. Kitab və Sünnədə hökm yoxsa səhabənin və ya onlardan birinin sözlərinə müraciət edərik. Əgər ixtilaflı məsələdə Kitab və Sünnəyə daha yaxın olan sözə bir dəlalət tapa bilməzsək Əbu Bəkr, Ömər və Osman (r.ə.)ın sözünə uyğun gəlməmiz daha yaxşı olar. Əgər bir sözün Kitab və Sünnəyə daha yaxın olduğuna dair bir dəlil tapılsa, o sözə xəbərdar edik" (Şafi, əl-Ümm, VII, 246).

Şafi Məzhəbinin Yayılması

Şafi məzhəbi xüsusi ilə Misirdə yayılmışdır. Çünki məzhəbin imamı həyatının son dövrünü orada keçirmişdir. Bu məzhəb, İraqda da yayılmışdır. Çünki Şafi fikirlərini yaymağa əvvəl orada başlamışdır. İraq yoluyla Xorasana və Maveraü'n-Nehir'de də yayılma imkanı tapmış və bu ölkələrdə fətva ilə tedrisatı Hənəfi məzhəbi ilə paylaşmışdır. Bununla birlikdə bu ölkələrdə Hənəfi məzhəbi, Abbasi rəhbərliyinin rəsmi məzhəbi olması səbəbiylə hakim vəziyyətdə idi. Misirdə rəhbərlik Eyyübilerin əlinə keçincə Şafi məzhəbi daha da güclənmiş, həm xalq, həm də dövlət üzərində ən böyük nüfuza sahib olmuşdur. Ancaq Kölemenler dövründə Sultan Zahir Baybars, qazıların dörd məzhəbə görə təyin edilməsi lazım olduğu fikirini qarşıya qoymuş və bu görüş tətbiq olunmuşdur. Ancaq bu dövrdə də Şafi məzhəbi o bölgədə digər məzhəblərdən üstün bir mövqeyə malikdir.

Osmanlılar Misiri ələ keçərincə Hənəfi Məzhəbi üstünlük qazandı. Daha sonra Məmməd Əli Paşa Misirə hakim olunca, Hənəfi məzhəbi xaricindəki məzhəblərlə rəsmi olaraq əməl etməyi ilga etmişdir.

Şafi məzhəbi İrana da girmişdir. İndiki vaxtda Şiə məktəbi ilə yan-yanadır.

İndiki vaxtda Anadolunun şərq seqmentində, Qafqaz, Azərbaycan, Hindistan, Fələstin, Seylan və Malazya müsəlmanları arasında Şafi məzhəbinə mənsub olanlar bir xeyli çoxdur. İndoneziya adalarında isə hakim olan tək məzhəb Şafi məzhəbidir (Əbu Zəhra, a. g. e, 358 vd.).

Hz. Peyğəmbər (s.ə.s.)ın axirət yurduna köç etməsindən sonra bir sıra ixtilaflar zühur etmişdir. Bu itilaflar ilk iki xəlifə dövrlərində yox deyilə biləcək səviyyədə az ikən, Hz. Osmanın xilafətinin son altı illik dövründə artmağa başlamış, Hz. Əli dövründə yaxşıca çoxalmışdır. Bunun ardında yatan bir çox səbəb var. Bu yazımızda bunlardan danışacaq deyilik. Ancaq Hz. Əlinin zamanında zühur edən və irəlidə işi yaxşıca mənfi olaraq irəli aparan Xaricilik cərəyanı və düşüncəsi, aradan uzun zaman keçdikdən sonra fərqli adlar altında təkrar canlandığı deyilə bilər. Qaldı ki, bir çox İslam məzhəbi bir müddət yaşayıb itdikdən sonra, irəlidə ya fərqli adlar altında ya da ən pis ehtimalla şəxslər əsasında fikirlərini bir şəkildə davam etdirmişdir. Xaricilik düşüncəsi də belədir və Vəhabilik ümumi görünüş olaraq Xariciliyin bir əks olunması olaraq qiymətləndirilməkdədir. Məzhəb işlərində əhəmiyyətli olan məzhəbin fikirlərini müsbəti və mənfisi ilə əks etdirməkdir. Nə tərəf olub yalnız yaxşı tərəflərini nə də müxalif olub tamamilə mənfi tərəflərini köçürməkdir. Vəhabilik ilə əlaqədar bu yazıda da edilən budur.

İki əsr qədər əvvəl Ərəb Yarımadasında Necd dolayların­da Məhəmməd b. Abdilvehhab (1115-1206) tərəfindən qurulan Vəhabilik, bu gün Səudiyyə ərəbistanının rəsmi məzhəbi vəziyyətindədir. Misir, Hindistan, Afrika və digər bəzi İslam ölkələrində tərəfdarları vardır.

Bir çox İslam məzhəbində olduğu kimi, "Vəhabi" adı da qurucusunun həyatında müxalifləri tərəfindən ve­rilmiştir. Bu gün bu adla xatırlanmaqdadırlar. Vəhabiliğe, Türk tarixində "Xaricilik" hərəkəti olaraq baxılmış və o şəkildə isimlendirilmiştir1. Çünki, davranışlarındakı sərtlik, göstərdikləri fanatizm və öz inanışlarında olmayanları küfrlə günahlandırmaq baxımlarından Vəhabilik ilə Xaricilik arasında bənzərlik tapmaq, təbii qarşılanmaqdadır.

Bununla birlikdə Vəhabiler, özlərinə "Muvahhidun" deyərlər və özlərini İbn Teymiyenin açıqladığı şəkildə Əhməd b. Hənbəlin mez­hebini davam etdirən Sünnilər olaraq görərlər. Necə ki onlar, "Biz, etiqadda Sələf, əməldə də Hənbəli məzhəbindənik. Əsasən Əhməd b. Hənbəl, etiqad barəsində Sələf məzhəbinin nascı (eseriyye) qolunu təmsil edər. Onun əməldəki yolu da budur. Buna görə də biz, əməldə və etiqadda Hənbəliyik; Vəhabi deyə bir şey yoxdur. Məhəmməd b. Abdilvehhab, ilmen və həqiqətən bu məzhəbi yeniləyən bir Şeyxülislam olmaqdan başqa bir şey deyil" deyərlər. Ancaq bunların əməldə və etiqadda yeni bəzi əsaslar qəbul etdiklərini, fanatizmdən qan tökəcək dərəcədə ifrata vardıkla­rını, fikir və vicdan azadlığı tanımaydıqlarını, bir çox mövzuda Əhməd b. Hənbəl və İbn Teymiyedən ayrıldıqlarını irəli sürənlər də vardır. Bu ba­kımdan Vəhabiliği müstəqil olaraq ələ alınmaq durumunda­dır.

Neşet Çağatay, Vəhabilerin ağıl, nəql və əməl mövzularında özlərinə nümunə götürdüklərini söylədikləri Selefiyyenin, Əhməd b. Hənbəlin və İbn Teymiyyenin fikirlərini müqayisə edərək nəticədə Vəhabiliğin ayrı bir məzhəb sayılması lazım olduğunu söyləyər. Çağatay, Vəhabilerin təməl prinsiplərini sayıb açıqladıqdan sonra, bunların xaricində bəzi feri məsələlərdə də Əhli Sünnədən ayrıldıqlarını dilə gətirər bunlar bunlardır: 1- Namazın camaatla qılınması fərzdir və hər müsəlman beş vaxt namazda məscidə gəlmək məcburiyyətindədir. 2- Müsəlmanlığı əməli tövhid inancına görə yerinə yetirməyənlərə hərb elan edilər və bu kimilərin kəsdikləri qurbanlar məğlub et/yeyilməz. 3- Zəkat vergidir. Hökumətin vergi al/götürmədiyi qazanclardan da zəkat alınmalıdır. 4- Siqaret və nargilə içənlərə, içki içənlərə olduğu kimi qırx dəyənək vurular (Neşet Çağatay, "Vəhabilik", İ. A., XIII, 264).

Tarixçə:

Məzhəbin qurucusu Məhəmməd İbn Abdilvehhab, 1115/1703 tari­hinde bu günki Riyad şəhərinə yaxın bir kənd olan Uyeynedə doğulmuşdur". İlk təhsilini, Uyeyne qazısı olan atasının yanında tamamlayan İbn Abdilvehhab, daha sonra Məkkə və Mədinədə oxumuşdur. Burada İbn Teymiyenin fikirləri ilə təmasa gəlmiş; oradan Basraya getmişdir. Orada tövhid mövzusunda mübahisələrdə olmuş və dinin, doğrudan Quran və Sünnədən öyrənilməsi lazım olduğunu irəli sürmüşdür. Daha sonra 1139/1726 ilində Riyadın şimalındakı Hureymila qəsəbəsinə gəlmişdir. 1153/1740 ilində, atasının ölümü üzərinə, orada "əl-Əmri bi'1-Ma'ruf vən-Nəhyi xatırlanıl-Munker" (yaxşılığı əmr və pisliyi qadağan etmə) prinsipini elan edərək bu fikri Necd bölgəsinə yayma fəaliyyətinə girmişdir. Hureymiladan təkrar Uyeyneyə köçmüş; və oranın əmri Osman b. Həmd b. Muammer ilə dostluq qurmuşdur. Hətta onu öz fikirinə dəvət edərək, ixlasla Allahın dininə kömək etdiyi təqdirdə Allahın onu Necd bölgəsinin hakimi edəcəyini söyləmişdir. Daha sonra Əmr Osmana Der'iyye ilə Uyeyne arasında kiçik bir kənd olan el-Cebiledə olan Zeyd b. əl-Hattab (12/634)ın məzarını, Allah və Rəsulunun əmrləri xaricində türbə halına soxulduğu və insanlar tərəfindən ziyarət edildiyi; bu səbəbdən türbələrin insanların dindən çıxmalarına səbəb olduğu üçün yıxmağı təklif edər və bu təklifi qəbul edilərək oradakı məzar yıxılar və hətta ağaclar belə yox edilir11. Beləcə İbn Abdilvehhab Uyeynenin önem­li bir adı halına gəlir.

Ancaq onun fikirlərim zorla qəbul etməsi, xalqı qorxu və narahatlığa sövq edər və Necdin qüvvətli qəbilələrindən biri olan Xalid oğullarının rəisi Süleyman b. Urey'ir'e müraciətlə, vəziyyətə əlac tapmasını istəyərlər. O da Uyeyne əmrindən onu öldürməsini və ya sürməsini istər. Bunun üzərinə İbn Abdilvehhab, Riyada çox yaxın bir yer olan Der'iyye'ye gəlir. Orada əmr Məhəmməd b. Suudla razılaşar və beləcə Vəhabi dövlətinin təməlləri atılmış olar (1157/1744). Bu birləşmə ilə Məhəmməd b. Abdilvehhab fikirlərini müdafiə və yaymaq üçün möhkəm bir maddi güc və dəstək, Məhəmməd b. Suud da bu fikirlərin doğuracağı imkanla öz nüfuz bölgəsini genişlətmək və hakimiyyətini artıraraq Ərəb Yarımadasına sahib olmaq üçün yaxşı bir fürsət əldə etmiş olar.

İbn Abdilvehhab, Der'iyye'de "Kitabu't-Tevhid" adlı kitabındakı gö­rüşleri yaymağa, insanları şirk və bidətlərdən xilas olaraq dinə girməyə dəvətə başladı. Özlərinə uyğun gəlməyənləri, yəni ona görə haqq dinə girməyənləri qılıncla yola gətirmənin gərəyi üzərində dayandı. O, insanların dəlalə­tə düşdüklərini, məzar və türbə ziyarətləri, təriqətlərə girmə və bənzəri işlər üzündən tövhidin pozulduğunu; bu səbəbdən onların şiryə batmış müşriklər olduğunu irəli sürərək, qan və malların özünə inanan muvahhidlere halal olduğunu elan etdi.

Bütün bu tədbirlər onsuz da bu növü işlərə uyğun olan Nəcd bölgəsi xalqına çox cazibədar gəlmişdi. Necə ki Nəcd bölgəsi, Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) dövründə Müsəlman olmaqla birlikdə, çox əvvəllər Yeməyin və Aden, İran və Hind, İraq və Şamın təsiri altında çeşit­li əqidələrə səhnə olmuşdu. Hz. Peyğəmbər (s.ə.s)dan sonra Müseylemetü'l-Kezzab, Secah, Tuleyha və Esvedu'1-Ansi kimi yalançı peyğəmbərlər yenə bu bölgədə çıxmışdı. Sonrakı dövrlərdə müxalif is­yancı qruplar burada görülmüşdü. Qısaca isyankar ruhlu və soyğunçuluğa mütemayil idilər və cəhalət məşhur idi. İşdə bu anlayışdakı bölgə xalqına, İbn Abdilvehhabın qənimət vəd edən fikirləri cazibədar gəlmişdi. Elə ya, bir müddət əvvəl, təcavüzkarlıq və soyğunçuluqla əldə edilən qənimət, bu dəfə İbn Abdilvehhabın "Tövhid dinini" yaymaq üçün cihad adına kudsiyet qazanır və qanuniləşirdi. Beləcə bu yeni fikirləri qəbul etməyənlər qılıncdan keçirilir və malları, beşdə bir qənimət hüququna görə dövlətə ayrıldıqdan sonra, qalanı döyüşənlər arasında bölünmə edilirdi. Bizə görə bu xüsus, İbn Abdilvehhabın görüşlərinin çöldə rəvac tapıb tərəfdar qazanmasının əhəmiyyətli səbəblərindən biri oldu.

Mövzuyla əlaqədar işin bu istiqamətinə də diqqət yetirmək lazımdır: Vəhabi məsələsinin kökü dərindir. Səhabə dövrünə qədər gedər. Həzrəti Əli (r.ə.), Vəhabilerin əcdadından və əksəriyyəti Necid xalqından olan Xaricilərlə döyüşmüş idi. Nehrivanda onlardan bir çoxunu öldürmüşdü. Bu vəziyyət onları dərindən dərinə yaralamış və Hz. Əlinin fəzilətlərini inkarla ona düşmən olmuşlar idi. Həzrəti Əli (r.ə.) "Şahı Vəlayət - Vəlilərin şahı"  ünvanını qazandığı və təriqətlərin əksəriyyəti ona bağlanması cəhətindən, tarixdə Xaricilər və indi isə Xaricilərin bayraktarı olan Vəhabiler, irəlidə danışılacağı kimi vəlayəti inkar etmişlər idi.

Müseylimesi Kezzabın fitnəsiylə irtidada üz tutan Necid bölgəsi, Həzrəti Əbu Bəkirin (r.ə.) xilafətində, Xalid İbni Velidin tükünçüylə darmadağan edildi. Buna görə Necid əhalisi Hulefası Raşidinə və dolayısilə Əhli Sünnə və Camaata gücənmişlər idi. Xalis Müsəlman olduqları halda, yenə köhnədən ecdatlarının yedikləri zərbəni unutmurdular. İrandakı köhnə dövlət Həzrəti Ömərin (r.ə.) zərbəsiylə yıxıldığı və millətlərinin qüruru qırıldığı üçün Şiələr Əhli Beyt sevgisi pərdəsi altında Həzrəti Ömərə və Həzrəti Əbu Bəkirə və dolayısilə Əhli Sünnə və Camaata davamlı intiqam niyyətiylə hücum etmişlər.

İbn Abdilvehhab 1206/1792 ilində öldüyü zaman, bu hərəkətin Məhəmməd İbn Suud tərəfindən onsuz da başladılmış olan siyasi cəbhəsi, daha bir ağırlıq qazanar. Daha İbn Suud zamanında başlayan torpaq qa­zanma fəaliyyətləri, onun ölümündən sonra (1179/1766), oğulu Əbdüləziz zamanında da davam etdirilər. Bu qədər sürətlə torpaq qazanıb Necdə hakim olmalarında, şübhəsiz Osmanlı hökumət mərkəzindən uzaqda oluşları və ən əhəmiyyətlisi Osmanlı Dövlətinin Rus və İran döyüşləri ilə məşğul olma məcburiyyəti yaxşı bir fürsət idi. Osmanlı Dövlətinin bu zəif halından istifadə ilə cürətlərini ala bildiyinə artıran Vəhabiler, Basra Körfəzi ətrafında haki­miyyət qurduqları kimi, Nəcəfdə Şiələrlə keçən bir mübahisə nəticəsi bəzi Vəhabilerin öldürülməsini bəhanə edən Əbdüləziz b. Suud, 10 Muhar­rem 1802də Kərbəla mərasimlərinə qatılan minlərlə insanı qılıncdan keçirdir və Hz. Hüseynin türbəsi yağmalanar.

Taif Vəhabilerce işğal edilər (18 Fevral 1803). Cövdət Paşa, Vəhabilerin Taifə girincə etdiklərini bu sözləriylə dilə gətirər:

"Vəhabiler Taifdə tapdıqları əşyanı ordularına nəql edərək dağlar kimi yığdılar. Tək kitablara etibar etməyərək küçələrə atdılar. Buna görə də Buxari və Müslimin Sahiheyni və hədis kitabları, dörd məzhəb üzrə yazılmış fiqh kitabları, ədəbiyyat, fünun və saireden minlərlə kitab, ayaqlar altında sürünər oldu. İçlərində Müqəddəs kitablar da olardı... Uzun müddət bu qədər kitab və mötəbər əsər belə ayaqlar altında qaldı. Malların beşdə birini əmrləri, geri qalan qismini də o vəhşilər aralarında bölünmə etdilər" (Tarixi Cövdət, VII, 206 (VII, 262-263).

Taif, Məkkə və Mədinəni 1803-1806 illəri arasında ələ keçirən İbn Suud, bu ellərin xalqına, "...Sizin dininiz bu gün kamal dərəcəsinə çatdı, İslamın nemətiylə şərəflənib Cənabı Haqqı özünüzdən razı və hoşnud etdiniz. Artıq əba və əcdadınızın batil inanışlarına meyl və rəğbətdən və onları rəhmət və xeyrlə yad və zikrdən qorxun və qaçının. Əcdadınız tamamilə şirk üzrə vəfat etdilər... Hz. Peyğəmbərin məzarı qarşısında, əvvəllər olduğu kimi dayanaraq, təzim üçün salatı salam gətirmək, məzhəbimiz tərəfindən qeyri qanunidir... Onun üçün oradan keçənlər oxumadan keçib getməli və yalnız "əssələmi al/götürə-2 Məhəmməd" deyə salam verməlidir..." (Eyub Səbri, Tarixi Vəhabiyan, s. 175), kimi həqiqətən dəlicə və fövqəladə cürətkar şəkildə xitab çatmaqdan çəkinməz.

İbn Suud, yuxarıdakı ifadələrinin yanında Mədinə xalqına bu xəbərdarlıqlarda da olmuşdur: 1- Allaha Vəhabilerin inancları və qaidələri üzrə itaət və ibadət etmək. 2- Hz. Məhəmmədə Vəhabi imamının təyin və tövsiyə etdiyi şəkildə riayət etmək. 3- Mədinə içində və ətrafında mövcud türbə və quruluşlu məzarları yıxıb, balıq kürəyi torpaq yığılmış hala gətirmək. 4- Məhəmməd b. Abdilvehhabı Allahdan ilham alaraq məzhəb quran din mücəddidi olaraq tanımaq. 5- Vəhabi məzhəbini qəbul etmək istəməyənləri, öldürmək daxil, şiddətli təqibata uğratmaq. 6- Vəhabilere qala gözətçiliyi verilməsini qəbul etmək. 7- Dini və siyasi hər cür əmr və qadağan edərə uyğun gəlmək. (Eyub Səbri, Tarixi Vəhabiyan, s. 135-136; Neşet Çağatay, "Vəhabilik", İ. A., XIII, 266; Ecer, Tarixdə Vəhabi Hərəkəti və Təsirləri, s. 141.)

Artıq Vəhabi dövləti, 1811-ci ildə şimalda Halebdən Hind Okeanına, Basra Körfəzi və İraq sərhədindən şərqdə Qırmızı Dənizə qədər yayılmış ol/tapılırdı.

Vəhabiliğin, nəhayət əsaslı bir dərd olmağa başladığını fərqinə varan Osmanlı Dövləti və onun başındakı hökmdarı İkinci Mahmud (1808-1839), işin həllini Misir qubernatoru Kavalalı Məmməd Əli Paşaya həvalə edər. Paşa oğulu Tosun əmrindəki bir orduyla 1812-1813 illəri arasında Mədinə, Məkkə və Taifi Vəhabilerdən qurtarar. Daha sonra şəxsən özü, Əbdüləziz b. Suudun üstünə gedər. İbn Suud müqavimət göstərsə də 1814də ani ölü­mü üzərinə Vəhabiler məğlubiyyətə uğrayar və nəhayət Kavalalının komandiri İbrahim Paşa, 1818də Əbdüləzizin yerinə keçən oğulu Abdullah ilə uşaqlarını əsir edərək İstanbula göndərər və 17.12.1819 da asılarlar. Böyle­ce Vəhabiliğin ilk dövrü bağlanar.

Ancaq Suud xanədanından döyüşdən qaçıb xilas olmağı bacaran Türkü b. Abdillah, Necd bölgəsində yenidən fəaliyyətə girişər və Riyadı başşehir edərək 1821dən 1891ə qədər sürəcək ikinci Vəhabi dövlətini qərargahı bacarar. Daha sonraları bəzi xanədan mübahisə olsa da, Suud ha­nedanından Əbdüləziz b. Suud, 1901də Vəhabi dövlətini canlandırar. Ay­rıca hindistan-İngilis hökumətinin möhkəm dəstəyini də təmin edən Əbdüləziz b. Suud, İngilislər tərəfindən, 26 dekabr 1916 tarixli razılaşma ilə Necd, Hasa, Katif, Cubeyl və özünə bağlı bölgələrin mütləq hökmdarı olaraq ta­nınır. Bu razılaşmağa görə İbn Suudun söz mövzusu yerlərdəki mütləq hü­kümranlığı qəbul edilməkdə və bunların, özündən sonra miras yoluyla oğul və xələflərinə aid olacağı və hökmdarın həyatda ikən seçəcəyi veli­ahdın, hər barədə İngilis Hökumətinin əleyhdarı ola bilməyəcəyi, İngilis Hökumətinin öyüdlərinə uyğun gələcəyi və daha bəzi xüsuslar təsbit edilmişdir. (Razılaşma üçün baxın. Yusuf Hikmət Bayur, Türk İnqilab Tarixi, Ankara 1957, III, 120-121.)

İngilislərin də araya girməsi və Birinci Dünya Hərbinin məğlubiyyətlə nəticələnməsi üzərinə Osmanlı Dövləti, 1918 ili sonlarında Mədinədən çəkilər. Beləcə Vəhabiler, 1921-1925 illəri arasında Hail, Taif, Məkkə, Mədinə və Ciddeni ələ keçərərlər. Əbdüləziz b. Suud, Yanvar 1926-da "Necd və Hicaz Kralı" olaraq qəbul edilir. 20 May 1927 tarixində İngil­tere ilə edilən Cidde razılaşması sonunda da tam istiqlalını elan edər və beləcə, İngilislərlə edilən ilk razılaşmanın ağır şərtlərindən xilas olar. 18 Sentyabr 1932 tarixində isə, Əbdüləziz b. Suud, ünvanını "Ərəb Suudiyye Krallığı" şəklində dəyişdirər. Əbdüləziz b. Suud, 4 Noyabr 1953 tarixindəki ölümünə qədər, Səudiyyə ərəbistanı Kralı olaraq, daha 1912-ci ildə qurduğu və həm siyasi və əsgəri təşkilatının təməlini təşkil edən, həm də zəifləmiş olan Vəhabi zehniyyətini canlandırmağı bacarar.

Fikirləri:

1. Tövhid

Vəhabilik inancını təsis edən Məhəmməd b. Abdilvehhabın gö­rüşlerinin təməlini tövhid anlayışı təşkil edər. Şirk, bidət, şəfaət və bənzəri görüşlərinin hamısı da tövhidə söykənməkdədir.

Əhli Sünnə kəlamçılarının böyük əksəriyyətinə görə "tövhid", Allahın şəxsi, sifətləri və hərəkətləri cəhətdən birlənməsi; ONun hər barədə bərabər, bənzəri və ortağının olmaması deməkdir.

Uca Allah, Qurani Kərimdə belə buyurar: "Allah, Özünə ortaq qoşmağı əlbətdə bağışlamaz; bundan başqasını dilədiyinə bağışlayar. " (Nisa: 4/48). "Məhəmmədə, yüzünü şərqə yönəltmiş alaraq dinə çevir, əsla bütə tapınanlardan olma; Allahdan başqasına fayda da zərər də verə bilməyəcək olan şeylərə yalvarma; elə etsən şübhəsiz zalımlardan olarsan, deyildi, Allah sənə bir çətinlik versə, onu ONdan başqası aradan qaldıra bilməz. Sənə bir yaxşılıq diləsə, ONun nemətini maneə törədəcək yoxdur..." (Yunus: 10/105-107).

Ayrıca Rəsulullah (s.ə.s.), bir hədislərində, "Lailaheillallah deyən və Allahdan başqa ibadət olunacaq şeyləri inkar edən kimsənin malı və qanı haramdır; onun hesabı da Allaha aiddir" buyurar".

Bu ayə və hədislər, tövhidin, Allahın birliyini tanımaq, inanmaq və təsdiq demək olduğunu göstərməkdədir. Halbuki Məhəmməd b. Abdilvehhab, "Lailaheillallah"ı yalnız tələffüz etməyi adamın mal və qanı üçün kafi bir qoruyucu olaraq görməməkdə, əksinə ləfzi ilə birlikdə mənasını bilme­nin, təsdiq etmənin, ortağı olmayan tək Allaha ibadət etmənin, Allahdan başqa ibadət olunacaq şeyləri tanımaydıq tərəfindən, bu hədisin insanın malı və qanı üçün qoruyucu ola bilməyəcəyini söyləyər(1). Ona görə tövhid, ürəklə, dillə və əməllə olmalıdır. Bunlardan biri əskik olsa, insan Müsəlman sayılmaz. (2)"

O, bu barədə Cahiliyye dövrü Ərəblərinin davranışlarını misal gös­tərir və "Rəsulullah (s.ə.s)ın özləriylə döyüşdüyü müşriklər də Allahın birliyinə inanırdılar... Bunlardan bəzilərinin gecə gündüz Allaha dua etdiklərini və bəzilərinin Allaha yaxınlıq və ya şəfaət niyyətiylə mələklərə, Lat kimi yaxşı insanlara və ya Hz. İsa kimi peyğəmbərlərə dua edib onlardan bir şeylər istədiklərini" söyləyər(3). İbn Abdilvehhab üçün, Cahiliyye dövrü Ərəblərinin şiryi, bu günkilərin şiryindən daha yüngüldür. Bu mövzuda deyər ki: "İlk müşriklər, tək boş və qayğısız olduqları zaman şirk qaçarlar; me­leklere, övliyaya və bütlərə el idi tərəfindən edərdilər. Şiddət və çətinlik anında isə, tək Allaha ixlasla yönələrlər; içreklerini ONdan istəyərdilər. Allah buyu­rur:

"Dənizdə bir çətinliyə düşdüyünüz zaman, Allahdan başqa yalvardıqlarınız, itib gedər; lakin O, sizi quruya çıxararaq qurtarınca üz çevirərsiniz; Onsuz da insan çox nankordur." (İsra, 67).

"Də ki: Üzərinizə Allahın əzabı gəlsə və ya qiyamət saatı sizə gəlib çatsa, Allahdan başqasınamı yalvararsınız? Doğru sinizsə Mənə məlumatın. Xeyr, yalnız Allaha yalvararsınız. 0 diləsə, yalvardığınız şeyi aradan qaldırar; siz də ONA qaçdığınız ortaqları unudarsınız." (Ən'am, 40-41).

Allahın Qurani Kərimdə açıqladığı bu məsələni, yəni Rəsulullahın hərb elan etdiyi müşriklərin boş zamanlarında Allahdan baş­qasına el idi tərəfindən etdiklərini, şiddət və çətinlik anlarında isə əfəndilərini unudaraq tək Allaha yönəldiklərini və ONA şirk qaçmadıqlarını anlayan kimsə, zamanımızdakı şirklə köhnələrin şiryi arasındakı fərqi də anlamış olar... İlk zaman müşrikləri Allahla birlikdə Allaha itaət edən, ONun əmrinə bo­yun əyən peyğəmbərlərə, övliyaya, mələklərə ya da daşlara və ağaclara el idi tərəfindən edərdilər. Bunların heç birisi Allaha qarşı gəlməz. Zamanımız İnsanları isə, Allahla birlikdə fasiqlərin ən şiddətlilərinə el idi tərəfindən edərlər, onları yücel­tirler. Bunlar, həddi aşanlar, zina edənlər, oğurluq edənlər, namazı kıl­mayanlar və bənzəri kəslərdir. Saleh insana yaxud daş və ağac kimi Allaha qarşı gəlməyənə el idi tərəfindən etmək, fasiqliyi, təxribatçılığı açıq-aşkar görülən kimsəyə el idi tərəfindən etməkdən daha yüngüldür. (4)"

İbn Abdilvehhaba görə tövhid üçə ayrılar: "İlki Tanrının ad və sı­fatlarında birlikdir; digəri Rəbblikdə tövhid (Tevhidu'r-Rububiyet)'dir ki, Allahın hər şeyin Rəbbi və maliki olduğunu bilmək və təsdiq etməkdən ibarətdir. Digər üçüncüsü isə, "Tevhidu'l-Uluhiyettir." Məhəmməd b. Abdüvehhabın izah etdiyinə görə bu növ tövhiddən məqsəd, qulların hərəkətləri ilə Allahın birlənməsidir. Bu, qulun açıq və gizli söz və hərəkətlərinə taal­luk edər. Tevhidu'l-Uluhiyet, ortağı olmayan Allahdan başqasına dua və recada olmamaq, başqasından mədət ümid etməmək, böyük bir mələk və bir Peyğəmbər üçün belə qurban kəsməməkdir. Allahdan başqasından yar­dım istəyən, Allahdan başqası üçün qurban kəsən və nəzreden kimsə kafir­dir."

Buna görə Allahın əmrləri və Peyğəmbərinin Sünnəsi xaricində əmr və qadağan tanımayaraq, Peyğəmbər dövründə olmayan hər şeyi (bidət) və təvəssülü tərk edərək Allahı birlemeye Tövhidi Əməli deyilir. İman ilə küfrü ayırt edən əməli tövhiddir. Bu tövhidi yerinə yetirməyən, yəni Allaha ortaq qaçan, təzim və ibadəti yalnız Allaha təsis etməyən, kömək və mededi Allahdan istəməyən, ONun haram etdiyindən çəkinməyən kimsə kafir və bu kimilərin malları və canları halaldır və "həqiqi muvahhidlerin, bu müşriklərin üzərinə hücum ilə bunları qatil və mallarını yağ­ma etmələri halaldır."

Beləcə İbn Abdilvehhab, bu məsələdəki sərt və qatı tutumuyla Xariciləri təqlid etmiş olmaktadır19. Bilindiyi kimi Xaricilər də, Vəhabiler kimi, əməli imana daxil sayaraq namaz, oruc, həcc və bənzəri əmrləri yeri­ne gətirməməyi küfr qəbul edərlər. 20 May 1802 (17 Məhərrəm 1217) tarixli Xətti Sultanda yekunlaşdırıldığına görə Vəhabiler əməlin imanın bir parçası olduğu barəsində İbn Teymiyeyə uyğunlaşdırar və onlara görə fərz olanları tənbəlliklə və ya inkar üçün tərk edən kimsə kafirdir, mal və kanla­rı helaldir20. Necə ki Vəhabiler, əməlin imanın bir parçası olduğuna inandıqları üçün, fərzlərdən birini tərk edən kimsəni dindən çıxmış olaraq görmüşlər və özlərindən olmayan özləri kimi davranmayan Müsəlmanları müşrik saymışlar, bu səbəbdən malları və canlarının özləri üçün halal olduğunu qəbul etmişlerdir.21.

Əhli Sünnə, "tövhid"i, İbn Abdilvehhabın anladığı şəkildə fevka­lade dar qəliblər içində ələ almamış və onun kimi kefi şərhlərə gitme­miştir. Bu anlayışıyla o, Əhli Sünnədən uzaqlaşmış olmaqdadır. O qədər ki, "...əməldə və etiqadda Hənbəliyik..." dedikləri halda, Əhməd İbn Hənbəldən də irəli getmişlər. Necə ki Əhməd İbn Hənbələ görə iman, həm söz həm də əməldir, iman yaxşı əməllərlə artar, pis əməllərlə azalar. İnsan, pis əməllərlə imandan çıxar; amma tövbə edincə yenə imana dönər, Allaha şirk qaçan, fərzlərdən birini inkar edən kimsə İslamdan çıxar. Tənbəllik səbəbiylə, fərzlərdən birini tərk edən kimsə ilə laqeydlik edən kimsənin vəziyyəti, Allaha qalmışdır; O, diləsə bağışlayar, diləsə əzab eder22. İbn Hənbələ görə, iman, ürək ilə təsdiq, dil ilə təsdiq və orqanlarla əməldir. İslam isə, təsdiq və təsdiqdən ibarətdir. Bu səbəbdən Allaha şirk qaçmamaq, Quran və Sünnədə sabit bir əmri inkar etməmək şərtiylə, əməldə bir laqeydlik olsa İslamdan çıxılmış olmaz. Küfr isə şirk və in­kardır(5). Halbuki İbn Abdilvehhab və dolayısilə Vəhabiler, əməli yerinə yetirməyəni imansızlıqla səciyyələndirməkdə və beləcə Müsəlmanların respublikasının fikirlərindən uzaqlaşmış olmaqdadırlar.

2. Şəfaət

Şəfaət, birinin bağışlanmasına dəlalət etmə mənasını verər. İbn Abdilvehhab, şəfaət mövzusundakı fikirlərində İbn Teymiyeni təqib edər və dəlil olaraq Qurani Kərimin bu ayələrini göstərər:

"Rəblərinə toplanacaqlarından qorxanları Quranla xəbərdar et. ONdan başqa bir dost və vasitəsi (şefi') yoxdur.." (Ən'am, 51).

"ONun icazəsi olmadan qatında şəfaət edəcək olan kimdir?" (Bəqərə, 255).

"Allah qatında, özünə icazə veriləndən başqa kimsə şəfaət edə bilməz..." (Səba', 23). "De ki: Bütün şəfaət Allahın icazəsinə bağlıdır..." (Zumər, 44).

"Allah dilədiyinə və hoşnud olduğuna icazə vermədikcə göylərdə olan nə qədər mələklərin şəfaəti bir şeyə yaramaz." (Nəcm, 26).

Əhli Sünnə məzhəblərinin hamısı da, şəfaətin Allaha aid və Allahın icazəsiylə olacağını söyləyərlər. Bunun belə olması da təbiidir; çünki O, hər şeyin Sahibidir, Malikidir, Diləyənidir. Ancaq yenə Əhli Sünnə, Hz. Pey­gamber və saleh qulların şəfaət haqqlarının olduğunu da qəbul edər. Hərçənd İbn Abdilvehhab da, Hz. Peyğəmbərin şəfaətinin olduğunu qəbul edər və ONun şəfaətini gözlədiyini söylədikdən sonra, "Lakin şefaa­tin hamısı əslində Allahındır" deyər və belə davam edər: "Bu halda, şəfaəti Allahdan istə və belə də ‘allahım məni onun şəfaətindən məhrum et­me... Allahım, onu mənə şəfaətçi et...' Əgər, Hz. Peyğəmbərə şəfaət icazəsi verilmişdir; mən də ondan Allahın özünə verdiyindən istəyirəm, desə bu cavabı ver: "Allah ona şəfaəti vermiş və səni bundan nəhy etmişdir. Çünki buyurmuşdur ki: Allahla birlikdə kimsəni çağırmağım..." (Cin, 18). Əgər Peyğəmbərini sənə şəfaətçi etməsini istəyirsənsə, ONA itaət et və əmrinə uyğun gəl. Yenə peyğəmbərlərdən başqa, məsələn mələklərə, vəlilərə, kiçik ikən vəfat edən uşaqlara şəfaət icazəsi verilmişdir. Bu vəziyyətdə sən, Allah onlara şəfaət icazəsi vermişdir; mən onu onlardan istəyərəm, deyə bilərsənmi? Əgər bəli desən; Allahın Kitabında zikr etdiyi yaxşı insanlara ibadət məfhumuna dönmüş olarsan. Xeyr, desən, Allah, şəfaət icazəsini (əsl mətndə icazə kəlməsi yoxdur) ona vermişdir; mən də Allahın özünə verdiyindən istəyirəm, şəklindəki sözünü çürütmüş olarsan. (6)"

Ona görə, "Cənabı Allah da müşriklərin Allahın varlığına inandık­larını; lakin mələklərə, peyğəmbərlərə, vəlilələrə sarılıb, işdə bunlar Allah nəzdində bizim şəfaətçimiz, deyərək küfrə getdiklərini bəyan edər... Əgər yığsa ki, kafirlər birbaşa onlardan istəyirlər; halbuki biz, fayda və zərər təmin edənin, işləri idarə edənin tək Allah olduğuna inanır, şahidlik edirik. Və biz hər şeyi tək özündən istəyirik. Saleh İnsanlar, heç bir şey edə bilməzlər; lakin biz onlara yönəlir və şefaat­lerini Allahdan gözləyirik. Onlara da ki, bu, eynilə kafirlərin sözüdür. (7)"

Bu nöqtədən etibarən, İbn Abdilvehhaba görə şəfaətlə bir yerdə mütaliə edilən təvəssül mövzusu ortaya çıxar.

Təvəssül

Təvəssül, bir şeyi vəsilə, vasitəsi etmək deməkdir. Vəsilə isə, özüylə başqasına yaxınlaşılan şey mənasını verər. Halbuki "Bu zamanda İslam və sün­nete mənsub olanlar bilsin ki, bir çox səbəblərdən ötəri İslamdan çık­maktadırlar. Bunlar bəzi şeyxlər, Əli b. Əbi Talib, Məsih xüsusundakı həddindən artıqlıqlardır... Məsələn, ey filan əfəndim mənə kömək et, mənim əlimdən tut, mənə ruzi ver... və bənzəri sözlər. Bunların hamısı da şirkdir və sahibi­nin tövbə etməsini tələb edəcək pozğunluqdur. Tövbə etsə nə alsa; əksi hal­da öldürülər... Özü ilə Allah arasına, özünə təvəssül edəcəyi, onla­ra yalvaracağı və onlardan kömək istəyəcəyi vasitələr qoyan kimsə, icmaən küfrə girmişdir. (8)"

Vəhabilərin, bu fikirləriylə saleh kəslər və övliyanı nəzərdə tutduqları açıqdır. Onlara görə, "təsəvvüf İslami olmayan bir bidətdir... Təriqət isə, başqalarını istismar etmək üçün bir vasitə və mürşidin özünü vəsilə itti­haz etdirməsinə bir yoldur... Mutasavvıfanın mükaşefe dedikləri şey ta­mamen əsassızdır. Başqalarının öz yoluna intisab etmələrini istəməsi isə, din içində din ihdas etməkdir. (9)" Onlara görə, "Müsəlmanlar arasında, vəlilərin həyatda ikən də, ölümlərindən sonra da qənaət sahibi oldukları­na inanıb himmətlərini diləməkdə və onlara təvəssül etməkdə olanlar var­dır. Qəbirlərinə gedib, kəramətlərini dəlil göstərərək diləkləri üçün yalvar­maktadırlar. Onların gavs, qütb, abdal, qırxlar, yeddilər, üçlər kimi merte­belere ayrıldıqlarını və bunlara nezretmek və qurban kəsmənin caiz oldu­ğunu söyləməkdədirlər. Bu sözlər tam mənasıyla ifratdır. Bu söylerde əbədi həlak meydana gəl və əzab vardır... Bunlar Kitab, imamların əqidələri və ümmətin icmasına müxalifdir. Qurani Kərimdə, "Doğru yol özünə açıq-aşkar müəyyən olduqdan sonra Peyğəmbərdən ayrılıb inananların yolundan başqasına uyğun gələn kimsəni, döndüyü istiqamətə çevirər və onu cəhənnəmə soxarıq. Ora nə pis bir çevril yeridir." (Nisa, 115) buyurular. Övliyanın həyatlarında və Ölümlərindən sonra ta­sarruflarının olduğu haqqındakı sözləri də, Uca Allahın "Göylərin və yerin hökmranlığı Allahındır. Allah hər şeyə qadirdir." (Ali İmran, 189) ayə­tini rədd edər; çünki Allah, yaratma, tədbir, qənaət, təqdir barəsində, təkdir... O halda Allahdan başqasına yalvarmaq küfrdür, şirkdir və pozğunluqdur(10).

Vəhabilerin böyük imamlarından məşhur İbni Teymiye və İbni Kayyıme'l-Cevzi kimi şəxslər, Muhyiddini Ərəbi kimi böyük övliyaya qarşı çox hücum etdikləri və guya Əhli Sünnənin məzhəbini Şiələrə qarşı Həzrəti Əbu Bəkirin Həzrəti Əlidən fəzilətini müdafiə edirəm deyərək, Həzrəti Əlinin qiymətini çox salırlar. Möcüzə fəzilətlərini adiləşdirirlər. Muhyiddini Ərəbi kimi çox övliyanı inkar və təkfir edirlər.

Məhəmməd b. Abdilvehhabın şəfaət və təvəssül mövzusunda da, Əhli Sünnənin anlayışından fərqli bir anlayışa sahib olduğu açıqdır. Belə ki, Əhli Sünnə, şəfaətin əlbəttə Allaha aid və ancaq ONun icazəsi ilə olaca­ğına Hz. Peyğəmbərin böyük və kiçik günah işləmiş möminlərə şefaa­tinin haqq olduğuna inanar və şəfaət, Kitab, Sünnə və icma ilə sabitdir, deyər.

Ayrıca Vəhabilerin, təvəssülü ibadət şəklində anlayaraq qarşı çık­maları də səhvdir; çünki ibadət, Allaha tərifsiz bir inanc ilə boyun əy­mək, qulluq etməkdir. Təvəssül isə, bir şeyə yaxınlaşmaq, vasitəsi etməkdir. Görülür ki təvəssüldə, qətiliklə ubudiyyet, yəni qulluq yoxdur və bəlkə səmimi bir hörmət söz mövzusudur. Bu barədə səhabələrin Rəsulullaha təvəssülü, şəxsən ONun başqaları üçün Allaha təvəssülü və vəfatlarından sonra da ONun və saleh kəslərin vasitəsi qılınması, Əhli Sünnənin tamamilə mənimsədiyi və üstəlik tamamilə Quranın ruhuna uyğun bir davranışdır(11).

Təsəvvüf haqqındakı qeyri ciddi və əsassız iddialarına gəlincə... Təsəvvüf üçün burada uzun şərhlərə ehtiyac hiss etmirik; çünki təsəvvüf, hər şeydən əvvəl İslamın özü və ruhu deməkdir, özsüz və ruh­suz din olmayacağına görə, İslamda təsəvvüfün olması fövqəladə təbiidir. Qaldı ki mutasavvıflar, bu öz və ruhun izahını etməkdən başqa bir qaye­yi mənimsəməmişlər. Onların bütün hədəfi Quran və Sünnənin, eqoist arzulara görə deyil, ilahi iradəyə görə izahı və yaşanmasıdır. Allahı görürmüşcəsinə ibadət etmək və ONA bağlanmaq, əslində, İslamın tam mənasıyla içində olmaq deməkdir. Bu baxımdan, Vəhabilerin, təsəvvüfün İslami olmadığı yolundakı sözləri, başdan sona batildir. Təsəvvüfün İslami olmadığını söyləyə bilmək, hər şeydən əvvəl İslamın, yəni Quran və Sün­netin "künhüne" nüfuz edə bilməmək və bunları, imtina edilməz həyat unsurla­rı olaraq bünyeleştiremeyip iğreti mal kimi görmək deməkdir. Təsəvvüf, insanı Quran və Sünnənin temet hədəfi içində ən yaxşı, ən gözəl və ən mü­kəmməl şəkildə anlamış və beləcə onun, Allahla, öz özü və digər insanlara münasibətini fövqəladə yüksək bir səviyyəyə yüksəltmişdir. İlim­lerin mədrəsəsiz düşünülə bilməyişi kimi, təsəvvüfün də təkkəsiz düşünülməsi mümkün deyil. Bu baxımdan dinin yayılışında və xüsusilə bizim tari­himiz baxımından, Anadolunun İslamlaşmasında mutasavvıfların və tekke­lerin gördükləri böyük xidməti heç kim görməzlikdən gələ bilməz. Sənət, musiqi, ədəbiyyat, əxlaq, cəsarət, düzgünlük barəsində ən mükəmməl ör­nekleri təqdim edən təkkə, eyni zamanda "xalqa xidmət Haqqa xidmət demek­tir" anlayışını kütlələrə comərdcə təqdim etmiş və İslamı yaşanan və yaşayan bir əxlaq və nizam halında teşahhus etdirmişdir. Bütün müəssisələrimiz kimi, təsəvvüf və təkkənin də, içində yaşadığı cəmiyyətin şərtlərindən təcrid edilməsi əlbəttə düşünülə bilməzdi. Cəmiyyətin digər müəssisələrində görülən dayanma, geriləmə və hətta çöküş, təkkələrdə də görülmüş; bir zamanla­rın bu canlı və şüurlu quruluşları, cəhalət və ətalətin pəncəsinə düşmüş­tür. Bir müəssisənin müəyyən bir dövrəsindəki səhvli manevrə ilişərək, onu tamamilə pisləməyə cəhd etmək, ancaq cəhalətin və hətta bu möhtəşəm quruluşdan qorxunun bir təzahürü deyil də nədir? Aslolan İnsanın daim Allahın hüzurunda olduğunun şüuruna çatmasıdır; bunun praktikasını verən də təsəvvüfdür, təkkədir.

Burada təsəvvüf, təkkələr və vəlilərin, Vəhabiler qarşısında savun­malarını edəcək deyilik; çünki onların, böyük keçmişləri ilə buna kesin­likle ehtiyacları yoxdur. Onlar, başqaları nə yığsa desinlər, "Sən də səhər-axsam Rəblərinin razılığını istəyərək ONA yalvarmaqla birlikdə əsla (onlarla birlikdə olmağa candan səbr et). Dünya həyatının bəzəyini istəyərək gözlərini o kəslərdən ayırma. Ürəyinə bizi xatırlamağı unutdurduğumuz və işində aşın gedərək həva və həvəsinə uyğun gələn kimsəyə uyğun gəlmə" (Kəhf, 28) əmrin tərəfindən, özlərini Allaha, şəklen deyil, əsilləriylə, yəni ürəkdən bağlamanın ucalığına çatmış bəxtiyarlar karvanıdır.

3. Bidət:

İbn Abdilvehhab, bidət mövzusunda tamamilə İbn Teymiyeyə xəbərdar et və hətta ondan da həddindən artıq gedər. Ona görə, "Allahın Kitabı və Rəsulunun sünnəsində olmayan bir şeyi (bidət) ortaya qoyan kimsə lənətlənmişdir və ortaya qoyduğu şey də rədd edilər." Necə ki "Səhih hədislərə görə Rəsulullah (s.ə.s.) də, ‘Hər yenilik bidətdir və hər bidət pozğunluqdur' bu­yurmuştur" deyən Məhəmməd İbn Abdilvehhab, bu barədə Əhməd b. Hənbəlin belə söylədiyini nəql edər: "(Hədisləri) Sənədlərini və səhhətini bildikləri halda Sufyan əs-Sevri (v. 161/777)ın fikirlərinə uyğun gələn birliklərə doğrusu çaşıram. Halbuki Uca Allah belə buyurur: "...ONun buyruğuna zidd hərəkət edənlər, başlarına bir bəlanın gəlməsindən və ya can yandırıcı bir əzaba uğramaqdan çəkinsinlər" (Nur, 63). Məhəmməd İbn Abdilvehhab davamla, "Fitnənin nə olduğunu bilirsənmi? Fitnə, şirkdir" deyər(12).

İbn Abdilvdıhabın nəvəs(n)i Əbdürrəhman b. Həsən, Əhməd ibn Hənbəldən rəvayət olunan bu görüşün şərhində ayrıca, İbn Abbası dəlil göstərərək, "Allahın sözünə uyğun gəlməyən və Nəbi (s.ə.s)dan başqasını irəli sürən bizdən deyil" deyər. Onlara görə Kitab və Sünnədə olmayan hər şey, yəni bidətlər, sa­pıklık əlamətidir. Ayrıca "əqaid mövzusunda kəlamçıların, halal və haram mövzusunda fakihlerin sözləri dəlil ola bilməz."

İbn Abdilvehhabın ən qorxunc və hətta şirk olaraq gördüyü bidətlərin başında məzarlar, türbələr və bunların ziyarətləri gəlir. Onların bu barədə nə dərəcə sərt olduqları, daha Uyeynedə Zeyd b. el-Hattabın məzarını yıkışlarında görülməkdədir. Bu yüzdəndir ki onlara, bir qisim yazıçılar tərəfindən "Məbəd Dağıdıcıları" adı belə verilmişdir(13). Necə ki Dr. A. Vehbi Ecer, Vəhabilik cərəyanına heyranlıq duyan Əhməd Əmindən bu mövzuda bu nəqldə ol/tapılar(14): "Müsəlmanların Vəhabilere nifrətini ge­rektiren bir xüsus vardır. O da Vəhabilerin zəbt etdikləri bir ölkədə fikir­lerini zorla/məcbur et yerləşdirməyə işləri. İnsanların dəvətlərinə inanmalarını gözləmələridir. Məkkəyə girdiklərində əsərlə əlaqədar bir çox qübbələr (türbə­lər) yıxdılar: Hz. Xədicənin türbəsi, Peyğəmbərimizin və Hz. Əbu Bəkirin doğulduğu evlərin qübbələri, bunların yıxdığı qübbələrin başında gəlir. Me­dine'ye girdiklərində isə, Allah Rəsulunun qəbiri üzərində olan bir çox zinət və bəzəkləri qaldırdılar. Bütün bu davranışlar, Müsəlmanların qazabı­na və onların şəfqətlərinin yaralanmasına səbəb oldu. İnsanlardan bəzisi, tarixi əsərlərin itməsinə kədərləndi... Bəziləri İslami şəfqətin simvolu olan Peyğəmbərin məzarının bəzəklərinin yox olması üçün kədərləndi. Beləcə Müsəlmanların qəzəbini tələb edən səbəblər dəyişdi."

İbn Abdulvəhhabın məzarlarla əlaqədar fikirləri, tamamilə İbn Teymiyedən gəlməkdədir. Onlar, Hz. Peyğəmbərin, "Bu üç məsciddən başqası üçün (savab ümid edərək) səfərə çıxılmaz: Məscidi Haram, bu mənim məscidim və Məscidi Aqsa"; "Allah, Yəhudilərə və Xristianlara lənət etsin. Bunlar peyğəmbərlərinin məzarlarını məbəd etdilər."; "Allahım! Məzarımı ibadət edilən bir büt etmə. Peyğəmbərinin kabirleri­ni məscid ittihaz edənlərə, Allahın əzabı çox şiddətli olar" tərcüməsindəki daha bir çox hədisini dəlil gətirərək, məzarlarda ibadət edilməsini şirklə eyni səviyyədə görmüşlər. Hətta onlara görə, İbn Teymiyenin fikirləri istiqamətində, şirk qaçmaq üçün olmasa belə, məzarda namaz qılmaq, Allah və Rəsuluna üsyan etmək, dinə qarşı gəlməkdir və bunlar ən böyük şirk, ən qorxunc bidətdir(15). Ayrıca Hz. Peyğəmbərin "Evlərinizi qəbiristanlıq halına gətirməyin; qəbirimi bayram yeri etməyin. Mənə salavat gətirin; çünki salavatınız harada olsanız olunuq mənə çatar" hədisinə görə, savab ümid edərək Hz. Peyğəmbərin qəbirini daha ziyarət edib orada ibadət etmək qadağandır; şiryə vəsilə olar. Məzar ziyarəti, eyni zamanda bütə tapınıcılığa da vəsilə ola bilər; çünki bütə tapınıcılıq məzar ziyarətindən çıxdığı kimi, Yəhudi və Xristianlar da sırf buna görə sapılmışlar. Məzarlar üzərinə yazı yazdırmaq, türbə etdirmək və sairə də şirk və ilhada vəsilə olan ən pis hərəkətlərdir. Bu səbəbdən məzar ziyarəti və türbə istehsalı, nə şəkildə olursa olsun, qətiliklə qadağan edilməlidir. Beləcə ölülərə niyaz, təvəssül, münəccimlərə, qəbirlərə və falçılara inanmaq tamamilə bidətdir.

Peyğəmbərin xatirəsini ta'ziz, jileti şərif, saqqalı şərif ziyarətləri, bir baxıma Allahdan başqasına tapınmaqdır; dolayı­sıyla şirkdir. Delaili Hayrat oxumaq qadağandır; çünki bu, Peyğəmbərə iba­det mahiyyətindədir. Hz. Peyğəmbərə salatu salam gətirilər; ancaq bunu bir ibadət halına gətirməmək, "Seyidinə və Mövlana" deməmək şərtdir. Bu səbəbdən mövqe ilə azan oxumaq, Ramazan, Cümə və şam gecele­rinde, azandan əvvəl və ya sonra təsbeh çəkmək və dua etmək də bidətdir.

Vəhabiler, bidətdir deyə bir çox mübah olan şeylərə hücum etmiş­ler, qadağan etmişlər. Məsələn mövlud yığıncaqları bunlardan biridir. Buna görə mövlud oxumaq, oxutmaq, sünnə və nafilə namazları etmək də Vəhabilerin qadağan etdikləri şeylər arasındadır(16).

Nəzər dəyməməsi üçün nəzər muncuğa daşımaq, tilsim geyinmək, ağac, daş və bənzər şeyləri müqəddəs saymaq, Allahdan başqası üçün qurban kəsmək, Allahdan başqası üçün əhd həsr etmək, bəlanın, xəstəliyin yox ol­ması, gözəl görünmək və sairə üçün muncuq, ip, hamaylı və bənzəri şeyləri geyinmək, sehr, cadu, ulduz falı və bənzəri şeylərə inanmaq, saleh kişi­lere, övliyaya hörmət göstərib Allahdan başqasından niyaz, dua və kömək diləmək bidətdir, şirkdir.

Vəhabilere görə, Allaha şirk qaçmanın gizli və mənəvi olanı da vardır. Riya olaraq namaz qılmaq, sofuluk etmək bu növdəndir; çünki bu işlər, Allahdan başqasına nümayiş üçün edilməkdədir. Bir kimsənin saleh adam kimi görünərək mənfəət təmin etməsi də şirkdir. Dehrə, havaya, küləyə söymək şirkdir.

Məscidlərin bəzənməsi qübbə və minarə edilməsi, Hz. Peyğəmbər zamanında olmadığı üçün bidətdir. Ayrıca namazların tək qılınması da qadağan edilmişdir. Beş vaxt namazın camaatla qılınması fərzdir. "Namazı tərk edən kimsə kafirdir və onlar haqqında dindən çıxmış (mürtəd) hük­mü verilər. (17)" Namazın camaatla qılınması məcburudur. "Qanuni bir üzrü olmadan camaatla namaz qılmayıb münferiden namaz qılanların Əhli Sünnə ve'1-Cemaat'ten xaric Şiələrə təşbeh olunması, şiddətlə kötülenme­si və günahlandırılması" və məscid imamlarının, namazların sonunda camaatın tək-tək yoxlamasını edib laqeydlikdə olanlara, üçüncü dəfə təkrarlaması halında ta'zir cəzasının verilməsi, Vəhabilerin davranışları arasındadır.

Tütün və qəhvə içmək İbn Abdüvehhaba görə çirkin və pis şey­lerdendir. Siqaret ağızın dadını pozar, çirkin qoxu səbəbiylə soğan və sarım­sağa bənzər, üstəlik insana da zərərlidir və heç bir faydası yoxdur. Bu səbəbdən siqaret və ya nargilə içənlərə, sərxoşluq üçün olduğu kimi qırx dəynək vurular. Ancaq Vəhabilerin bu gün tütün və nargilə mövzusundakı qadağanı davam etdirə bilmədikləri görülməkdədir.

Vəhabilere görə, bir başqa bidət də dəlillərlə əlaqədardır. Onlara görə qəti dəlil Qurandır. Kutubu Sittə deyilən altı hədis kitabındakı dirayet və rəvayət cəhətdən sabit olan hədislər də dəlil olar. Şiələrin, kəlamçıların, mutasavvıfların, əxlaqçıların söykəndikləri hədislər mütləq surətdə mevzu­dur, dəlil ola bilməz. Quran və hadisə söykən icma və ictihad mötəbərdir; başqası etibarlı olmaz. Ağılın dəlil olması söz mövzusu deyil. Quran və Sünnə zahiri mənalarıyla qiymətləndirilər və aydın olar. Bu mənada təşbehlilər də dəlildir; ancaq zahiri ilə ələ alınar, ona görə mənalandırılar. Bu işdə ağılı və şərhi işə qarışdırmaq bidətdir, küfrdür".

Allahın şəxsi və sifətlən ilə əlaqədar Qurani Kərimdə keçən ayələr, Vəhabilere görə, olduğu kimi alınmalı; istər möhkəm istər təşbehli olsun, zahirlerine görə mənalandırılmalıdır. Ümmətin sələfi, Allahın şəxs və sifətlərini bildirən təşbehliləri şərhə yanaşmamışlar və onlar Allahın Özünü vasfettiği və Rəsulunun da ONU sifətləndirdiyi xüsusiyyətlərin varlığını təmsil və tətilə yanaşmadan qəbul etmişlər. Şərh bidət əhlinin işidir. İbn Abdilvehhabın, Allahın şəxsi və sifətləri mövzusunda Əhməd İbn Hənbəli təqlid etdiyi aşkardır. Təşbehlilərin və Allahın sifətlərinin, zahir mənalarıyla olduğu kimi qəbul edilməsi, Allahı cisimlen­dirmek deməkdir. Əhli Sünnə alimləri, bu barədə Allahın sonradan olanlara bənzəmədiyini və dolayısilə Allahın sifətləriylə əlaqədar təşbehli hökmlərin şərh edilməsinin, Allahı təşbeh, tecsim və tətildən tənzih üçün caiz və hətta zəruri olduğunda birləşmişlər(18).

Görüldüyü kimi, Vəhabilerin şirk olaraq gördükləri bidətlərdən çoxu, əslində adətlərdən qaynaqlanan və dinin əsli ilə əlaqələri olmayan davranışlardır. Bunların, insanların psixoloji dünyalarının təbii bir təzahürü olaraq görülmələri lazımdır. Kənar yandan Vəhabilerin məzar zi­yaretine qarşı çıxmaları, tamamilə dayaqsızdır; çünki Resülullah (s.ə.s.), qəbir ziyarətlərində olduğu kimi, səhabələr və sələf də, İslamın başlangı­cından günümüzə qədər qəbirləri ziyarət etmişlər və təzimdə bulunmuş­lardır. Əlbəttə qəbirləri tapınılacaq mövqe halına gətirmək haramdır. An­cak unudulmamalıdır ki, İslamda "əməllər niyyətlərə görədir." Heç kimin bir qəbiri ziyarəti əsnasında duyduğu huşu və təzimi, şirk olaraq değerlendir­meye haqqı olmaması lazımdır; çünki ziyarət, İslamda, Allah adına edilən bir işdir və möminlər də kimə tapındıqlarını bilərlər, vasitə ilə məqsədi birbiri­ne qarışdırmayacaq dərəcədə iman salabetine sahibdirlər. Hasili dinə və imana, möminlərin günahsız davranışlarına onların gözüylə baxmaq, hər şeydən əvvəl Quran və Sünnənin əsas aldığı məqsədi anlamamaq və insanlı­ğın dini olan İslamı sadə bir qəbilə dini halına soxmaqdan başqa nə ilə izah oluna bilər?

4. əl-Əmri bil-Bilinən vən-Nəhyi xatırlanıl-Münkər:

"Yaxşılığı əmr edib pisliyi qadağan etmə", bütün İslam məzhəblərinin mənimsədiyi bir Quran əmridir. Ancaq bunun başa düşülmə tərzi, məzhəblər arasında fərqlilik ifadə etmişdir. Əhli Sünnə, bu barədə, insanlar arasında nifaq doğurmamaq, qarışıqlığa səbəb olmamaq üçün məqbul olan yolu mənimsəmiş və bu işi, hər Müsəlmanın şərtlərinə uyğun gələrək yerinə yetirməsini istəmişdir. Ayrıca Əhli Sünnə bu barədə, "Allahın Elçisi üzərinə düşən, ancaq təbliğ etməkdir..." (Maidə, 99) əmrini əsas almış və çətinə müraciət etmədən yumşaqlıq və könül xoşluğu ilə, haram və vacib olan əmr və qadağanları yerinə yetirməyə; mükəlləfə xatırlatmağa çalışmışdır".

Xaricilər və indiki vaxtda yaşayan qolu İbadiyye isə, bu fikiri, İs­lam'a dəvət adı altında Müsəlmanlarla döyüşmək şəklində ələ almışlar və bu anlayışlarıyla, Vəhabilere tam bir nümunə olmuşlar. Belə ki, Vəhabiler, Quran və Sünnənin xaricindəki hər yeni şeyi Bidət saydıqları və bidətlərə qapılmış olanlarla döyüşmənin Qurani Kərimin, "Siz, insan­lar üçün ortaya çıxarılan doğruluğu əmr edən, pislikdən saxlayan, Allaha inanan xeyirli bir ümmətsiniz" (Ali İmran, 110) ayəsinə görə zəruri olduğuna inan­dıkları üçün, özləri kimi düşünməyən Müsəlmanlara qarşı qılınc istifadə etməkdən çəkinməmişlər(19).

Necə ki Suudun daha əvvəl sözünü etdiyimiz, Mədinəni zaptedişi üzərinə etdiyi "İslamın nemətiylə şərəflənib Cənabı Haqqı özünüzdən razı və məmnun etdiniz; artıq əba və əcdadınızın batil inanışlarına meyl və rəğbətdən və onları rəhmət və xeyrlə yad və zikrdən qaçının; əcdadınız tamamilə şirk üzrə vəfat etdilər... Müəllimlərin dərslərinə davam və hər nə mev'iza və məsələ taxarar və təsvir edərlər isə, mucib və muktezaları üzrə əməl və hərəkətə səy və stabillik edərlər; əgər içinizdən biri müxalifət göstərər və etiraz etsə, cümlənizin malları, əşya və həyatı əsgərim üçün mübahdır" şəklindəki danışmasında, "əmri bil-bilinən' anlayışının izləri görülə bilər.

"Yaxşılığı əmr, pisliyi qadağan etmə" anlayışının, hər cür bidəti içinə alar şəklində tətbiqi, Vəhabileri fövqəladə qatı və zorbaca tədbirlərə sövq etmiş; Müsəlmanları, son əsrdə, Xarici zehniyyətinin tipik təzahürləri ilə böhrana salmışdır. Necə ki bu barədə Katib Çələbi (v. 1659) bunları söyləyər: "Bidətlər, xalqın arasında bir adətə söykənər. Bir bidət, bir xal­qın arasında yerləşib oturduqdan sonra, artıq şəriətin bəyəndiyini buyurub istəmədiyini qadağan etmək (əl-Əmri bil-Bilinən vən-Nəhyi xatırlanıl-Münkər) işidir deyə xalqı qadağan edib ondan çevirmək arzusunda olmaq böyük axmaqlıq və məlumatsızlıqdır. Xalq, alışıb adət əldə etdiyi işi, əgər (istər) sünnə, əgər (istər) bidətdir, buraxmazlar. Məgər əlində qılınc biri çıxıb da hamısını qılıncdan keçirsin. Məsələn etiqadda olan bidətlər üçün Sünni padşahlar nə qədər vuruş-qırış etdilər, fayda vermədi. Əməl işlərində olan bidətlər haqqında da hər çağda şəriəti bilən və başda olan dindarlar və vaizlər nə qədər illər özünü verib xalqı bir bidətdən çevirə bilmədilər."

"İndi, xalq adətini buraxmaz, hər nə isə, Allahın istədiyinə görə sü­rülür gedər. Ancaq, başda olanlara, İslamların nizamını qorumaq və İslamlığın şərtlərini və əsaslarını xalq arasında saxlamaq lazımdır. Vaizlər, ümumiyyətlə xalqı Sünnəyə rəğbətləndirmək və onları bidətdən uzaqlaş­dırmaq yolunda yumşaqlıqla vəz və nəsihətlə yerinin tərəfindən üzərinə düşən vəzifəni etmiş olarlar. Allahın elçisi üzərinə düşən ancaq bildirməkdir (Maidə, 99). Tutmaq xalqa qalar, güclə tutdurmaq olmaz. Qısacası, bu yol­da dərinləşmək və araşdırmaq faydalı deyil.

Çünki, Peyğəmbərimizin zamanından sonra gələn dövrlərdə, hər çağın xalqı hallarını Sünnəyə uydursalar və araşdırsalar, Sünnədən çox uzaq­laşmış olarlar. İnsaf edib hər kəs özünü yoxlasa, Sünnəyə uyğun gəlməklə heç əlaqəsi olmaz. Çoxu zamanlarda çıxan istək və sözlər heç bir yolda bidətdən sıyrılmış deyil."

"İndi, ümmətin şəfaətçisi -Allahın salat və salamı üzərinə olsun- olan Həzrətdən (Məhəmməd Mustafa) niyaz edərik ki, bu zəif və çarəsiz ümmətin bidət günahlarının çoxluğuna baxmayıb Allaha iman etmiş və ONun birliyini qəbul etmiş olduqlarından ötəri şəfaəti tələb etsin və günahlarının bağışlanmasına səbəb etsin. Yoxsa Sünnəyə tam tamına riayət edib uyğun gəlmək istənsə hal müşküldür. Bu ziddlik, zamanın və məkanın başqalığından lazım gəlir. Əsli şəhər həyatı və toplu halda yaşamaq kaide­sine söykənər. (20)"

5. Vəhabiliğin Dini Anlayış Şəkilləri:

Vəhabilik, doğuşundan bu günə qədər, çox dəyişik şəkillərdə təvsif edilmişdir. Bir qisim yazarlar, onun "modernist" bir hərəkət olduğunu "İslam islahatını", "Yenilik və azadlığı" təmsil etdiyini söyləmişlər. Bu vaxt əksəriyyət də Vəhabiliğin Hənbəlilik ilə Xaricilik qarışığı bir məzhəb olduğu fikirini mənimsəmişlər. Maamafih "Vəhabilik, Zahiriyye, yəni ayələri məcazi mənalarına görə şərh etməyib olduğu kimi qəbul edən bir məzhəbdən doğulmuşdur" deyənlər də vardır.

Ancaq Vəhabilik, nə şəkildə görülsə görülsün, aşkar olan cəhət budur: Vəhabiler, digər bütün İslam məzhəbləri kimi Quran və Hədisi təməl qaynaqlar olaraq görməklə birlikdə, onları anlayıb tətbiq etmə husu­sunda onlardan ayrılmış və yalnız İbn Abdilvehhab və özlərincə mötəbər sayılan kəslərin fikirlərinə bağlı qalmışlar. Ancaq bu hu­susta də, özlərinin etimad etdiyi kəslərə tam bir bağlılıq söz mövzusu deyil. Çünki dində onların sözləri də fikirləri də qəti bir dəlil ola­maz. Qəti dəlil, ancaq Quran və Hədisin, şərhdən uzaq zahiri hükümle­ridir. Bu baxımdan Allah və Rəsulundan başqa, haramı haram, halalı halal edəcək yoxdur; çünki Quran və Sünnə, uyğun gəlilməsi lazımlı bütün qanunları qoymuşdur. Qanun qoyma və ehkam çıxarmada ağla və şərhə yer yoxdur. Quran və Sünnədə ifadə edilən xüsusların zahirinə sıx yapışılar və heç bir məzhəbə bağlanmadan hər şey Quranın zahirindən çıxardır. Qurani Kərim qəti dəlildir. Rəvayət və dirayət cəhətdən sabit olan hədislər də dəlil olar. Təşbehli ayələr də dəlildir; ancaq bun­lar şərh edilmədən zahirlərinə görə hükmolunur. Bunları şərh edərək təfsirdə olmaq küfrdür. Buna görə Allahın sifətləri həqiqi sifətlərdir. Gərək şəxs, gərək sifətlər haqqındakı ayələr, olduğu kimi qəbul edilir. Bunlardan təşbeh mənaları çıxacaq deyə zahiriylə məna verməkdən qaçınmaq doğru deyil. Əgər belə olsaydı Allahın Elçisi bildirərdi".

Qurani Kərim və hədisləri, Allahın sifətlərini və təşbehliləri bu anlayışla ələ almaq, qaçınılmaz bir şəkildə insanı təşbeh və tecsime götüre­cektir. Bunun üçündür ki, Vəhabiler ağır, lakin haqlı tənqid və hücumlara uğramışlar.

İbn Abdilvehhaba görə, ictihad qapısı hər vaxt və hər kəsə açıqdır. Başqalarını təqlid etmək dindən çıxmaqdır. Vəhabiler ictihad qapısını hər kəsə açmış olmalarına və bir məzhəbə bağlanıb ictihad qapısını bağlı saxlamanın fəlakət və fanatizm gətirdiyini söyləmələrinə baxmayaraq, şəxsən ken­dileri fanatizm və sonsuz fikirlilikdən xilas ola bilməmişlər.

Kənar yandan Vəhabiler, əməli istiqamətdən olduğu kimi, iman noktasın­dan də zahire bağlı qalmışlar.

Onlara görə iman, daha əvvəl də deyildiyi kimi, söz və əməldir; artar və azalar, "İman, ürəklə təsdiq, əməl, dil ilə söyləmək və rüknləri ilə yerinə yetirməkdir." Buna görə əməli yerinə yetirməyən kimsə, Vəhabilere görə imansızdır. Bu isə, Müsəlmanların respublikasının görüş­lerinden uzaqlaşıb, birbaşa Xaricilərin anlayışını mənimsəmək deməkdir. Qısaca Vəhabiler, Quran və Sünnəyə çevril kimi, həqiqətən hər münəvvər Müsəlmanın səmimiyyətlə mənimsəyib reallaşması üçün səy göstərəcəyi günahsız bir anlayışı, nəticədə bir zülm və fanatizm vası­tası etmiş və beləcə, açıq dedikləri ictihad qapısını, daha da möhkəm bir şəkildə bağlamışlar; çünki dinin açıqlanmasında yalnız şəklə, bəzi dar qəliblərə və görünüşə ilişib qalmaq, əslində fanatizmdir və dini qısır­laşdırmaq deməkdir.

Nəticə olaraq bunları bəyan etməkdə fayda var: Peşələr, məzhəblər nə qədər batil də olsa, içində mütləq bir haqq və həqiqət tərəfi ol bilər. Qaldı ki, hər bir məzhəbin içində və ya mənsublarının əfkarında doğru və səhv tərəfləri var. Vəhabiliğin də içində bütün həddindən artıqlıqlar və səhv etiqad və davranışların yanında bir sıra doğrular var. Səhvlərini bu böyük İslam camaatının içində azlıqda olduqlarından ötəri təshih edəcəklərində və zamanla digərlərinin içində əriyib gedəcəklərində şübhə yoxdur.  Tarixdə həqiqətən böyük səhvlər etmişlər. Ümid edilər ki, bu səhvlər təkrarlama etməz. Hz. Əlinin ifadəsi ilə "Haqqı axtarıb da qərbli bulan, qərbli axtaran kimi deyil." Onlar, sonsuz fikirləri ilə haqqı axtarmaq üzrə yola çıxmışlar və İslam ümmətindən bir qisiminin həddindən artıqlıqlarına reaksiya olaraq ortaya çıxmışlar. Ancaq onlar böyük İslam kütləsinin göstərdiyi etidalı göstərə bilməmişlər və həddindən artıqlığa sanki həddindən artıqlıqla cavab vermişlər.

Haşiyələr:

* Bu yazı Prof. Dr. Hörmətli DALKIRAN tərəfindən əksəriyyət etibarilə, Prof. Dr. Ethem Ruhi Fığlalıya aid olan "Çağımızda Etiqadı İslam Məzhəbləri" adlı kitabın "Vəhabilik" başlığını daşıyan qisiminə bir sıra əlavələr və mövzunun bütünlüyünü pozmayacaq şəkildə bəzi qisimlərin çıxardılması ilə hazırlanmışdır. Əhəmiyyətli bir qisim haşiyələri verildi isə də bəzilərini kitabın özünə həvalə ilə tərk edildi. Baxın. Ethem Ruhi Fığlalı, Çağımızda Etiqadı İslam Məzhəbləri, İzmir İlahiyyat Vəqfi Nəşrləri, İzmir2004, s. 89-111.

(1) Əbdürrəhman b. Həsən, Fethu'l-Mecid, Qahirə 1377/1957, s. 115.

(2) Məhəmməd b. Abdilvehhab, Keşfu'ş-Şububat, 43.

(3) Məhəmməd b. Abdilvehhab, Keşfu'ş-Şububat, 4-5.

(4) Məhəmməd b. Abdilvehhab, Keşfu'ş-Şububat, 27-29.

(5) Məhəmməd Əbu Zəhra, İslamda Fıkbi Məzhəblər Tarixi, çev. Dos. Dr. Abdülkadir

Şənər (Ankara 1968), 3/221.

(6) Məhəmməd b. Abdilvehhab, Keşfu'ş-Şububat, 20-21.

(7) Məhəmməd b. Abdilvehhab, Keşfu'ş-Şububat, 13-17.

(8) Əbdürrəhman b. Həsən, Fethu'l-Mecid, Qahirə 1377/1957, s. 167.

(9) Vəhabiler belə söyləmələrinə baxmayaraq, özləri tam zidd idi bir davranışı sərgiləmişlər. Necə ki "İbn Vehhab, ‘bir kimsə Peyğəmbərə təvəssül etsə kafir olar', deyər. Qardaşı Şeyx Süleyman İbn Abdilvehhab, alim bir adam idi. Bir gün qardaşına soruşdu: "Erkanı İslam neçədir?" O da, "beşdir", cavabını verdi. O da, "sən bunlara altıncısını əlavə edirsən, sənə tabe olmağı din erkanından sayırsan", dedi. Bir başqası ona "İslamın şərti müsəlmanları təkfir etmək deyil", demişdi. Baxın. Yusuf Ziya Yörukan, "Vəhabilik", İFD., 1953-1/61-63.

(10) Əbdürrəhman b. Həsən, Fethu'l-Mecid, Qahirə 1377/1957, s. 168-172.

(11) Nümunələr üçün baxın. Abdülkerim Polad, Teymiyyecilik-Vəhabilik, İstanbul 1977, 56 vd., 109 vd..

(12) Əbdürrəhman b. Həsən, Fethu'l-Mecid, Qahirə 1377/1957, s. 385-387.

(13) Məhəmməd Əbu Zəhra, İslamda Siyasi və Etiqadı Məzhəblər Tarixi, çev. E. Ruhi Fığlalı - Osman Eskicioğlu, İstanbul 1970, s. 282.

(14) Əhməd Əmin, Zu'amau'l-Islah fi Asarıl-Hədis, Beyrut ts., s. 19-20; A. Vehbi Ecer, Osmanlı Tarixində Vəhabi Hərəkəti, Doktor/həkimə Tezisi, Ankara 1976, s. 81.

(15) Əbdürrəhman b. Həsən, Fethu'l-Mecid, 299 vd..

(16) A. Vehbi Ecer, Osmanlı Tarixində Vəhabi Hərəkəti, Doktor/həkimə Tezisi, Ankara 1976, s. 88.

(17) Əhməd b. Döyənək ən/en-Necdi, əl-Fevakihu'l-Azab fi'r-Reddi al/götürə məhrum lem Yahkum bi's-Sünneti vəl-Kitab (əl-Hediyyetu's-Sunniyye içində), s. 66dan canlı A. Vehbi Ecer, a. e., s. 86.

(18) Nümunələri üçün baxın. Hörmətli Dalkıran, Ağılın Böyük Yanılması Tanrılaşdırma, İstanbul 1995.

(19) Məhəmməd Əbu Zəhra, İslamda Siyasi və Etiqadı Məzhəblər Tarixi, çev. E. Ruhi Fığlalı - Osman Eskicioğlu, İstanbul 1970, s. 282.

(20) Katib Çələbi, Mizanu'l-Hak, 65-67

Və aleykum Salam 

Bədiüzzaman kimdir?

Bədiüzzaman Səid Nurs Həzrətləri İslam aləminin öndə gedən mütəfəkkirlərindən olub, 1876-cı ildə Türkiyənin Bitlis vilayətinə bağlı Hizan qəsəbəsinin Nurs kəndində dünyaya gəlmişdir. Kəskin zəkası, xariqüladə hafizəsi və üstün qabiliyyətləri ilə çox kiçik yaşlarından etibarən diqqətləri özünə cəlb edən Səid Nursi 15 illik klassik mədrəsə təhsilini 3 ayda tamamlamışdır. Gənclik illərini hərəkətli bir təhsil həyatı ilə dəyərləndirmi, elmdəki üstünlüyünü dövrün üləmasıyla müxtəlif zamanlarda etdiyi elmi müzakirələrdə əməliylə isbatlamışdır. Bu məziyyətləri ilə elm çevrəsinə özünü qəbul etdirərək əvvəllər Molla Səid - i Məşhur deyə tanındı. Daha sonra "zamanın möcüzəsi" mənasında "Bədiüzzaman" təxəllüsü ilə şöhrət tapdı.

Tələbəlik illərində təməl İslamî elmlərlə əlaqədar doxsan kitabı əzbərlədi. Hər gecə bunlardan birini təkrar edirdi. Bu təkrarlar onu, Qur`an ayələrini dərininə anlamasına bir pillə oldu və hər bir Qur`an ayəsinin bütün kainatı əhatə etdiyini gördü.

Səid Nursi ən zərur ehtiyacın təhsil olduğu qənaətinə gəlmiş, “Qəlbin nuru din elmləridir, ağlın ziyası fənn elmləridir.İkisinin birləşməsindən həqiqət meydana çıxar”,-deyərək din və fənn elmlərini birləşdirən və təhqiqi imanı qazandıran 6000 səhifəlik Risale-i Nur Külliyyatını Allah`ın inayəti ilə yazmışdır. 1900-cü illərin əvvəllərində Şərqdə Mədrəsətü-z Zəhra adında, din və fən elmlərinin birlikdə oxudulduğu bir İslam universiteti qurmaq fikiriylə xilafət mərkəzi olan İstanbula gəldi və həyatı boyunca bu fikrini reallaşdırmaq üçün səy göstərdi. Birbaşa istədiyi şəkildə bir universitet qura bilməsə də, məmləkətin hər tərəfində şöbələri olan məşhur bir mədrəsə sistemi təsis etdi.

I. Dünya müharibəsi illərində Şərq Cəbhəsində könüllü alay komandiri olaraq xidmət etdi. Savaş əsnasında yaralanıb iki yarım il Rusiyada əsir qaldı. 1917-ci ildə Bolşevik Qiyamı əsnasındakı qarışıqlıqdan faydalanıb əsarətdən xilas oldu. Dönüşdə, Baş qərargahın kontenjanından Osmanlının ən üst səviyyə dini məsləhət mərkəzi olan Dârü'l-Hikməti'l-İslamiyyə'də vəzifə yerinə yetirdi. İngilislərin İstanbulu işğalı illərində onların əleyhinə Hutuvat-ı Sittə adıyla bir risalə nəşr etdi. Anadoluda başladılan İstiqlal Mücadələsi'nə dəstək verdi.

1925-ci ildə Vanda təhsil fəaliyyətlərində olarkən, o sırada meydana gələn Şeyx Səid hərəkatı səbəbiylə, özü qatılmamaqla birlikdə əvvəl Burdura, ardından Isparta və Barla'ya sürgünə göndərildi. Burada səkkiz il qaldı. Risale- i Nur adlı Qur`an təfsirinin çox hissələrini burada yazdı. Əsərləri və fikirləri səbəbiylə Eskişəhir Məhkəməsinə sövq edildi.

Sürgünə göndərildiyi Kastamonuda əsərlərini yazmağa davam etdi. 1943-cü ildə Dənizli Məhkəməsinə, 1948-ci ildə Afyon Məhkəməsinə sövq edildi. Məhkəmələr bəraətlə nəticələndi.

1950-ci ildə çox partiyalı sistemə keçəndən sonra dini haqq və azadlıqlar genişləndi.(qeyd edək ki bu ilə qədər azan türkcə oxunur, məscidlər bağlanır,sökülür, ayasofya məscidi muzeyə çevrilmiş, alimlər, imamlar, hocalar asılır, mədrəslər bağlanırdı). Bədiüzzaman, bu dövrdə olduğu Emirdağ, Isparta və ətraf yerlərdə Nur Mədrəsəsi təsis etdi, şagirdlər yetişdirdi. Əsərlərini mətbəələrdə çap etdirdi.

Bədiüzzaman Səid Nursi, 23 Mart 1960-cı ildə Şanlı Urfada Haqqın rəhmətinə qovuşdu.

Nurçuluq nədir? Nurcu olmaq üçün nə lazımdır?

Nurçuluq, böyük İslam alimi Bədiüzzaman Səid Nursinin yazdığı Qur`an təfsiri olan Risalə- i Nur ətrafında meydana gələn İslami bir hərəkətdir. Nur risalələrini mənimsəyərək oxuyanlara " Nurcu " deyilmiş, bu təbir az da olsa Nurların Müəllifi tərəfindən də istifadə edilmişdir.

Nurçu olmaq üçün xüsusi bir mərasim yoxdur. Diləyən hər kəs bu gözəl Qur`an təfsirindən faydalana və faydalanmalıdır .

Risale-i Nur nədir?

Risale- i Nur, Bədiüzzaman Səid Nursinin yazdığı bir Qur`an təfsiridir. Qur`anın həqiqətlərini müsbət elm anlayışına uyğun bir tərzdə izah və isbat edən Risale-I Nur Külliyyatı hər insan üçün ən mühüm məsələ olan “Mən kiməm? Hardan gəlirəm? Haraya gedəcəyəm? Vəzifəm nədir? Bu mövcudat haradan gəlib haraya gedəcək? Mahiyyət və həqiqətləri nədir?” kimi sualların cavabını aydın və qəti bir şəkildə, cəlbedici bir üslub və gözəl bir ifadə ilə bəyan edib, ruh və ağılları nurlandırır və qane edir.

 Müəllif, Qur`an-ı Kərimi başdan sona təfsir etmək niyyətiylə əvvəl İşaratu'l -İ'caz adlı əsəri yazmışdır. Bu əsər, Fatihə surəsini və Bəqərə surəsinin ilk otuz üç ayəsini sırayla təfsir etməkdədir. Ərəbcə olaraq yazılan bu əsər, Qur`anın nəzmindəki möcüzəliyi göstərməkdə bir şah əsərdir. Müəllif, Qur`anın hamısını bu minval üzrə altmış -yetmiş cild olaraq təfsir etməyi düşünərkən, dəyişən hadisələr zənciri onu Türkçe bir Qur`an təfsiri yazmağa sövq edər. Sürgünə göndərildiyi Barla, Kastamonu və Əmirdağda, ayrıca Eskişəhir, Dənizli və Afyon həbsxanalarında iyirmi üç il boyunca təfsirini yazmağa davam edər.

Risale-i Nur, Qur`anın başdan sona bütün ayələrini deyil, xüsusilə imana və həqiqətə aid olan təxminən min  ayəsini açıqlayır. Açıqlanan bu ayələrin işığında, digər ayələri də şərh edə biləcək böyük bir zəmin hazırlayır.

Risale-i Nur'da ələ alınan ayələr, ümumiyyətlə din düşmənləri tərəfindən tənqid mövzusu edilmiş ayələrdir. Risale- i Nur, onların tənqid etdikləri nöqtələrdə i'caz (az sözlə çox şey anlatmaq) parıltıları olduğunu, ağılı başında olanlara izah və isbat edər. Necə ki, onun izahlarının nəticəsi olaraq, necə din düşməni qane olmuş, İslama girmiş, razı olmayanlar isə ən azından təqiyyə olaraq səsini kəsmək məcburiyyətində qalmışdır.

Risale-i Nur'da, söz gelimi " Namaz necə qılınar? Fərzləri və sünnətləri nələrdir? " kimi mövzulara girilməz. Amma, "Namaz nə üçün qılınır ? Nə üçün müəyyən vaxtlarda əda edilir ? " növündə sualların cavabı, çox dəlilli bir şəkildə ələ alınır. Onu oxuyan biri, namaz qılma mövzusunda razı olunca, necə qılınacağını fiqh kitablarından öyrənər.

    Son zamanlar baş verən hadisələrə aydınlıq gətirmək üçün Nurçulardan ictimayyətə məktub:

      "Son zamanlar mediada ‟nurçular” haqqında yarım-yamalaq məlumatların getməsi Risale-i Nuru oxuyan biz universitet tələbələrini bu məktubu yazmağa vadar etdi. Oxuduğumuz Risale-i Nur əsərləri haqqında məlumat verməyi və yanlış anlamaların cavablandırılmasını lazım bildik. Əvvəla Risale-i Nur külliyyatı Quran-ı Hakimin bu zamanın fəhminə uyğun bir dərsidir. Quran-ı Kərim bitməz tükənməz bir xəzinədir. Bu zamana kimi Qurana üç yüz əlli min təfsir, izah  yazılmışdır. Və bu təfsirlər öz dövrlərində Quranı və Peyğəmbərimizi (S.A.S) anlamada, insanların imanlarını qorumaqda çox böyük xidmətləri olmuşdur. Quran-ı Kərimi ilk təfsir edən Peyğəmbərimizin hədisləridir.

      Təfsir iki qisimdir.

     Birisi: Məlum təfsirlərdir ki, Quranın ibarəsini və kəlimə və cümlələrinin mənalarını bəyan, izah və isbat edərlər.

     İkinci qisim təfsir isə: Quranın imani olan həqiqətlərini qüvvətli dəlillərlə bəyan, isbat və izah etməkdir. Risale-i Nur, doğrudan doğruya bu ikinci qismi əsas tutmuş, əmsalsız bir tərzdə inadkar filosofları da susduran bir mənəvi təfsirdir.

     Bədiüzzaman Said Nursi Quran-ı Kərimdəki bu əsrin insanlarının möhtac olduğu həqiqətləri kəşf edib, Nur Risalələrində, hər kəsin qabiliyyəti nisbətində istifadə edəbiləcəyi tərzdə təfsir və izah etmək müvəffəqiyyətinə mazhar olmuşdur. Bunun üçündür ki, Risale-i Nur, əmsalı görülməmiş bir şahəsərdir qənaətinə varılmışdır. Və yenə Risale-i Nurdakı bu imtiyazdan dolayıdır ki, Türkiyədə milyonlarca bəxtiyar kimsələr ehtiyac duyaraq, böyük bir iştiyaq və sevgiylə illərcə davam edən təzyiqlər içərisində Risale-i Nuru oxumuşlar.

      Həm Risale-i Nur ehtiyac zamanında təlif edildiyindən, Türkiyə və İslam Dünyası genişliyində gəlişmiş və dünyanı əlaqədar edən bir imtiyaza mazhar olduğunu gözlərə göstərmişdir. Dünyanın əlli böyük dilinə tərcümə edilmişdir. Azərbaycanda da iyirmi üç ildir oxunur və on minlərcə insanın rəğbətini qazanmışdır.

     Risale-i Nurlar nəşr edildikdən sonra Bədiüzzaman Said Nursi həzrətləri ‟Əuzu billəhi minəşşeytani vəssiyasət” (şeytandan və siyasətdən Allaha sığınıram) deyib, Quranın almaz həqiqətlərinin siyasət təbliğatı ittihamı altında şüşə parçalarına endirməməsi üçün ömrünün sonuna qədər siyasətdən çəkilmişdir.

      Mediada Nurçu kimi göstərilən Fəthullah Gülən və Gülən hərəkatının isə Nur tələbələri (Nurçular) ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Çünki, Fəthullah Gülən özü də müsahibələrində nurçu olmadığını söyləyir. Və Nur tələbələri də onları “Nurçu” kimi  yox, “hoca camaatı” kimi tanıyır.

    Bəli, Risale-i Nurun vəzifəsi isə, əbədi həyatı məhv edən və dünya həyatını da dəhşətli bir zəhərə çevirən küfrə qarşı iman həqiqətləri ilə qayət qəti və ən inadcıl dinsiz filosofları da imana gətirən qüvvətli dəlillərlə Qurana xidmət etməkdir. Onun üçün Risale-i Nuru heç bir şeyə alət etmərik.

    Müxbirlərin iftiralarına Risale-i Nurlardan cavablar

           XƏTALAR                         CAVABLARI

     1. Nurçuluq təriqəti.. Risale-i Nurun məsləyi təriqət deyil həqiqətdir. Risale-i Nur tələbələri 20 il ərzində bir tək adama təriqət dərsi versəydi şübhəyə haqqınız olurdu. Əksinə Risale-i Nurda deyilir ki, İman lazım, İslamiyyət lazım, təriqət zamanı deyil. (mektubat.16-cı məktub 2-ci nokta)

     2. Qeyri-ənənəvi... Əksinə tam ənənəvidir. Ata-Babalarımız da zaman-zaman bir araya gələrək namaz qılıb, Quran və Quran təfsiri oxuyub və dini söhbətlər etməsi bu əcaib xətanın nə qədər çirkin olduğunu göstərir.

    3. Nurçuların himayəçisi Elşad İsgəndərov.. Otuz üç Quran ayətinin işarəti və Həzrəti Əli (R.A.) və Abdulqadir Geylani həzrətlərinin və yüzlərlə əhli təhqiqin təqdirkaranə bəyanatıyla bir Quran nuru olduğu və Ona yapışanların İnşaalah imanlarını qurtaracaqları qəti bilinən Risale-i Nur kimi bir himayəçisi olan Nur tələbələrinin heç bir himayəçiyə ehtiyacı yoxdur. (şualar. 1-ci şua, sikke-i tasdik-i gaybi)

    4. Nurçuların böyük bir ocağı.. “Nurçular cəmiyyəti” deyə bir cəmiyyət yoxdur ki, ocağı da olsun. Əgər ortada bir cəmiyyət varsa, bu  Həzrəti Muhammədin (A.S.M.) qurduğu əzəmətli və nurani və bütün insanlıq üçün əbədi səadəti müjdələyən qudsi və İlahi İslamiyət cəmiyyətidir. Nur tələbələri də bu cəmiyyətə mənsubdur. (şualar.14-cü şua. Müdafaalar)

     5. Liderlərdən 4 nəfər saxlanılıb ki, bunlar MDB və Azərbaycan üzrə koordinatordur.. Risale-i Nur imani məsələləri lazımi dərəcədə izah edib. Risale-i Nurun müəllimi, Risale-i Nurdur. Risale-i Nur başqalarından dərs almağa ehtiyac buraxmır. Hərkəs istedadı nisbətində öz-özünə istifadə edər. Bediüzzaman “Əbədi həqiqətlər fani şəxslər üzərinə bina edilməz. Mən də sizin kimi  Risale-i Nurun tələbəsiyəm” demiş və liderlik kimi nə bir istəyi, nə də bir iddiası olmuşdur. Bu sözdən sonra kimin həddinədir ki liderlik, koordinatorluq kimi bir dava etsin. (sözlər.konferans)

     6. Nurçular kifayət qədər mütəşəkkildirlər.. Bəli, biz bir cəmiyyətik və elə bir cəmiyyətimiz var ki, 1.7 milyard  üzvü var və hər gün beş dəfə namazla o müqəddəs cəmiyyətin prinsiplərinə hörmətlə əlaqələrini və xidmətlərini göstərirlər və اِخْوَةٌ الْمُؤْمِنُونَ نَّمَااِ (Möminlər ancaq qardaşdırlar) qudsi proqramıyla, birbirinə dualarıyla və mənəvi qazanclarıyla yardım edirlər. Biz, bu müqəddəs və böyük cəmiyyətin mənsubuyuq.

      Və xüsusi vəzifəmiz də, Quranın  imani  həqiqətlərini təhqiqi bir surətdə  möhtac olanlara bildirib, onları və özümüzü əbədi cəhənnəmdən qurtarmaqdır. Başqa  dünyəvi və siyasi və mənfi məqsədli cəmiyyət ve komitələrlə münasibətimiz yoxdur və tənəzzül etmərik. (şualar.12-ci şua)

    7. Qərəzli montaj.. ANS TV-nin 4 may 2014-cü ildə efirə gedən “Hesabat” verilişinin 22 d. 33s.-dən 23d.12.s-ə qədər Nur tələbələri haqqında danışdığı halda, aidiyyatı olmayan (Azərbaycandakı hansısa təriqət mədrəsəsinin şeyx və müridlərini, və azyaşlı uşaqları göstərərək) kadrları göstərərək qərəzli olaraq millətimizi aldadırlar.

    8. Nursiyə pərəstişlik .. Axmağın cavabı sükutdur. Lakin məsələnin anlaşılması üçün deyirik: Allahdan başqasına pərəstiş etmək şirkdir. İslama görə şirk ən böyük günahdır. Bu iftira ilə şeytan belə müsəlmanlara istinad etməz.

    9. İçtimai asayişi pozan əməllərinə.. 20 ildə heç bir Nur tələbəsi belə bir hadisəyə səbəb olmadığı və hüquq mühafizə orqanlarının asayişi pozan  heç bir hadisə qeyd etməmələri bunun xəta olduğunu göstərir. (şualar.hata-sevap cetveli)

10. Canlarını  və  mallarını  Allahın yerdəki  təmsilçisinin–müridinin xidmətinə, öz  dilləri  ilə  desək hizmətə  həsr  edən..

Məsləyimizin əsası qardaşlıqdır. Ata ilə övlad, Şeyx ilə mürid arasındakı münasibət deyildir. Yalnız həqiqi qardaşlıq münasibətləridir. Nur tələbələrinin arasında təriqətdə olduğu kimi müridlik və şeyxlik münasibətləri yoxdur. (lemalar.21-ci lema)

11.Orduda xidmətin əleyhinədirlər.. Bədiüzzaman Said Nursi Birinci Dünya müharibəsində Qafqaz cəphəsində könüllü alay komandiri olaraq öz tələbələri ilə birlikdə ermənilərə və ruslara qarşı döyüşmüşdür və tələbələrinin çoxu şəhid olmuşdur.

Risale-i nur külliyatının çox yerlərində həqiqətlər əsgərlik təmsilatiylə izah olunmuş və vətənə xidmətin Allaha xidmət olduğu göstərilmişdir.

Risale-i Nuru oxuyan kimsələr, xüsusilə idraklı gənclər, qüvvətli bir imana sahib olurlar. Sarsılmaz və fədakar  bir dindar, bir vətənpərvər olurlar. Kimlərinsə müəyyən bir səbəbdən dolayı əskərliyə getməməsi istisnadır. İstisnalar ümuma şamil edilməz. (mektubat.29-cu mektup)

12. Ailə qurmağa neqativ yanaşmaları.. Bədiüzzaman Risale-i Nurda Peyğəmbərimizin “Evlənin, çoxalın. Mən qiyamətdə sizin çoxluğunuzla iftixar edəcəyəm” hədisini nəzərə verir və təfsir edir. Ailə sisteminin toplumun əsası olduğunu dərs verir və bu sistemin mühafizə olunmasını tələbələrinə nəsihət edir. Ən yaxın tələbələrindən Mustafa Sungur, Mehmet Fırıncı, Hüsnü Bayram və başqalarının ailəli olması bunun nə qədər açıq bir iftira olduğunu göstərir. İstisnalar külli qaydaları pozmaz.( lemalar.24-cü lema,Asay-ı Musa 8-ci məsələnin hülasası)

13. Xristianlardan plagiata oxşayır.. 11 və 12-ci xətaların cavabları bunun da yanlışlığını isbat edir. Nur  tələbələrini, müsəlmanları  xristianlara  bənzətməsi İslamiyyətdən bixəbər olduğunu göstərir.

14. Elşad Miri və Fətullah Gülən.. Elşad Mirinin 11 may 2014-cü ildə ANS tv-in Hesabat verilişində söylədikləri ifadələr Gülən hərəkatına aiddir və özü də “hoca camaatı”nın yurdlarında qalıb. Elşad Miri Nurçu olmayıb ki, imtina da etsin. Dedikləri  Risale-i Nura və Nur tələbələrinə aid deyildir.

    15. Risale-i Nurun Quranla bərabər tutulması.. Min dəfə haşa! Risale-i Nur Quranın bu əsrin anlayışına bir dərsi olduğuna bütün Nur tələbələrinin və Risale-i Nurdaki yazıları görənlərin qənaətləri, bu yanlışını təkzib edir. (şualar.hata-sevap cetveli)

    16. Dinin siyasətə alət edilməsi.. Dini siyasətə alət deyil, Allah rızasından başqa heçbir şeyə, hətta dünyaya və  səltənətə alət etməmək Risale-i Nurun əsas məsləyidir.(Emirdağ lahikası)

     Bil! Ey ümuma xitab edən, media diliylə konfrans verən müxbir! Sən, öz nəfsini aşağı göstərməyə və peşman olub qüsurlarını elan etməyə haqqın var. Fəqət İslamiyətə zidd və müxalif olan hərzələrlə İslâmiyəti ləkələməyə qətiyyən haqqın yoxdur.

    Səni kim vəkil tutub? Fətvanı haradan alırsan? Hansı haqqa əsaslanıb millətin adına, ümmətin hesabına, İslâmiyət haqqında yalanları yayaraq zəlalətini nəşr və elan edirsən? Milləti, ümməti özün kimi zəlil zənnetmə! Azğınlığını kimə satırsan? Bura İslâmiyət məmləkətidir, Yəhudi məmləkəti deyildir. Ümum möminlərin qəbul etmədiyi birşeyin media ilə elanı, milləti zəlalətə dəvətdir, ümmətin hüququna təcavüzdür. Bir adamın hüququna təcavüzə qanun icazə vermədiyi halda, böyük bir millətin, şübhəsiz İslam aləminin hüququna hansı cəsarətə güvənərək təcavüz edirsən? Ağzını yum! (mesnevi-i nuriye, hubab). "

1. Daşqın Vahablı, 

2. Rəvan Səbzəliyev,    

3. Elçin Abdullayev, 

4. Tural Pirəliyev,

5. İbrahim Abdullayev.

Haqq məzhəblərin hamısı doğrudur.

 

http://www.sorularlaislamiyet.com/subpage.php?s=article&aid=2620

Məzhəb, lüğətdə, gedilən yol mənasını verir. Əhli Sünnət dairəsi içərisində minlərlə müctəhid varsa da, bunlar içərisində tabe olunan və məşhur olan məzhəb sahibləri bu on iki imamdır:

1) İmamı Azam Əbu Hənifə

2) İmamı Malik

3) İmamı Şafii

4) İmamı Əhməd b. Hənbəl

5) İmamı Evzaı

6) İmamı Sufyan b. Uyeyne

7) İmam Sufyan əs-Sevri

8) İmam Davud

9) İmam Məhəmməd İbn-ül Cərir ət-Taberi

10) İbn-i Hazm

11) İmamı Əbu Bəkir b. Münzir

12) İmamı İshak İbni Rahveyh

Bunlar "Kimə hikmət verilmişsə, ona xeyri-kəsir verilmiş olar," ayəti cəliləsinə və "(Allah) Kimə xeyr murad etsə onu dində fakih edər," hədisi-şərifindəki müjdəyə haqqıyla layiq olmuşlar.

Bunların elmdəki və ictihaddakı yüksək mövqelərinə onlardan sonra gələn alimlər yetişə bilməmişlər. Haqq məzhəblərin sayı əvvəllər on ikiyə çatsa da, daha sonra digər səkkizinin tərəfdarları qalmadığından məzhəblər dördə enmişdir.

Məhəmməd Seyid, "Mədhal" adlı əsərində məzhəblərin tarixi seyrinə geniş yer vermişdir. Bu hissədən bir qismini aşağıda təqdim edirik:

Məzhəblər meydana gəlmədən öncə insanlar bir məsələ üçün hər hansı bir fiqh aliminə, bir başqa məsələ üçün də başqa bir alimə müraciət edərdi.

Təbiin dövrünün sonuna doğru yavaş-yavaş ictihad müəssisəsi yaranmağa və fiqh xüsusi bir sahə olaraq öyrənilməyə başlandı.

Müctəhid dövrü başlayınca, ictihad ilə əlaqədar məsləklər tamamilə müəyyənləşdi və ictihad müstəqil bir elm olaraq digər elmlərdən ayrıldı. İraqlıların imamı Əbu Hənifə, Hicazlıların imamı İmamı Malik, Misirin imamı İmamı Şafii kimi böyük müctəhidlər bütün cəhd və səylərini sərf edərək ayə və hədisləri, əshabələrin və təbiinin əsərlərini tamamilə araşdırdılar və özlərindən əvvəl cavabları verilmiş və ya verilməmiş, fiqhi məsələləri tərtib edərək hökmlərini təsbit etdilər. Bu surətlə fiqh və üsulu-fiqh ayrı bir elm sahəsi olaraq təşəkkül etdi.

Bu surətlə qurulan fiqh müəssisələrinin hər birinə məzhəb və bunların qurucularına da imam adı verildi.

Fiqh elmi, yəni məzhəblər, dörd imam ilə başlamayıb. Daha əvvəl də ifadə etdiyimiz kimi, ictihad qapısının açılması və dolayısilə məzhəblərin təşəkkülü ta əsri-səadətə gedib çııxır. Bu barədə Kevsərinin bəyanlarından bir qismini aşağıda təqdim edirik:

Peyğəmbər (s.ə.v.) əshabələrinə fiqh öyrədir və dini qaynaqlardan hökm çıxarma qabiliyyəti barəsində onları hazırlayırdı. Hətta altıya qədər əshabə, Peyğəmbər dövründə fətva verirdilər. Onun (s.ə.v.) axirətə köçməsindən sonra da əshabələr, bu kəslərdən fiqh öyrənməyə davam etdilər. Onların əshabə və təbiin arasında, fətvada məşhur yoldaşları vardı. Mədinə əhalisindən olan təbiindən bir çoxu, fiqh və hədis sahəsində əshabədən nəql edilən dağınıq fətvaları toplamağa başladılar. Mədinə əhlindən füqəhayi-səb’anın (yeddi fiqh alimi) fiqh elmində yüksək mövqeləri vardır.

Həzrəti Faruk, Kufə şəhərini tikdi və İbni Məsudu oradakı insanlara fiqh elmini öyrətmək üzrə oraya göndərdi.

Acluni, İraqın digər şəhərləri bir tərəfə, yalnız Kufədə 1500 əshabənin fiqh təhsili aldığını ifadə edir....

Bütün haqq məzhəblər, dinin təməl məsələlərində ittifaq etməklə birlikdə, təfərrüata aid bəzi hökmlərdə fərqli ictihadlar etmişlər. Müsəlmanlar ibadət və müamələlərə aid hökmlərdə bu məzhəblərdən birinə tabe olmuşlar. Hətta kəşf və kəramət sahibi olan bütün vəlilər, qütblər və elm, ürfan sahibi əsfiyanın hər birisi bu haqq məzhəblərdən birinə bağlanmışdır. Məsələn; İmamı Məhəmməd, İmamı Əbu Yusuf, Serahsi, Kadıhan, Kııduri, İbni Abidin, Hənəfi məzhəbinə tabe olmuşlar. İmamı Qəzali, Rafii, Nevevi, Fəxrəddini Razi, Taftəzani, İmamı Suyuti Şafii məzhəbinə; İbnü'l-Hacib, Zərkani, Muhyiddini Ərəbi, Əbul-Həsəni Şazəli Maliki məzhəbinə; Abdulqadiri Geylani, İbni Kudamə, Cevzi isə Hənbəli məzhəbinə tabedirlər. Əqli və nəqli elmləri cəm edib saysız əsərlər yazan və əsrlərini layiqiylə nurlandıran nə qədər alimlər, fiqhçilər, böyük şəxslər ictihada həvəs etməyərək dörd böyük müctəhidə tabe olmağı üstün tutmuşlar və bunu özləri üçün şərəf bilmişlər. Salamatlıq və səadətlərini bunlara tabe olmaqda, o böyük imamların yolundan getməkdə görmüşlər. İslamiyyətin ən şanlı dövrlərində yetişən böyük alimlər, yazdıqları əsərlərlə və yetişdirdikləri tələbələr ilə bu dörd müctəhidin xayrul-xələfi olmuşlar.

Belə müxtəlif zamanlarda və məkanlarda yaşamış, məşrəb və məsləkləri ayrı olan minlərlə üləma və mütəfəkkir ittifaqla bu dörd imamın məzhəblərinə intisab etmişlər, onların ictihad etdiyi məsələləri yaşayıb yaşatmışlar.

Kəlam, təfsir, hədis kimi elm sahələrində ixtisaslaşmış bu qədər elm mütəxəssisinin müctəhidlərə tabe olmaları, kor-koranə bir təqlid deyil. Onların bu təqlidləri araşdırmaya söykənir. Bu təqlidin təməlində ixtisaslaşmaya hörmət şüuru dayanır.

Bəli, bu qədər iti ağıl sahibi, elm və ürfanda qabiliyyət qazanmış şəxslər, görəsən ehtimal vardırmı ki həqiqəti olmayan hər hansı bir səhvə bir ömür boyu bağlanıb qalsınlar, kor-koranə bu böyük müctəhidlərin arxasından getsinlər? Buna ehtimal verib qəbul edən bir ağıl düşünülə bilməz.

Bu alimlərin, bu dörd məzhəb ətrafında toplanmaları, o məzhəblərin ətrafında çəkilmiş poladdan bir divar və Zülqərneynin səddi kimi yıxılmaz bir səddir. Heç bir şeytanın nüfuz edə bilməyəcəyi, dələ bilməyəcəyi bir qaladır.

Bu şəxslər, böyük müctəhidlərin ictihad etdikləri hökmlərin hər birini həqiqət qəbul ediblər ki, onlara qarşı çıxmayıblar. Məsələn; aləmi-İslamın hər tərəfində təqdir və hörmətə məzhər olan İmamı Qəzali, Hüccətül-İslam ünvanını qazanmış olmasına baxmayaraq ictihad barəsində İmamı Şafii Həzrətlərinə tabe olmuş və buyurmuşlar ki: "Mən ictihad sahəsində araşdırmalar apardım, bu nəticələr məni Şafii məzhəbinə gətirdi."

Hər şeydə müvəffəqiyyət, İlahi köməyə bağlıdır. Allahın lütfkarlığı bir kimsəyə yar və köməkçi olmazsa, o kimsə öz tədbir və səyi ilə istəklərində müvəffəqiyyətli ola bilməz. Əlbəttə, səbəblərə müraciət lazımdır. Lakin əsas olan Cənabı Haqqın yardımı və lütfkarlığıdır. Məzhəblərin on ikidən dördə enməsi də bu sirrə bağlıdır.

Hər məzhəbi təqlid edib tətbiq etmək bir təqva işidir, savabdır və fəzilətlidir. Bu məsələ daha çox ibadət, dua və zikr kimi xüsuslarda görülər. Məsələn, Hənəfi məzhəbində olmayıb digər məzhəblərdə olan və bəzi ibadətlərin başlarında, sonlarında edilməsi sünnə və savablı olan dua və bənzəri nafilə ibadətlərdə o məzhəbin fikirini, ictihadını etmək azimettir.

Çünki, burada tamamı ilə bir fəzilət nümunəsi mövcuddur. İnsan öz məzhəbində olan dua və nafilə ibadətləri etdikdən sonra, ayrıca digər məzhəblərdəki nafilə ibadətləri də etməkdədir. Bu vəziyyət sünnənin xaricinə çıxmaqdan kənar, o məsələdəki bütün sünnələri tətbiq etmək deməkdir.

Məsələn, iqamət gətirdikdən sonra, namazın fərzinə başlamadan əvvəl "vəsilə duası" olaraq bilinən salavatın oxunması Şafi məzhəbinə görə sünnədir. Hənəfiyə görə azandan sonra oxunar. Lakin, bu dua Şafi məzhəbində həm azandan, həm də iqamətdən sonra oxunar.

Şafi məzhəbinin bir fiqh kitabı olan İanetü't-Talibin'de bu görüşlərə yer verilər. "Allahümme Rəbbə hazihi'd-daveti't-Tamme ve's-salati'l-Kaime..." şəklində başlayıb davam edən vəsilə duasını, müəzzinin, iqamət gətirənin, azan və iqaməti dinləyənin əllərini qaldırıb açaraq oxumaları sünnədir. 1

Bu hökmə sünnədən dəlil olaraq Müslimdə rəvayət edilən bu tərcümədəki hədisi şərif zikr edilər:

"Müəzzini eşitdiyiniz vaxt, siz də onun dediyini söyləyin. Sonra mənim üzərimə salavat gətirin. Çünki hər kim mənə bir dəfə salavat gətirsə, Allah ona o salavat səbəbiylə on dəfə rəhmət edər. Sonra Allahdan mənim üçün ‘Vəsiləni istəyin. Çünki ‘Vəsilə' Cənnətdə bir mövqedir ki, Allahın qullarından tək birinə layiqdir. Ümid edirəm ki, o bir adam da mən olum. Kim mənim üçün Vəsiləni istəsə, şəfaətim ona vacib olar. "2

Hədisi şərifdəki "Vəsiləni istəmək"dən murad, başqa rəvayətlərdə keçən vəsilə duasını oxumaqdır. Şafi üləması, bu duanı yalnız azandan sonraya münhasır etməməkdə, eyni zamanda iqamətdən sonra oxunmasını da sünnət olaraq qəbul etməkdədir.

Səhər və axşam namazlarından sonra oxunan "istiaze" duaları üçün də eyni şeylər bəhs mevuzudur. Bədiüzzaman Həzrətlərinin tərtib etmiş olduğu tesbihatta iştirak edən və səhər-axşam namazlarından sonra oxunan "ecirna"lı duaların qaynağı hədisi şəriflərdir. Bunları oxumaq sünnədir.

1. İanetü't-Talibin, 1:232-23.

2. Müslim, Salat: 12.

Məmməd Paksu İbadət Həyatımız

Müsəlman bir xanım ancaq müsəlman bir kimsə ilə evlənə biləcəyindən əvvəl müsəlmanı tanıtmamız lazımdır. Müsəlman, İslam dininin bütün qəti hökmlərini qəbul edib heç birini rədd etməyən kimsədir. Yəni namaz, oruc, zəkat, həcc, dəstnamaz, qüsl və bənzəri əmrləriylə; zina, içki, faiz və bənzəri nəhyləri qəbul edib onlara inanan kimsədir. Amma zikr edilən şeylərin bütününü və ya bir qisimini qəbul etməyən kimsə müsəlman sayılmadığı kimi onunla evlənmək də caiz deyil. Evlənmə baş verdiyi təqdirdə evlilik həyatı qeyri qanunidir. Bunun adı istər Sünni olsun, istər Şiə olsun fərq etməz.

Demək ki evlənmənin ölçüsü İslamdır. Təəssüf ki, bu gün yurd içində və ya xaricində bir çox müsəlman xanım, vəziyyəti soruşmadan və İslamın hökmünü öyrənmədən müsəlman olmayan kimsə ilə evlənər və özünü qiyamətə qədər Allahın lənətinə müstahak edər. (Xəlil Günenc, Günümüz Məsələlərinə Fətvalar II. 119)

Şiələr namazın fərzlərini yerinə yetirəcək şəkildə qılırlarsa namazları etibarlıdır.

Bir qisim insanlar tərəfindən gündəmə gətirilən mövzulardan biri də "məzhəb" məsələsidir. Məzhəb məsələsini bir tərəfdən İslamda bir ayrılıq səbəbi kimi göstərməyə çalışır, digər tərəfdən bir sıra demaqoqluqlarla saf zehinləri bulandırmaq istəyirlər. Məsələyə bir az diqqətlə yanaşsaq, məzhəblərin bir ehtiyacdan meydana gəldiyi, heç cür ixtilaf ünsürü olmadığı aydın olacaq.

“Etiqad və əməl deyə iki qisimdən meydana gələn İslam dinində, məzhəblər, əməli (praktikada yaşanan) qisimləri əhatə edir. Birdən çox məzhəbin meydana gəlməsi, nəzəri prinsiplərin məzhəb imamları tərəfindən fərqli başa düşülməsindən irəli gəlmişdir.” (Məktubat, 449 )

Məsələn, Hz. Peyğəmbər (s.ə.v.) əfəndimiz namaz qılarkən mübarək alınlarına daş batır və alınları qanayır. Hz. Aişə (r.ə.) anamız daşı Peyğəmbər (s.ə.v.) əfəndimizin alnından götürərək yerə atır. Peyğəmbər (s.ə.v.) əfəndimiz yenidən dəstəmaz alaraq namazına davam edir. Hənəfi məzhəbi imamı, İmam Azam Əbu Hənifə həzrətləri ilə Şafii məzhəbi imamı, İmam Şafii həzrətləri dəstəmazı pozan halları ələ alarkən bu məsələni qiymətləndirirlər. İmamı Azam həzrətləri, "Peyğəmbər (s.ə.v.) əfəndimizin alnına batan daş qan çıxardığı üçün əfəndimiz dəstəmaz almışdır," hökmünə gəlir; Şafii həzrətləri isə dəstəmazın pozulmasını Hz. Aişə (r.ə.) anamızın Peyğəmbər (s.ə.v.) əfəndimizin alnına toxunmasına bağlamışdır. Beləcə Hənəfi məzhəbində az bir qan dəstəmazı pozan səbəblərdən biri olduğu halda, Şafii məzhəbində qadının təmasıyla dəstəmazın pozulması qayda olaraq mənimsənmişdir. Görüldüyü kimi hər iki hökm də doğrudur və haqlı bir səbəbə əsaslanır.

Məzhəblərin meydana gəlişi

Peyğəmbər (s.ə.v.) əfəndimizə qədər etiqadi nöqtələrdə eyni olan şəriətlər təfərrüat qisimlərində dəyişərək gəlmiş, hətta bir əsrdə ayrı-ayrı qövmlərə ayrı şəriətlər göndərilmişdir. Ancaq Peyğəmbər (s.ə.v.) əfəndimizlə birlikdə daha başqa şəriətlərə ehtiyac qalmamış və onun dini bütün əsrlərə kafi gəlmişdir. Lakin təfərrüat məsələlərdə bir sıra məzhəblərə ehtiyac qalmışdır. Haqq məzhəblərin imamları bu vəzifəni haqqıyla yerinə yetirmişlər və insan oğlunun bütün ehtiyaclarına cavab vermişlər. Peyğəmbər (s.ə.v.) əfəndimiz bir möcüzə olaraq bu imamların gələcəklərini və böyük bir vəzifə ifa edəcəklərini daha bunlar gəlmədən xəbər vermiş və bu görkəmli şəxsiyyətlər də etmiş olduqları xidmətlərlə Rəsulullah (s.ə.v.) əfəndimizi felən təsdiq etmişlər...

İslam məzhəbləri - bir iki cüzi məsələ xaric - heç bir zaman daxili müharibə və qarışıqlıqlara gətirib çıxarmamış və bu məzhəblərin imamları da bir-birinə daim hörmətlə yanaşmış, bir-birlərini rədd və inkar etməmişlər. Ayrıca bir məzhəb təsis etmək niyyətiylə ortaya iddialı bir şəkildə çıxmamışlar, daha sonra bir yerə toplanaraq bir məzhəb halına gətirilən ictihadlarını ehtiyac anında ortaya qoymuşlar.

Məsələn: İmamı Azam (H. 80-150) bir hadisə ilə əlaqədar olaraq fətva verdikləri zaman, "Bu Numan bin Sabitin (İmamı Azam) rəyidir. Çıxara bildiyimiz rəylərin ən gözəli budur. Kim bundan daha gözəlini irəli sürsə, doğruya daha yaxın olan odur,"-deyərdi.

İmam Malik (Maliki məzhəbi qurucusu, H. 93-179), "Mən bir bəşərəm. Bəzən səhv, bəzən də isabət edərəm. Bu səbəblə mənim rəy və ictihadımı araşdırın. Kitab və ya sünnətə uyğun görsəniz, qəbul edin, görməsəniz rədd edin,"-demişdir. (Hayreddin Karaman, Fiqh Üsulu, 33)

Hənbəli məzhəbi qurucusu İmamı Hənbəli (H. 164-241) və İmamı Şafii həzrətləri (H. 150 - 204) də heç bir zaman iddialı danışmamış və həmkarlarını təhqir edici sözlər söyləməmişlər. Daha sonra bu böyük insanların rəy və ictihadları tələbələri və alimlər tərəfindən bir araya gətirilərək Müsəlmanların könül rahatlığı ilə ibadət etmələri təmin edilmişdir.

Haqq birdən çox olarmı?

Bir zamanlar qəzet səhifələrində Müsəlmanlara meydan oxuyarcasına soruşulan və hələ də təkrarlanan bir sual vardır: "Haqq bir olar; necə dörd məzhəbin ayrı-ayrı, bəzən bir-birinə zidd hökmləri haqq ola bilər?"

Bu suala Bədiüzzaman Səid Nursi həzrətləri xülasə ilə bu cavabı verər: "Bir su, beş müxtəlif mizaçlı xəstələrə görə beş hökm alır. Əhəmiyyətli miqdarda su itirən bir xəstəyə su içməsi vacibdir, şərtdir. Yeni əməliyyatdan çıxmış bir xəstəyə zəhər kimi zərərlidir. Tibbən ona haramdır. Digər bir xəstəyə qismən zərərlidir; su içmək ona tibbən məkruhdur. Digər birinə zərərsiz mənfəət verər, tibbən ona sünnətdir. Digər birinə də nə zərərdir nə də mənfəətdir. Tibbən ona mübahdır, nuşla içsin... Bax burada haqq təəddüt etdi, birdən çox oldu. Beşi də haqdır. "Su təkcə dərmandır, təkcə vacibdir, başqa hökmü yoxdur,"-deyilə bilərmi?

Bunun kimi İlahi hökmlər məzhəblərə uyanlara görə dəyişir. Həm də haqq olaraq dəyişir və hər biri də haqq olur, məsləhət olur.

Bir-birindən fərqli kimi görünən məzhəblərdəki təfərrüat məsələlərinin hansını ələ alsaq, imamların əsaslandıqları nöqtələrin haqq və həqiqət olduğunu görə bilərik. Bu barədə İmam Şarani həzrətləri "Mizan" adlı bir əsər yazmış, məzhəb imamları arasında müqayisə apararaq hansı hökmü necə anladıqlarını ortaya qoymuşdur.

Bir misal:

Məzhəb imamları İslami məsələlərdə deyil, tətbiq tərzində özlərinə görə haqlı səbəblərlə ixtilaf etmişlər. Məsələn dəstəmaz alarkən başa məsh çəkməkdə bütün imamlar ittifaq etmişlər. Ancaq məshin tərzində və miqdarında ixtilaf etmişlər.

Dəstəmazı bizlərə fərz edən Rəbbimizin, "Başınıza məsh çəkin," əmri "bi ruusikum" ibarəsiylə gəlmişdir. Dillərin ən zəngini olan Ərəbcədə müxtəlif sözlərin əvvəlində gələn “b” hərfi, bəzən "gözəlləşdirmək", bəzən "bəzi" mənasını vermək, bəzən də "bitişdirmək" mənasını vermək üçün gəlir. Dəstəmaz ayəsinin "ruusiküm" sözünün əvvəlində gələn “b” hərfini məzhəb imamlarının hər biri ayrı mənada anlamışlar və bundan fərqli bir tətbiq ortaya çıxmışdır.

Bunun üçündür ki İmamı Malik həzrətləri: "Başa məsh çəkərkən, başın hamısı məsh edilməlidir. Çünki buradakı “b” hərfi sözü gözəlləşdirmək üçün gəlmişdir. Tək başına bir mənası yoxdur" deyir.

İmamı Əbu Hənifə həzrətləri isə: "Bu “b”, bəzi mənasını verən “b”-dir. Başın bir qisminə məsh çəkilsə kifayətdir,"-deyir.

İmamı Şafii həzrətləri isə: "Bu “b”, bitişmək mənasını verən “b”-dir. Yalnız əlin başa bitişməsi, bir neçə saça dəyməsi kifayət edər, məsh tamam olar,"-deyir. Hal belə olunca məzhəb imamlarının hər birinin haqq yolda olduqları, təfərrüatdakı ayrılıq kimi görünən hökmlərin bir ixtilaf mövzusu olmadığı öz-özünə ortaya çıxır və pis məqsədli olanların iddialarının boş olduğunu göstərir...

* * * * *

İslami məzhəblər ilə xristianlıqdakı məzhəblər arasında bənzərlikdən söhbət gedə bilərmi?

Müəllif: Mehmet Kırkıncı 2006-05-09

İslam dinindəki məzhəblər ilə Xristian dinindəki məzhəblər arasında böyük fərqlər vardır. Çünki İslami məzhəblər etiqad və ibadətə aid təməl hökmlərdə müttəfiqdirlər. Xristian aləmindəki məzhəblər isə bir-birlərinin küfrünə, dəlalətinə hökm etmişlər, hər birisi sanki müstəqil bir din halını almışdır. Aralarında illərcə davam edən mübarizələr olmuşdur.

İslam məzhəbləri ilə Xristian məzhəblərinin arasındakı fərqliliyin təməlində bu məzhəblərin meydana gəlmə şəkli dayanır.

İslam məzhəblərinin üç ana qaynaqdan bəsləndiyini görürük:

Birincisi Qurandır. Məzhəblər, eyni Quranın ictihada açıq ayələrinin fərqli şərh olunmasından yaranmışlar.

Xristianlıqda isə İncil bir dənə deyil. Yetmişə çatan İncil sayı, İznik yığıncağı ilə ancaq dördə endirilə bilmişdir. Fərqli İncillərdən yaranan məzhəblərin isə ayrı bir din kimi ortaya çıxması qaçınılmaz olmuşdur.

İkinci qaynaq Hədisdir. Allah Elçisi (s.ə.v.) şəxsən ictihad etmişlər və bu ictihadlar məzhəb imamları üçün əhəmiyyətli bir qaynaq olmuşdur. Həzrəti İsa (ə.s.)-ın isə İncil üzərində etdiyi bir ictihad göstərilmir.

Üçüncü qaynaq əshabələrin etdikləri ictihadlardır. Bu ictihadların bir qismi Rəsulullah həyatda ikən edilmiş və onun qəbuluna məzhər olmuşdur. Allah Rəsulunun (s.ə.v), əshabənin alimlərinə ictihad icazəsi verməsi ilə, əshabələr tərəfindən bir çox ictihadlar edilmişdir. Bunlar da məzhəblər üçün üçüncü əhəmiyyətli qaynaqdır.

Beləliklə, məzhəb imamları bu üç qaynaqda açıq hökmü olmayan bəzi yeni məsələlərdə ictihad etmişlər. Bunlar isə şəriətin ancaq yüzdə onunu təşkil edir.

Xristianlıqda isə həvarilərə əsaslanan bir ictihad da yoxdur.

Belə halda, keşişlər yuxarıda sayılan üç qaynaqdan məhrum qalmışlar və öz həvəslərinə, zənlərinə, bəzən də mənfəətlərinə görə şəxsi görüşlər ifadə etməkdə sərbəst qala bilmişlər və bir-birinə zidd məzhəblər ortaya çıxmışdır.

Xristianlıq dini, ruhani rəislərin əlində bir zülm və təhkim vasitəsi olaraq istifadə edilmişdir.

Bədiüzzaman Həzrətləri bu cəhəti belə ifadə etmişdir:

“Havas və hökumət adamları əlində çox zaman Dini-Xristiyani, xüsusən Katolik Məzhəbi; bir vasiteyi-təhəkküm və istibdad olmuşdu. Havas, o vasitə ilə nüfuzlarını avam üzərində davam etdirirdilər. Və "sərsəri" təbir etdikləri avam təbəqəsində intibaha gələn hamiyətpərvərlərini və havas zalımların istibdadına qarşı hücum edən azadlıqpərvərlərin mütəfəkkir qisimlərini əzməyə vasitə olduğundan, və dörtyüz ilə yaxın Firəngistanda qiyamlar ilə istirahəti-bəşəriyəni pozmağa və həyatı-içtimaiyəni zirü-zəbər etməyə bir səbəb qəbul edildiyindən; o məzhəbə, dinsizlik adına deyil, bəlkə Xristianlığın digər bir məzhəbi adına hücum edildi.”

Digər tərəfdən, İslamiyyətdə "düşün, sonra iman et" həqiqəti hakimdir. Xristianlıqda isə "Düşünmədən inanacaqsan, sonra yenə düşünməyəcəksən" xurafatı hakimdir. Çünki Xristianlıqda din ağılın hökmlərinə ziddir. Hətta, iman barəsində təfəkkür küfrdür. Bir Xristian ruhani rəisinin nəsihəti belədir: “Əsla ağılı rəhbər tutmayın, çünki din ağıla tamamilə müxalifdir."

İslam dini dəlil ilə bir şeyi qəbul etməyi əmr edər. Xristianlarda isə dəlil ilə məşğuliyyət gərəksizdir. Bununla məşğul olanlar alçaldılır. Keşişlər din adına təlqin etdikləri fərziyyə və xurafatlar ilə heç bir zaman ağılı qane edə və vicdanları hüzura qovuşdura bilməmişlər. Yalnız həqiqət ilə xurafatları fərqləndirə bilməyəcək qədər şüursuz olan bir qisim avam insanları aldatmışlar.

Bədiüzzaman Həzrətləri Xütbə-i Şamiyə adlı əsərində:

"Biz, Quran şagirdləri olan Müsəlmanlar, bürhana (qüvvətli dəlil) tabe oluruq. Ağıl və fikir və qəlbimizlə həqaiqi-imaniyəyə giririk. Başqa dinlərin bəzi əfradları kimi ruhaniləri təqlid üçün bürhanı buraxmırıq,"- buyurur. Yenə bir başqa əsərində də: "hər deyilən sözün qəlbə girməsinə yol verməyin. Sizə söylədiyim sözlər xəyalın əlində qalsın, məhəng daşına vurun. Əgər qızıl çıxdı isə qəlbdə saxlayın,"-buyurmuşdur.

İslamiyyətdə müctəhid və mürşidlər tərəfindən ortaya qoyulan həqiqətlər araşdırıldıqda, bu həqiqətlərin əqli və nəqli dəlillərə söykəndiyi görülür.

Təbliğ camaatını əhli sünnə dairəsində və müsbət, siyasətdən uzaq, insanlara dini həqiqətləri izah etməyi vəzifə əldə etmiş bir camaat olaraq bilirik.

Müsəlman bir xanım ancaq müsəlman bir kimsə ilə evlənə biləcəyindən əvvəl müsəlmanı tanıtmamız lazımdır. Müsəlman, İslam dininin bütün qəti hökmlərini qəbul edib heç birini rədd etməyən kimsədir. Yəni namaz, oruc, zəkat, həcc, dəstəmaz, qüsl və bənzəri əmrləri ilə; zina, içki, faiz və oxşar nəhyləri qəbul edib onlara inanan kimsədir. Amma zikr edilən şeylərin bütününü və ya bir qisimini qəbul etməyən kimsə müsəlman sayılmadığı kimi onunla evlənmək də caiz deyil. Evlənmə baş verdiyi təqdirdə evlilik həyatı qeyri qanunidir. Bunun adı istər sünni olsun, istər şiə olsun.

Demək ki evlənmənin ölçüsü İslamdır. Təəssüf ki, bu gün yurd içində və ya xaricində bir çox müsəlman xanım, vəziyyəti soruşmadan və İslamın hökmünü öyrənmədən müsəlman olmayan kimsə ilə evlənər və özünü qiyamətə qədər Allahın lənətinə müstahak edər.

Xəlil Günenc, Günümüz Məsələlərinə Fətvalar II. 119

Dəstnamaz:

Allahu Təala Quranı Kərimində belə buyurmaqdadır: (Namaza qalxdığınız zaman üzlərinizi və dirsəklərə qədər əllərinizi yuyun və başlarınıza sığal edin və iki topuq sümüklərinə qədər ayaqlarınızı yuyun.) Dəstnamaz İsra gecəsi beş vaxt namazla birlikdə fərz olmuşdur.

Dəstnamazın şərtləri on dörddür:

1- Dəstnamaz alan olan kimsənin İslam olması,

2- Yaxşını, pisi, faydanı, zərəri bir-birindən ayırd edə bilməsi (1),

3- Dəstnamaz alına biləcək suyun olması,

4- Tam suyun təmiz olduğunu bilməsi, təmiz olan və təmiz olmayan iki su bir-birindən ayırt edilə bilmədiyi bir zamanda, təmiz olanını araşdırmaq şərtdir. Belə bir halda dərhal biriylə dəstnamaz alaraq , sonradan o suyun təmizliyi aydın olsa da, o dəstnamaz səhih olmaz.

5-Dəstnamazsız olduğunun təsdiqlənməsi. Əgər dəstnamazım pozuldumu pozulmadımı? deyə şübhəyə düşər də, o tərəddüd halında ikən dəstnamaz alsa və sonra dəstnamazsız olduğu aydınlaşdırsa, niyyətindəki zərurətsiz olan tərəddüdündən ötəri, dəstnamazı səhih olmaz. Çünki əsl olan dəstnamazsızlıqdır. Əgər dəstnamazsız olduğu aydınlaşdırmazsa zərurətə görə dəstnamazı caiz olar (2),

6- Niyyəti gecikdirməməsi, Əgər «İnşaallah dəstnamaz almağa niyyət edirəm» deyə niyyət edib də gecikdirməyə qəsd edər və ya mütləq olaraq söyləsə niyyəti səhih olmaz. Teberrük qəsdi ilə olsa səhihdir.

7- Dəstnamaz halında dəstnamaza zidd halların zühur etməməsi, aybaşı, nifas, tenasül alətinə toxunmaq kimi.

8- Su ilə yuyunan üzv arasında suyun dəriyə dəyməsinə mane olacaq şam və torpaq kimi bir maneənin olmaması.

9- Dəstnamazı necə ala bilməsi,

10- Dəstnamazın fərzlərini sünnələrindən ayıra bilməsi; Əgər elmlə məşğuliyyət edirsə bu onun üçün mümkündür. Elmlə məşğuliyyət etmirsə heç olmazsa dəstnamazın fərzlərini öyrənib, sünnəni fərz deyə etiqad etməməsi.

11- Dəstnamaz alma niyyətinin dəstnamazın sonuna qədər davam etməsi; Əgər dəstnamaz alarkən bir üzvünü təmizlik və ya sərinləmə qəsdi ilə yusa niyyət orada kəsilər, oraya qədər olan yumalar səhihdir. Dəstnamazın davamını istəsə yenidən niyyət edərək dəstnamazını tamamlayar.

12- Əzaların üzərindən suyun axıdılması,

13- Su çatmayan barmaq aralarını yuması.

14- Dəstəmaz üzvlərini tamamlayıcı yerləri yuması şərtdir. Məsələn üzün yuyunmasında saçın üzə hüdud olan qisimini, qulaqların bir qisimini, çənə və yanaqların altını yuması kimi. Çünki vacibin, ancaq özü ilə tamamlanan şey də vacibdir. Bu şərtlərə, sidiyini tuta bilməyən və ya istihaza qanı gələn üzr sahibləri üçün vaxtın girməsi, istincanın təqdim edilməsi, tenasül alətindən axan qan və ya sidik üçün bir bez istifadə edilməsi və ya bağlanması şərtləri də əlavə olunar.

Dəstnamazın Fərzləri Altıdır:

1-Niyyət etmək. Niyyət: bir fili qəsd edərək onu etməkdir. Dəstnamaz alan bir kimsə üzün ilk qisimini yuyarkən niyyət etməsi lazım olub belə niyyət edər: Yəni (fərz olan dəstnamazı almağa niyyət etdim.) (3)

Niyyətin məhəlli ürəkdir. Dilnən söyləməsi sünnədir. Və bundan məqsəd ibadətin adət halındakı hərəkətlərdən ayrılmasıdır. Şərtləri də, Niyyət edənin İslam olması, şikayət qabiliyyətində olması, niyyət edilən şeyi bilməsi, gecikdirməməsi və ibadətin ilk vaxtında etməsidir.

2- Üzün yuyunması: Üz uzunlamasına, alında saçın bitdiyi yerdən çənənin və iki çənə sümüyünün altına qədər, enləməsinə qulaqdan qulağa olan qisimdir. Üzün üzərində suyun dəriyə dəyməsinə mane olacaq çirk və çapakların aradan qaldırılması lazımdır. Üz üzərində kirpik, qaş, bığ, alt dodaq altındakı ətlər kimi bunların hər tərəfi yuyunması lazımdır. Qarşıdan baxınca dərisi görünən yüngül saqqallı kəslər saqqallarının altına da suyu dəydirmələri lazımdır. Üz dərisi görünməyən qatı saqqallılar isə, saqqalın görünən qisimini yumaları kafidir.

3-Əlləri dirsəkləriylə birlikdə yumaq: Əl və qol üzərindəki ət və çatlaqların və çox ət qisimlərinin yuyunması lazımdır.

4- Başı sığal etmək: Başın hüdudu daxilindəki dərinin və ya saçın ən az bir şəkildə sığal edilməsi kafidir.

5-Topuq sümükləri ilə (4) birlikdə iki ayağı yumaq: Barmaq aralarının çatlaqlıqların, dırnaq altındakı çirklərin yuyunması lazımdır.

6-Tərtib etmək: Yəni dəstnamaz əzalarının yuyunmasını Ayədəki sıra ilə etmək. Əvvəlcə üz, sonra qollar, sonra başı sığal etmək, və sonra ayaqları yumaq.. Boy dəstəmazında da tərtib belədir (5). Dəstəmazı bitirmədən əvvəl və ya bitirdikdən sonra, bir üzvün yuyunmasında şübhəyə düşən bir kimsə, o üzvü və ondan sonrakıları yusa dəstnamazı səhihdir. Lakin şübhəsi niyyət də isə yenidən dəstnamaz alması və ya qüsl etməsi lazımdır.

(1) Muğni'l-Muhtac sa: 139 (2) Muğni'l-Muhtac sa: 52; əl-Envar sa:21

(3) -əl-Talibin dəri 1 sa: 36

(4) Ayaq bileginin iki tərəfindəki sümük çıxıntıları

(5) İanetü't-Talibin cild: 1 sa:41

Əslində bir Müsəlmanın və ya bir təriqətin Hz. Əlini əsas almasının heç bir üzürlüsü yoxdur. Digər səhabələrə təcavüz etməmək, Quran və Sünnənin işığında namazını qılmaq, orucunu tutmaq və digər məsuliyyətlərini yerinə yetirmək şərti ilə, Hz. Əli və Əhli Beyt məhəbbətini rəhbər etmənin heç bir problemi yoxdur. Gerçək budur ki, Kitab və Sünnəni bilən və gərəyi kimi yaşayan həqiqi bir Şiə, ancaq Allahı Təalanı məbud olaraq tanıyar. Özünü, İslamın bir fərdi olaraq bilər, Peyğəmbərimizi, ən son Peyğəmbər, Qurani Kərimi də son səmavi kitab qəbul edər.

Bu süni ayrılığın ortadan qalxmasının tək yolu, Qur`anın işığı altına girmək və Onu yeganə ölçü qəbul etməkdir. Necə ki Cənab-ı Haqq Qur`an-i Kərim`də, "Hamınız Allah`ın ipinə sıx sarılın və ayrılmayın" buyurmaqla, bütün Müsəlmanların Qur`an ətrafında toplanmasını əmr etməkdədir.

Bu gün, gərək inancları, gərəksə də yaşayışlarındakı bir çox fərqli hərəkətlərindən dolayı Əhl-i Sünnənin xaricində bir firqə olaraq Şiələr; Qaliyə, Zeydiyə və İmamiyyə kimi bir neçə sinifə ayrılsalar da, günümüzdə Şiə deyilincə, ümumiyyətlə İmamiyə anlaşılmaqdadır.

Bunlar, Peyğəmbərimizin (s.ə.s.) əbədi həyata köçməsindən sonra Hz. Ali (ra) və sırasıyla iki oğlu ilə nəvələrini Allah'ın əmri, Rəsulullahın təyini və vəsiyyəti ilə məşru (qanuni) imam (xəlifə) qəbul edər və beləcə on iki İmama inanmağı imani bir rükn olaraq görərlər. Məhz bu firqə, imam olaraq yalnız on iki İmamı qəbul etdiklərindən dolayı "İsna Aşəriyyə (on ikiçilər)", imamlara inanmağı imanın şərtlərindən biri olaraq qəbul etdiklərindən dolayı da "İmamiyə" deyilməkdədir. Həm etiqad, həm də ibadət və muaməlatda İmam Cəfər Sadiq`in fikirlərinə əsaslandıqları üçün "Cəfəriyyə" adı verilməkdədir.

Başda Şah İsmayıl olmaq üzrə bir çox kəslərin siyasî məqsədlərinə alət edilərək rəngdən rəngə girən İmamiyə firqəsi, zamanla etiqad baxımından Mutəzilə və Müşəbbihə kimi batil məzhəbləri də mənimsəmişlər. Əsasən İmamiyyə, on ikinci imam olaraq qəbul edilən Muhamməd əl-Mehdî'nin gizləndiyi inancından sonra bir məzhəb və sistem olaraq təsis edilmişdir. Bu zamandan sonra da, İmamiyənin görüşü bütün olaraq ortaya çıxmış, daha sonra təyin edilən imamların və təqib ediləcək vəziyyət haqqında da əsaslar qətilik qazanmışdır.

Şiələr, imamətin, yəni xəlifəliyin, Əhl-i Sünnənin qəbul etdiyi kimi, Müsəlmanların istək və seçiminə buraxıla biləcək "kiçik" işlərdən olmadığı fikirindədirlər. Onlara görə onsuz da imamət, dinin əslində olan bir rükündür və iman əsasları arasında yer alır. Bundan dolayı bir şiələr necə Allah'a, peyğəmbərlərə və axirət gününə iman edirlərsə, eyni şəkildə imamın mövcudiyyətinə də inanmaq məcburiyyətindədirlər. Bu inanca görə, imamlar eynilə peyğəmbərlər kimi günahsızdırlar (məsum) ; nə kiçik, nə böyük heç bir günah işləməzlər, zülm etməzlər; onları tanımayan kimsə küfrə girər. Hətta, "Onların əmrləri Allah'ın əmrləridir; qadağaları də Onun nəhyidir. Onlara itaət, Allah'a itaətdir, onlara üsyan Allah'a üsyandır. "

Şiələr mütləq imam olaraq on iki imamı qəbul edərlər. Son imam, yəni "Mehdi-yi Müntəzir, Gözlənilən Mehdî" nin gizlənməsindən sonra, o təkrar dönənə qədər onun vəzifəsini görəcək "müctəhidlər" də eyni şəkildə imamın bütün səlahiyətlərinə sahib bir vəkil hökmündədir. Bugün İmamiyəliyi rəsmi bir məzhəb olaraq qəbul edən İran, dini səlahiyyətləri daşıyan imamlıq vəzifəsini də "Ayətullahil-Uzma" ya vermişdir. Bunun üçün bu "imam" a mütləq surətdə itaət tələb olunur. Ona qarşı gəlmək Allah'a və Peyğəmbərə qarşı gəlmək kimidir. "İran'ın rəsmi dini İslâm və İsna Aşəri Cəfəri məzhəbidir. Və bu maddə əbədi olaraq dəyişdirilməz "şəklində yer alan İran Konstitusiyasında "On iki İmam" inanma mühüm bir əsas olaraq qəbul edilməkdədir. (Çağımızda etiqadi İslâm məzhəbləri, s. 118-139; Muvazzah elmi-i Kəlam, s. 24-25.)

Şiələr tərəfindən bu şəkildə görülən imamət məsələsi, Əhl-Sünnəyə görə, qətiyyən dinin üsulu arasında yer almaz. İmam, yəni xəlifə, Müsəlmanların məşvərəti və seçimi ilə iş başına gələr. Din və dünya işlərində müəyyən xüsusiyyətləri daşıyan hər hansı bir şəxs müsəlmanların idarəsini boynuna götürə bilər. Heç bir şəkildə məsum və günahsız ola bilməz.

Əhl-i Sünnənin On iki İmama baxışına gəlincə; Peyğəmbərimizin mübarək nəslindən gələn Hz. Ali'nin xaricindəki on imam fəzilət, təqva və mənəvi mərtəbə olaraq böyük vəli və qutubtur (Bir mövzuda yüksək bilgisi və səlahiyyəti olan kimsə). Bədiüzzaman, "ümmətimin alimləri Bəni İsrail peyğəmbərləri" kimidir hədisinin sirrinə məzhər (nail) olan şəxsləri sayarkən, on iki imamı da zikr edərək belə deməkdədir:

"Salavatlarla Âl-i İbrahim Əleyhissalama müqabil Âl-i Muhamməd Əleyhissalatu Vesselamın içindəki böyük övliya (ra) və Ali (ra) və Həsən (ra) və Hüseyn (ra) və əhli-i Beytin On iki İmamı və Qavs-ı Âzam (ks) və Əhməd-i Rufai (ks), Ahməd-i Bədəvi (ks), İbrahim-i Dəssûkî (ks), Əbu'l-Həsən-ı Şazəli kimi aktaplar və imamlar ... " (Şüalar, s. 527.)

Yenə başqa bir ifadəsində,

"Əhl-i həqiqət başda Əimmə-i Ərbəa (dörd məzhəb imamı) və Əhl-Beytin Əimmə-i İsna Aşər (On iki İmam) kimi Əhl-Sünnə")  deyərək On iki İmamın mənəvi məqamlarını qəbul etməkdədir. (Emirdağ Lahikası, 1: 201

Onsuzda Hz. Ali'dən və Hz. Həsənin altı aylıq xəlifəliyindən başqa, digər imamlar xəlifəlik etməmişlərdir. Məhz Əhl-i Sünnənin əsas olaraq On iki İmam haqqındakı görüşü bu mərkəzədir.Oniki İmam bu zatlardır: Hz. Əli, Hz. Həsən, Hz. Hüseyn, Əli bin Hüseyn, Muhamməd Baqir, Cəfər-i Sadiq, Musa Kazım, Əli Rza, Muhamməd Taqi, Əli Naqi, Həsən Əsgəri və Muhamməd Mehdî (Allah hamısından razı olsun.)

(bax. Mehmed Paksu, Çağın Gətirdiyi Suallar)

Cə'FƏRİYYƏ (Cəfərilik)

Şiəlik əslində bir təriqət və ya məzhəb deyil. Əhli Beyt məhəbbətini əsas alan bir təriqət şəklində ortaya çıxmışdır. Məsələnin tarixi seyrinə baxdığımızda Şiəliyin bir təriqət şəklinə inkişafı belə olmuşdur:

Teymur, Osmanlı Sultanı İldırım Bəyaziti məğlub etdikdən sonra Anadoludan götürdüyü otuz minə qədər əsiri İrana aparmışdı. Bunları Ərdəbilə yerləşdirmişdi. Bunlar zamanla, Şah İsmayılın babası olan və Ərdəbil Şeyxi olaraq da bilinən Şeyx Əliyə intisap etdilər və ondan təriqət dərsi aldılar. Bir müddət sonra Teymur, hərdənbir ziyarətə getdiyi Ərdəbil Şeyxinin özündən bir arzusu olub olmadığını soruşduğunda, şeyx, "Heç bir diləyim yox, yalnız Anadoludan əsir olaraq gətirmiş olduğun Türkləri sərbəst buraxmağını istəyirəm." dedi. Teymur, şeyxin bu arzusunu məmnuniyyətlə qəbul etdi və onları sərbəst buraxdı.

Bu əsirlər, bu vəsilə ilə, şeyxə olan məhəbbətlərini həddindən artıq dərəcədə çoxlaşdırdılar. Şeyxin bu sufilərinin bir qisimi Anadoluya döndü, bir qisimi də Ərdəbildə qaldı. Ərdəbil Şeyxi, Anadoluya dönən bu müridləri ilə əlaqəsini davam etdirdi. Ərdəbil Şeyxinin təriqətində "Hz. Əli məhəbbəti" əsas alındığı üçün, bu təriqətə davam edənlər Hz. Əli sevgisi ilə tamamən boyandılar. Bunlara bu xüsusiyyətlərindən ötəri "Şiə" deyildi.

Əslində bu əsirlərin əcdadları və özləri, bu təriqət ilə bağ qurana qədər, Əhli Sünnə inancında idilər. Bu təriqətlə əlaqələrini sıxlaşdırdıqdan sonra, tamamı ilə Ərdəbil təkkəsinin əmrinə girdilər. Oradan gələn hər əmri, hərifiyyən yerinə yetirməyə səy göstərdilər. Belə ki, bu müridlər vergi, sədəqə və zəkatlarını belə Ərdəbilə təsis etdilər.

Bunların bu fədakarca səyləri və qarşılıqlı dialoqları, gedib gəlmələri davam etdi. Hətta Ərdəbildən göndərilən və şeyxin "xəlifəsi" olaraq adlandırılan şəxslər, Anadoluda "nəzir" və "sədəqə" adı ilə pul yığır və bu pulları gizli olaraq İrana göndərirdilər. Beləcə Ərdəbil Şeyxinin təkkəsi getdikcə genişləyir, müridləri çoxalırdı.

Bu Şeyxin əsl məqsədi, gərək İranda, gərəksə Anadoluda müridlərini çoxaldaraq irşat postundan səltənət taxtına, şeyxlikdən şahlığa keçmək idi. Ancaq bu arzusuna nail ola bilmədən ölüncə, yerinə oğlu Şeyx Cüneyd keçdi. O da atasının gizli əməlini davam etdirməyə davam etdi. Bunu hiss edən o zamanın İran hökmdarı Cinahşah, onu İrandan çıxartdı. Bunun üzərinə Şeyx Cüneyd Anadoluya gəldi. Onun altı il davam edən bu Anadolu ziyarəti, təriqətinə çox mürid qazandırdı.

Yalnız bir şeyx deyil, eyni zamanda bir "seyid" ünvanı ilə də gəzdiyi üçün gözlədiyinin çox üstündə tərəfdar yığdı. Artıq Ərdəbil təkkəsi Anadoluda güclənmiş, kiçik hesab edilməyəcək qədər böyük bir təsir sahəsinə sahib olmuşdu.

Şeyx Cüneyd də atasının aqibətinə uğradı. Yerinə keçən oğulu Şeyx Haydar da eyni məqsədi izlədi. Bütün səy və ehtiraslarına baxmayaraq o da siyasi məqsədinə çata bilmədi. Nəhayət oğlu Şah İsmayıl, atasının və babalarının yuxularını reallaşdırmağa təəssüf ki, müvəffəq oldu. 13 yaşında ikən Anadoludakı müridlərindən təşkil etdiyi bir ordu ilə, o gün İranda hakim olan Ağqoyunlulara hərb elan etdi və Ağqoyunlu  hökmdarını aşırdaraq irşat postundan səltənət taxtına çıxmağa müvəffəq oldu və Səfəvilər Dövlətini qurdu.

Həqiqət budur ki, Kitab və Sünnəni bilən və gərəyi kimi yaşayan həqiqi bir Şiə, ancaq Allahı Təalanı məbud olaraq tanıyar. Özünü, İslamın bir fərdi olaraq bilər, Peyğəmbərimizi, ən son Peyğəmbər, Qurani Kərimi də son səmavi kitab qəbul edər. Bu süni ayrılığın ortadan qalxmasının tək yolu, Quranın işığı altına girmək və Onu yeganə ölçü qəbul etməkdir. Necə ki Cənabı Haqq Qurani Kərimdə, "Hamınız Allahın ipinə sıx sıx sarılın və ayrılmayın." buyurmaqla, bütün Müsəlmanların Quran ətrafında toplanmasını əmr etməkdədir. Müsəlmanların birlikləri ancaq beləcə təmin edilə bilər, ayrılıqlar Onun prinsipləri ilə ortadan qaldırıla bilər. Hər cür xurafat və boş sözlərdən ancaq beləcə uzaq qalına bilər.

Məmməd Qırxıncı

İslam düşmənləri tərəfindən işlədilən mövzulardan biri də "məzhəb" məsələsidir. Məzhəb məsələsi bir tərəfdən İslamda bir ixtilaf ünsürü kimi göstərilməyə çalışılarkən, digər tərəfdən bir sıra demaqoqluqlarla saf zehinlər bulandırılmaq istənməkdədir. Məsələnin üzərinə bir az əyildiyimiz zaman məzhəblərin bir ehtiyacdan doğulduğu, heç bir zaman ixtilaf ünsürü olmadığı aydın olacaq.

Etiqad və əməl deyə iki qisimdən meydana gələn İslam dinində, məzhəblər, əməli (praktikada yaşanan) qisimləri mövzu olaraq ələ alar. Birdən çox məzhəbin meydana gəlməsi, nəzəri prinsiplərin məzhəb imamları tərəfindən fərqli başa düşülməsindən irəli gəlmişdir. (Məktubat, 449 )

Məzhəblərin doğuşu

Peyğəmbər (s.ə.s.) əfəndimizə qədər etiqadı nöqtələrdə eyni olan şəriətlər təfərrüat qisimlərində dəyişərək gəlmiş, hətta bir əsrdə ayrı-ayrı qövmlərə ayrı şəriətlər göndərilmişdir. Ancaq Peyğəmbər (s.ə.s.) əfəndimizlə birlikdə daha başqa şəriətlərə ehtiyac qalmamış və Onun dini bütün əsrlərə kafi gəlmişdir. Lakin təfərrüat məsələlərdə bir sıra məzhəblərə ehtiyac qalmışdır. Cənabı Allah tərəfindən vəzifəli olaraq göndərilən haqq məzhəblərin imamları bu vəzifəni haqqıyla yerinə yetirmişlər və insanların bütün ehtiyaclarına cavab vermişlər. Peyğəmbər (s.ə.s.) əfəndimiz bir möcüzə olaraq bu imamların gələcəklərini və böyük bir vəzifə edəcəklərini daha bunlar gəlmədən xəbər vermiş (Məktubat, 108) və bu görkəmli şəxsiyyətlər də etmiş olduqları xidmətlərlə Rəsulullah (s.ə.s.) əfəndimizi həqiqətən təsdiq etmişlər...

Haqq birdən çox olar?

Bir zamanlar qəzet sütunlarından Müsəlmanlara meydan oxuyarcasına soruşulan və hələ də künc bucaq təkrarlanan bir sual vardır: "Haqq bir olar; necə belə dörd məzhəbin ayrı-ayrı, bəzən bir-birinə zidd hökmləri haqq ola bilər?"

Bu suala Bədiüzzaman Səid Nursi həzrətləri xülasəylə bu cavabı verər: "Bir su, beş müxtəlif mizaçlı xəstələrə görə beş hökm alar. Əhəmiyyətli miqdarda su itirən bir xəstəyə su içməsi vacibdir, şərtdir. Yeni əməliyyatdan çıxmış bir xəstəyə zəhər kimi zərərlidir. Tibbən ona haramdır. Digər bir xəstəyə qismən zərərlidir; su içmək ona tibbən məkruhdur. Digər birinə zərərsiz mənfəət verər, tibbən ona sünnədir. Digər birinə də nə zərərdir nə də mənfəətdir. Tibbən ona mübahdır nuşla içsin... Burada haqq taadüt etdi, birdən çox oldu. Beşi də haqqdır. "Su tək dərmandır, tək vacibdir, başqa hökmü yoxdur." deyilə bilər? (Sözlər, 513)

Məzhəbdən Məzhəbə Keçmək Caizdir?

Məzhəblərin rəhmət və feyik olduğu açıqdır. Ancaq məzhəbdə həddindən artıq fanatizm doğru deyil. Haqq olan məzhəblərin hamısı da Allahın Kitabına, Peyğəmbər (s.ə.s.) Əfəndimizin Sünnəsinə və Səhabələrin, ümmətin yetkin elm adamlarının icmasına dayanmaqdadır. Müsəlman adam haqq məzhəblərdən hər hansı birini seçməkdə sərbəstdir. Dinimiz bu barədə bir sıra şərtlər və ya maneələr qoymamışdır. Çünki məzhəbdən məqsəd, Müsəlmanların dini məsələlərini özlərinin ifadə edilən ana qaynaqlardan çıxarma imkanı yoxdur. Bu çox geniş, köklü və detallı elm istər. Hər kəs belə bir elmə sahib ola bilməz. O təqdirdə belə bir elmə sahib olub özünü ümmətə qəbul etdirən müctəhid imamlardan birinin məzhəbini seçərək dini məsələlərini ona görə həll etmək və əməl etmək məcburiyyətindədir.

O halda hər kəs özünə asan gələni haqq məzhəblərdən birini seçə bilər. Ancaq seçəcəyi məzhəbin elmihalını bilməsi lazımdır.

Nəticə olaraq deyirik ki : Dörd məzhəbə və imamlarına eyni sevgi və hörməti bəsləmək Müsəlmanlığımızın gərəyidir.

Ayrıca məşhur bir rəvayətə görə Peyğəmbərimiz Hz. Muazı Yəmənə göndərərkən necə və nəyə görə hökm verəcəyini soruşduğunda onun sırayla Allahın Kitabına, Rəsulun Sünnəsinə və onlarda tapa bilməzəmsə öz fikirimə görə hökm verərəm demişdir. Peyğəmbərimiz bu cavaba çox sevinmişdir. ( Əbu Davud, Akziye, 11; Tirmizi, ehkam, 3)Bu da mövzumuz baxımından əhəmiyyətli bir qaynaqdır.

Ən böyük hidayət məşəli olan Quranı Azimüşşanın nazil olması ilə bütün insanlıq aləmində yeni bir aləm başlamışdı. İnsanlar ürək və ruhlarının təbii ehtiyacı olan “Haqq Din”ə qovuşma sevinci içində idilər. Şirkdən tövhidə, zülmətdən nura, xurafatlardan həqiqətə, cəhalətdən elmə qovuşmuşlar. Quranın həyatı prinsipləri, onları hər an maddi və mənəvi ucalığa doğru aparırdı.

Rəsulu Əkrəm Əfəndimizin dövründə İslam Məkkə, Mədinə, Hicaz və ətraf  bölgələrdə mütləq hakimiyyətini qurdu. Artıq cəhalət və zülmət dövrü, yerini səadət və nur dövrünə buraxmışdı.

Hz. Əbubəkr və Ömər (r.ə.) dövrlərində qısa zaman içərisində edilən bənzərsiz fəthlərlə Suriya, Misir, İraq və İranın fəthinə müvəffəqiyyətli olundu.

Bu böyük inkişaf, İslam düşmənlərinin, xüsusi ilə Yəhudilərin həsəd və kinlərini qabartdı. Yəhudilər, İslamın qısa zamanda göstərdiyi böyük inkişaf qarşısında dəhşətə qapılır və beyinləri çatlayacaq kimi olurdu. Üstəlik bir çox Yəhudi camaatlarının İslama girişi də onları tamami ilə dəli etdi. İslamın bu sürətli və parlaq yayılışı mütləq dayandırılmalı idi.

Vaxtı ilə, Xristianlara qarşı dəzgahlanan oyunun, indi Müsəlmanlara qarşı oynanması lazım idi. Uzun müzakirələrdə oldular və sonunda Mədinədə İbni Səbanı səhnəyə çıxardılar. Abdullah İbni Səba hahambaşıydı və böyük bir komitəçi idi.

İbni Səba, təxribat proqramını başlıca iki əsas üzərinə qurdu. İlk olaraq, Müsəlmanlar arasında ayrılıq çıxarmaqla, İslamın inkişafına mane olacaq; ikinci mərhələdə İslami inanc və etiqada xurafatlar qataraq, onlar arasına, qiyamətə qədər sürəcək bir fikir ayrılığı soxacaqdı. Bu iki hədəfin reallaşması üçün komitələr quracaq və onlar vasitəçiliyi ilə Müsəlmanlar arasındakı birlik ruhunu, məhəbbət, uhuvvet kimi mənəvi bağları zəiflədərək ortadan qaldırmaq üzrə sıx fəaliyyət göstərəcəkdi. Hər bir ifsat mərhələsinin arxasından dərhal vəziyyət qiymətləndirməsi ediləcək, planlanan hədəflərlə alınan nəticələr nəzarət ediləcək, dəyişən və inkişaf edən şərtlər altında yeni hədəflərin reallaşması üçün yeni planlar ediləcək və tətbiq sahəsinə soxulacaqdı.

İbni Səba, Müsəlmanlar arasında çıxardığı ixtilaflarla və iç hərblərlə birinci məqsədinə tam müvəffəq olmuşdu.

İbni Səba, bu vətəndaş müharibələri ilə əsas məqsədinə yaxınlaşmış olurdu. Çünki onun əsl məqsədi, İslam inancına xurafatlar soxaraq onu öz safından çıxarmaq idi.

Bu gün döyüşən möminlər sabah barışa bilər və təkrar bir araya gələrək İslam birliyini yenidən təsis edə bilərdilər. Müsəlmanlar arasında da qiyamətə qədər davam edə biləcək bir ayrılıq çıxararaq onları inanc cəhətdən parçalamaq, ayırmaq zərurət edirdi. İndi ediləcək ən əhəmiyyətli iş, inancları əsl xəttindən azdırmaq üçün dinə xurafatlar soxmaq idi. İbni Səba bu işə, “Əhli Beyt” söhbətini istismar etməklə başladı. Əhli Beytin ən qızğın bir tərəfdarı olaraq səhnəyə çıxdı. Xilafətin başdan bəri Hz. Əlinin haqqı olduğunu və ondan haqsız olaraq qəsb edildiyini ətrafa yaydı. Hz. Əli və övladlarını, “İlahlar Xanədanı” halına gətirərək İslam Dinini Xristianlıqda olduğu kimi tövhid əsasından azdırmağa təvəssül etdi. Sonunda, İbni Səba başçılığındakı bir qrup, Hz. Əlinin (r.ə.) hüzuruna çıxaraq ona: “Sən Rəbbimizsən, İlahımızsan,” dedilər. Hz. Əli, bu müşriklərin bir qisimini yandırtdı. İbni Səbanı isə, ordu içində tərəfdarlarının çoxluğu səbəbi ilə, fitnə və zəifliyə gətirib çıxaracağı narahatlığından, yandırtmaqdan imtina etdi. İranın köhnə hökumət mərkəzi olan Medayinə sürgün etdirdi.

Çox təəssüf ki, Medayin, İbni Səbanın pozğun fikirlərinin çıxarılmasına çox uyğun bir zəmin idi. İbni Səba burada, vaxtı ilə Hz. Əlidən qaçan Xaricilərlə görüşdü və rəisləri Evfa oğulunu tapdı. Evfa oğulunun Hz. Əliyə qarşı bir hərəkətdə olmaq istədiyini anlayınca, ona: “Belə bir hərəkətlə Əlini məğlub edə bilməzsiniz, ancaq siz məğlub olarsınız.” dedi. Evfa oğulu, İbni Səbaya fikirini soruşduqda, o da: “Üç fədai ilə bu işi həll edərik.” dedi.

Bu danışmadan sonra, Hz. Əli, Hz. Müaviyə və Hz. Əmr İbnül-Asın öldürülməsində razı qaldılar. Bu məqsədlə üç sui-qəsdçini yola çıxardılar. Üç səhabə, Ramazanın 17-ci günü səhər namazını qılacaqları sırada öldürüləcəkdilər. Təqdiri İlahi ilə Hz. Müaviyə və Əmr İbnül-As bu sui-qəsddən xilas oldular. Lakin İbni Mülcem adlı sui-qəsdçi Hz. Əlini, şəhidliyinə səbəb olan zəhərli bir qılınc ilə yaralamağa müvəffəq oldu.

İbni Səba, İbni Mülcemi Hz. Əlini öldürtmək üzrə yola çıxardıqdan sonra, Məymun oğlunu bir neçə adamı ila Kufəyə göndərmişdi. Məymun oğlu orada: “Əli ölmədi, uruç etdi, səmaya çıxdı. İndi o, buludların üzərindədir. Çox keçmədən geri dönəcək və qılıncı ilə bütün dünyaya ədalət paylayacaq...” kimi xurafatlar yayacaqdı.

İbni Səba, yaxın iş yoldaşları ilə birgə İranda edəcəkləri xəyanət fəaliyyətlərinin planlarını hazırladılar və işə qoyuldular. Ogünkü ictimai vəziyyət də onların bu planlarını tətbiqə son dərəcə əlverişli idi. Belə ki:

İslam çox qısa bir zamanda geniş bir sahəyə yayılmışdı. Bu dərəcə geniş və məşhur bir coğrafiya üzərində İslamın bütün məna və incəliklərini, hikmət və həqiqətlərini, yeni Müsəlmanlığı qəbul etmiş millətlərə, intiqal etdirmək, mizaçları fərqli qövmləri İslami putada əritmək və yoğurmaq, hələ yeni qurulmuş bir İslam Dövləti üçün fövqəladə çətin bir iş idi. İslamın çatdığı hər yerdə, İslama kütlələr halında qatılmalar olurdu. Hərçənd bu vəziyyət, Müsəlmanları sevindirirdi. Lakin, mənəvi xəmir lazımlı şəkildə yoğurula bilmir, ideal mənada Müsəlmanlar çox yetişə bilmir, bu səbəbdən də ideal hiss və yaşayış baxımından Müsəlmanlar arzu edilən konsistensiyada inteqrasiya oluna bilmirdi. Xalq təbəqələri, işlənməmiş xam torpaq kimi idilər. Bu vəziyyət, xüsusi ilə özünü İranda açıq bir şəkildə göstərirdi.

Yeni Müsəlman olmuş kəslər, köhnə səhv inanclarından tamamı ilə xilas olmuş deyildilər. Əsrlərdən bəri gəlmiş xurafat və batil inancların təsirində qalaraq ruhları, ağılları, ürəkləri boyanmış bu insanlara İslamın qorxudan, saxtalardan və xurafatdan uzaq olan aydın, dəqiq, saf həqiqətlərini olduğu kimi qəbul etmək xeyli çətin gəlirdi. İslam bu fanatik insanlar tərəfindən haqqı ilə həzm edilə bilmir və haqq din ürəklərə və hisslərə tam mənası ilə yerləşmirdi. Pisxoloji olaraq istəyirdilər ki köhnə inanclarını, ənənə və adətərini də İslamla birlikdə davam etdirsinlər. Digər tərəfdən, xilafət mövqeyi də, bu ölkədə xəbərdarlıq və irşat xidmətini lazım olan səviyyədə edə bilmirdi. O diyarlardakı insanlara, İslamı bütün təşkilatları ilə yerləşdirmə və onların şübhə və tərəddüdlərini aradan qaldırma xidməti, böyük ölçüdə axsayırdı. Çünki, İslam çox geniş bir sahəyə yayılmış, səhabələrin böyük bir qismi iç fitnələrdə vəfat etmiş, digər bir qismi uzlət həyatını seçmiş, bir qismi də ictimai həyata müdaxilə edə bilməyəcək qədər yaşlanmışdı.

Bu əhəmiyyətli vəzifənin laqeydlik edilməsi nəticəsində, bu yeni diyarlar uzun müddət sahibsiz qaldı. Fəth zamanında aldıqları ilk feyz və elmlə Qurana və imana aid həqiqətləri hamısı ilə anlaya bilməmişlər idi.

Yəhudi kimi fitnəçi bir qövm, bu ictimai vəziyyətdən faydalanmağı bacardı.

İbni Səbanın, İranda mənfi fikirlərini yerləşdirməsində əhəmiyyətli bir faktor da xalqın psixoloji quruluşu idi. Onların iç dünyasında, ağıldan çox hiss hökm edirdi. Könülləri həqiqətdən çox əfsanə və xurafatlara açıq idi.

Digər tərəfdən əsrlərcə sürən səltənətlərinin və milli qürurlarının, vaxtilə kölə hesab etdikləri Ərəblər tərəfindən söndürülməsini də heç cür həzm edə bilmir, ağıl planında olmasa belə, hiss planında İslama qarşı bir həzmsizlik göstərirdilər.

İbni Səba, bütün bu faktorları qiymətləndirməsini bildi. Yoldaşlarını yığaraq onlara, “Biz əsl hərbə yeni başladıq. Bilmiş olun ki, bu, Müsəlmanlar arasında qiyamətə qədər davam edəcək bir döyüşün başlanğıcıdır. İndi, biz Əlini təqdis edəcəyik və etdirəcəyik. Ona, yerinə görə ilahlıq yaraşdıracağıq, yerinə görə peyğəmbərdir deyəcəyik, yerinə görə də xilafətin, Əlinin haqqı olduğunu, lakin Əbubəkr, Ömər və Osmanın onun bu haqqını qəsb etdiklərini izah edəcəyik.”

İbni Səba və yoldaşları, bu qərarı aldıqdan sonra ətrafındakı adamlarını, bu fikirləri yaymaq üzrə vəzifələndirdilər. Bunlar, “Xilafət Əlinin haqqı idi. Xilafətə layiq Əli və övladlarıdır. Bu haqq, onlardan qəsb edildi. Üç xəlifə, xüsusi ilə Ömər, bu haqqı qəsetməklə Allahın iradəsinə qarşı gəldilər... Allahın iradəsinə itaət üçün Əlidən yana çıxmaq lazımdır...” deyə təlqinlərə başladılar. Bu təlqinlər, xalq tərəfindən qəbul görüncə, daha da irəli gedərək insanlara ilahlıq isnad edən “Hulul Əqidəsini” İslam inancına soxmaq üçün səy göstərdilər. İslam inancını əsl xəttindən azdıraraq, tövhid əqidəsinə döşəməyə zidd bir inanışı yaymağa başladılar. “Hulul Əqidəsi” İranlıların köhnə dinlərində də vardı. Bu baxımdan, bu batil etiqad onlarda asanlıqla tərəfdar tapdı.

Əvvəl, Hz. Əliyə (r.ə.) ilahlıq izafə etdilər. Daha sonra, bu ilahlığın, onun övladlarına da intiqal etdiyi iddiasında oldular və nəticədə İranda bir ilahlar xanədanı ortaya çıxdı.

Hz. Əlinin (r.ə.) vəfatında İbni Səba, “Ölən Əli deyil, onun surətinə girən bir şeytandır. Əli indi göylərə çıxmış və buludlar üzərində taxt qurmuşdur.” deyərək onun ölümünə hulul əqidəsi paralelində bir şərh gətirdi.

Beləcə, Misirdə “Sebeiyye Məzhəbi”nin qurulması ilə toxumu atılan Şiəlik, İranda yaşıllaşmağa, inkişafa başladı. Və bundan iyirmidən çox təriqət törədi.

Məmməd Qırxıncı

Bəzi Şafi məzhəbindəkilərin "qəza namazım var sünnə edə bilmərəm" deyərək yalnız fərzi edib sonra tesbihat etmələri uyğun deyil. Qəza borcu olanların yalnız fərz qılıb sünnələri tərk etmələri yerinə etmələri lazım olan sünnələrin yerinə qəza namazı qılmaqdır. Yoxsa yalnız fərzi qılıb çıxmaq doğru deyil. Beləcə qəza borcu olmayanlar sünnə qılar, qəza borcu olanlar da sünnə yerinə qəza namazı qılarlar ən son olaraq da tesbihat edərlər.

İmam Şafi sünnəni tərk edin demir sünnə yerinə fərz olan qəza namazını qılın deyir. Vaxt tapa bilməyən kəslər qəza namazlarını etməmək yerinə namazın sünnələri yerində qəza edə bilərlər demiş. Bu hökm yalnız sünnələr üçün deyil boşa keçirilən hər vaxt üçün qəza qılınması lazımdır. Gərəksiz yerə zaman xərcləyib sonra da sünnə yerinə qəza qılın mənasında deyil. Boş olan hər vaxtda qəza qılınması lazımdır.

1- Qurani Kərim də keçən Vildan sözü hansı mənada istifadə edilmişdir? Qılmandan fərqi nədir?

"Onların ətrafında həmişəcavan xidmətçi oğlanlar fırlanacaqlar;" (Nəhayət, 17) və "Ətraflarında, əbədi qılınmış vildan (uşaqlar) xidmət üçün gəzər dayanar. Onları gördüyündə, ətrafa saçılmış incilər sanarsan" (İnsan, 19) ayələrində keçən vildan sözü, uşaq doğma və uşaq sahibi olma mənalarına dəlalət edən v-l-d kökündən gəlməkdədir. Qurani Kərimdə bu kökdən gələn bir çox hərəkət və isim1 istifadə edilmişdir. Bunlardan biri olan vildan, velidin çoxluğu olup2 mevlud (doğurulmuş) mənasındadır. Lakin, mevlud olmalarından sərfi nəzərlə (ana-atalarına nisbəti düşünülmədən) kiçik uşaqlar üçün istifadə edilər olmuşdur. 3 Velidin isə, doğumu yaxınlaşmış uşaq üçün istifadə edildiyi deyilsə də 4 körpə mənasını verdiyi daha açıqdır. Çünki ayədə Hz. Musanın körpəlik dövrü üçün istifadə edilmişdir. 5 Bu söz həm qız həm də oğlanları üçün istifadə edilər. Lüğətlərdə vəlidə, sonrakı dövrlərdə bu sözə izafə edilmiş ikinci və üçüncü məna olaraq kölə və gənc xidmətçi mənaları da verilmişdir. 6

2- Cənnət xidmətçilərinin uşaqlar mənasındakı qılman sözüylə ifadə edilməsindəki hikmət nədir?

Cənnətliklərin yoldaşlarıyla birlikdə olacaqları mühitlərdə gənclərin yerinə uşaq görünüşlü xidmətçilər olması daha uyğundur. Uşaqların xidməti daha rahatlaşdırıcıdır. Uşaqların xidmət üçün daha hərəkətli, enerjili olduqları da bir həqiqətdir. Ayrıca cənnətdə yorulma olmayacağı, həmçinin bütün işlər zövqlə ediləcəyi üçün bu xidmət onlara əsla ağır gəlməyəcək, əksinə bu işdən böyük bir ləzzət alacaqlar. Qılman ifadəsinin, mahiyyətləri biz tərəfindən məchul olan bu xidmətçilərin bizim anlayış səviyyəmizə uyğun hala gətirilmiş bir xitab şəkli olduğu düşünülə bilər… Bu səbəbdən bu xidmətçilərin qılman (uşaqlar) olaraq adlandırılması onların tamamilə fərqli bir mahiyyət və keyfiyyətdə, kişi və ya qadınlıqdan, cinsiyyət və cinsiliyi xatırladan şeylərdən, tamamilə uzaq bir görünüş və təbiətdə, surətdə yaradıldığına işarə sayıla bilər. Biz tərəfindən cənnətliklərin içki qablarının büllur-gümüş  olaraq təvsif edilmələri, bu qabların çox fərqli bir keyfiyyətdə olduğuna dəlalət etdiyi kimi, bu söz (qılman) da, xidmətçilərin yaş və cinsiyyətindən çox, onların masumiyetini, uşaq görünüşlü olduqlarını, amma güc və qüvvət tərəfindən xidmət üçün son dərəcə əlverişli kəslər olduqlarını ifadə etməkdədir.

Bu açıqlamalara görə Cənnətlik uşaqların xidmətçi olması, dünya xidməti olaraq deyil, cənnətin gözəllikləri olaraq bilinməlidir. Bu vəziyyət cənnət uşaqları üçün bir əziyyət deyil, böyük bir ləzzət və nemətdir. Eyni gözəlliklər buluq çağına çatmadan ölən kafir uşaqları üçün də etibarlıdır, deyilə bilər.

Haşiyələr:

1- uşağa, yelidu, elidu, vulide, yuled; uşaq, övlad, valid, ana, valideyn, velid, mevlud, vildan.

2. Maverdi, V, 450; Razi, XXIX, 131

3. Razi, XXIX, 131

4. Bursevi, X, 273

5. Şuəra, 18

6. baxın. Kuraşi, Kamusu Quran (uşaq maddəsi), əl-Mu'cemu'l-Vasit (uşaq maddəsi)

    Hər kəsin təriqətə və ya camaata girmək kimi bir məcburiyyəti yoxdur. Çünki təriqət və camaatlar xüsusi bir istiqamətdir.

    Müsəlmanın gerçək mürşid və rəhbəri Qurani-Kərim və Rəsuli-Əkrəm sallallahu aleyhi və səlləm`dir. Bir müsəlman bu iki müqəddəsi özünə rəhbər seçib bələdçi edərsə siratı-müstəqimi tapmış, özünə doğru bir yol cızmış olar.

    Onsuz da bunları rəhbər etməyən insanın olsa-olsa rəhbəri və bələdçisi şeytandır. Çünki kainatda yaxşı və pislərin nümayəndəsi var. Üçüncü bir yol yoxdur. Bir insanın rəhbəri ya yaxşı və yaxşıların nümayəndəsi olan Peyğəmbər Əfəndimiz (s.ə.s.), ya da pis və pisliklərin nümayəndəsi olan şeytan və onun fəxri köməkçiləridir.

    Bununla birlikdə başda səhabələr olmaq üzrə müctəhid, vəlilər İslam alimləri də insanlara haqq və həqiqəti göstərən, doğru yolu işarə edən rəhbər və bələdçilərdir. Bunlar onsuz da elm və irfanlarını Qurandan və Hz. Peygambərdən (s.ə.s) alırlar və bir çoxları yüzlərlə, minlərlə insanın hidayətə çatmasına vəsilə olmuş, xidmət etmiş, dünya və axirət səadətinə çatmasına yardım etmişlər.

    Məsələn, İmam Əzəm, İmam Şafi, İmam Qəzali, Abdulqadiri Geylani, İmam Rəbbani, Şah Nəqşibəndi, Mövlanə və əsrimizdə də Bədiüzzaman Səid Nursi bu mürşid və rəhbər şəxsiyyətlərdən biri qismidir. Bu mübarək şəxslərin həyatları, xidmətləri araşdırılsa, böyüklükləri və İslam tarixindəki yerləri asan bir şəkildə görüləcəkdir.

     Bəli, bir müsəlman bu şəxslərin sözlərini, kitablarını, hal və hərəkətlərini, davam etmiş olduqları zikr və  əvradı oxuya bilər, təqlid edə bilər və beləcə İslami yaşayışını zənginləşdirib nurlandıra bilər. Beləcə bu şəxslər insana mürşid olar, rəhbər olar.

    Bu şəxsləri pis görən, bir peyğəmbər varisi olduqları üçün imkan nisbətində təqlid etməyən və  tanımayanların da olsa-olsa yol göstəricisi şeytan və pis kimsələr olar. Çünki bir müsəlman onları, Qurana və Peyğəmbərə tabe olduqları üçün sevər, kitablarını oxuyar, və istifadə etməyə çalışar.

     Bəzi hədislərə "uydurma" deyib keçənlər, daha çox o hədisdəki mənanı, hədisin nə məqsədlə deyildiyini bilməyən, idrak edə bilməyən kəslərdir. Hal belə olunca, məsələnin mahiyyətini bilmədən o barədə fikir bildirənlərin sözlərinin bir qiymətinin olmadığını yaddan çıxarmamalıyıq.

     Peyğəmbərimiz aleyhissalatu vəssəlam'dan rəvayət edilən hədislər İslam alimləri tərəfindən çox titiz və ciddi bir incələmə, araşdırma sonunda bizə qədər gəlmişdir. Sadəcə bir hədisi öyrənmək üçün Mədinədən qalxıb Misirə səyahət edən Əbu Əyyup əl-Ənsârî'nin səyi bu məsələni isbata kafidir. Daha sonra davam edən əsrlər boyunca, təxminən dörd-beş əsrlik bir dövrdə, hədis alimləri gecələrini gündüzlərinə qataraq hədislərin səhhəti, doğruluğu barəsində işlər görmüşlər. Hədis olaraq duyduqları hər şeyi dərhal qəbul etməmişlər; kim rəvayət etmiş, necə bir rəvayət silsiləsi təqib etmiş, hamısını tək-tək araşdırmışlar. Hətta bu rəvayət silsiləsinin fərqliliyindən dolayı hədislər dərəcələndirilmiş, buna görə hədis kitabları hazırlanmışdır.

     Bəzi hədislər vardır ki, mənası eyni olmaqla yanaşı fərqli şəkildə rəvayət edilmişdir. Yenə bəzi hədislər də vardır ki, hədis elminin terminlərinə görə, səhhət dərəcəsinə görə "mərfu, munqati, mürsəl, zəif" şəklində sıralanmışdır. Hədis alimləri ilk anda aydın ola bilməyən bu növ hədisləri hədis elminin öz əsasları çərçivəsində, bəzi ayə və hədislərin məna bütövlüyü içində anlamağa çalışmışlar, ona əsasən izah və şərhlər gətirmişlər.

     Məhz "Ümmətimin ixtilafı rəhmətdir." mənasındakı hədisi şərif, yuxarıda sözünü etdiyimiz xüsuslara aiddir. Bu hədis-i şərifə İslam tarixi boyunca müxtəlif etirazlar edilmişdir. Hədis alimləri onlara lazım olan cavabı verərək, etirazlarının manasızlığını ortaya qoymuşlar.

    Bu cür hədisi-şəriflərə bir nümunə olması baxımından, bu barədə hədis alimlərinin sözlərini və şərhlərini bir az geniş şəkildə vermək istəyirik. Ta ki, hər anlamadığı hadisə "mövzudur (uydurma)" deyib keçənlər bu barədə ehtiyatlı olsunlar.

     İmam Aclûnî'nin "Kəşfül-Xafa" adlı bir əsəri var. Bu əsər, haqqında münaqişə edilən və hədis olaraq duyulmuş olan sözlərin hədis olub olmadıqlarını araşdırır. Hədis sahəsində edilmiş ən orijinal bir araşdırmadır. Bu hədis haqqında hədis alimlərinin bu izahlarına yer verilir: İmam Beyhəqi Medhal'də İbni Abbasdan bu mənada bir hədis rəvayət edir:

"Əshabım səmadakı ulduzlar kimidir. Hansına tabe olsanız, hidayət taparsınız. Səhabələrin ixtilafı sizin üçün rəhmətdir." (Əl-Acluni, Kəşfül-Xafa, I / 64; əl-Münavi, Feyzü'l-Qadir, I / 210-212)

     Yenə Bəyhaqi eyni yerdə bu hadisə yer verməkdədir:

"Muhəmmədin (a.s.m.) Səhabələrinin ixtilafı Allahın qulları üçün bir rəhmətdir."

    Oxşar tərcümədəki hədisin varlığını, Təbərani, Deyləmi, Əbu Nəim, əz-Zərkəşi, İbni Həcər kimi hədis alimləri də bildirirlər. Böyük hədis alimi Xəttabi isə belə deyir:

"Bu hədis-i şərifə iki adam etiraz etmişdir. Biri dəli, o birisi də dinsizdir. Bunlar əl-Musilî ilə Cahiz`dir. Bunlar belə deyirlər: "Əgər ixtilaf rəhmət olsaydı, ittifaq əzab olardı."

    Bunun bir axmaqlıqdan ibarət olduğunu ifadə edən Xattabi "ixtilaf" ı belə izah edir:

"İxtilaf üç növdür. Birincisi və ikincisi Allahın zat və sifətindəki ixtilafdır ki, biri küfr, digəri bidətdir. Bir də fərqli cəhətləri olan fiqhə aid fəri (təfərrüat) məsələlərdəki ixtilafdır. Məhz buradakı ixtilaf ümmət üçün rəhmətdir. "

     Ömər bin Əbdüləziz isə belə deyir:

"Əshabi-kiram ixtilaf etməmişdir.' sözü heç xoşuma gəlmir. Əgər onlar ixtilaf etməsəydi heç bir məsələdə rüsxət (icazə) çıxmazdı."

    İmam Nəvəvi isə, Səhih-i Müslim şərhində, bir vəsiləylə ixtilaf mövzusuna toxunur və bu xüsusa bu izahı gətirir:

"Bir şeyin rəhmət olması, onun ziddinin əzab olması mənasına gəlmir. Bu hədisdə də belə bir şey yersizdir. Bunu ancaq cahillər və ya bilməz görünənlər söyləyər. Cənabı-Haqq belə buyurur:

'Rahat edəsiniz deyə gecəni sizin üçün yaratması Onun rəhmətindəndir.'

Gecəyə 'rəhmət' deyilmişdir, bundan gündüzün əzab olması mənası çıxmaz. "(bax. Şərhu Muslim, 11 / 91-92; Acluni, a.y)

   Yenə bəzi alimlər, "Ümmətim dəlalət üzərində toplanmaz." hədisini zikr edərək, "Bundan ümmətin ixtilafının rəhmət olmadığı mənası anlaşılmamalıdır" deyirlər.

    Hədisdəki "ixtilafdan" hansı mənanın qəsd edildiyi barəsində da alimlər belə deyirlər:

   "Buradakı ixtilafdan məqsəd, dinin əsl məsələlərindəki ixtilaf olmayıb, fər'i məsələlərdəki ixtilafdır. Çünki dinin əsillərindəki ixtilaf zəlalətdir (Qazı İyad, imam Subqi). Bu məsələdəki ixtilafdan məqsəd, ümmətin sənət, məqam, mövqe və mərtəbələrindəki ixtilafdır. Bu da ümmət üçün rəhmətdir. Çünki fərqli sənətlərin olması hər kəsə faydalıdır. (İmam Harameyn). "

    Hədis alimlərinin bu xüsusdakı birləşdikləri nöqtə fər'i məsələlərdəki ixtilafdır. Bunun da adı ictihaddır. Müctəhidlərin isə dinin əsillərində deyil də, fər'i məsələlərdəki ixtilaflarından , yəni fərqli ictihadda olmalarından məzhəblər meydana gəlmişdir. Məzhəblərin fərqli fərqli olması da müsəlmanlar üçün bir rəhmət olmuşdur. Çünki hər müsəlman, öz şərtlərinə görə bir məzhəbi təqlid edərək əməl və ibadətini yerinə yetirmişdir.

    Müctəhidlər bir məsələdə ixtilafa düşsələr, isabət edənlər iki savab alarkən, yanılmış olanlar bir savab alırlar. Dini məsələdəki doğrunu axtararkən yanılmaları belə onlara bir günah qazandırmır, savab qazandırır. Bu məsələdəki daha geniş izahı Feyzü'l-Kadirin birinci cildinin 210-212 səhifələrinə baxıla bilər.

   "Ümmətimin ixtilafı rəhmətdir." Tərcüməsindəki hədis-i şərif, "haqqa xidmətdəki ixtilaf, fərqli fikir bəyanı, müxtəlif şərhlər ortaya qoymaq" tərzində anlaşıldığında mövzu bir az daha ümumiləşməkdədir. Çünki müsəlmanların eyni əsas və gerçəklərə inanmasıyla yanaşı, hər fərd müstəqil bir şəxsiyyət və düşüncə quruluşuna sahibdir. Bunun üçün də hədisələri dəyərləndirərkən fərqli bucaqlardan yaxınlaşıla bilər və şərh oluna bilər.

   Müsəlmanlar məsələlərini məşvərət yolu ilə həll edəcəklərinə görə, hər kəs səmimi bir şəkildə fikirlərini açıqlayar, elmi və ixtisası daxilində fikirlərini bəyan edər. Məhz bu yönüylə ixtilaf maddi və mənəvi inkişafın qaynağı olar. Bədiüzzaman bu hədis-i şərifi "Məktubat" adlı əsərində izah edərkən, məsələni üç suala üç cavab çərçivəsində ələ alır və misallarla izah edir. Bu izahı qısa şəkildə verək:

    Sual və cavab:

   - Hədisdə, "Ümmətimin ixtilafı rəhmətdir" deyilmişdir. İxtilaf isə tərəfdar olmağı tələb edir. Bu necə rəhmət olur?

   Hədisdə ifadə edilən "ixtilaf" müsbət olanıdır. Haqqa xidmət edən, İslami həqiqətləri möhtac olanlara çatdırmağa çalışan kəslər müəyyən ölçülərdə fikir alış-verişində olacaqlar. Lakin bu vaxt hər kəs peşəsinin və xidmət tərzinin təmir və rəvacına çalışmalıdır. Başqasının fikir və xidmətini təxrib və ləğv etməyə deyil, tamamlanmasına və islahına cəhd etməlidir. Bu müsbət tərəfi. Mənfi ixtilaf isə, kin, həsəd və düşmən kimi hisslər bəsləyərək bir-birlərinin təxribatına çalışırlar. Hədis bunu rədd edir. Çünki bir-birləriylə boğuşanlar müsbət hərəkət edə bilməzlər.

    İkinci sual: tərəfdarlıq xəstəliyi məzlum xalqı zalım kəslərin şərindən qurtarar. Çünki bir qəsəbənin öndə gedənləri birləşsələr məzlum xalqı əzərlər. Əgər tərəfdarlıq olsa, məzlum tərəfə sığınaraq özlərini qoruyarlar.

Bu məsələ də belə izah edilir:

Əgər tərəfdarlıq haqq naminə olsa, bu vəziyyət haqlı və məzlumlara bir sığınacaq ola bilər. Halbuki indiki qərəz dolu və nəfs hesabına edilən tərəfdarlıq haqlılara deyil, haqsızlara sığınacaq olmuşdur. Onların dayanacaqları nöqtə şəklinə girmişdir. Çünki bu növ insanların yanına şeytan gəlsə, onun fikrinə kömək edib tərəfdar olsa, ona rəhmət oxuyur. Əgər qarşı tərəfə mələk kimi bir adam gəlsə, ona lənət oxuyacaq dərəcədə bir haqsızlıq göstərir.Dolayısıyla bu növ ixtilafdan rəhmət olmadığı kimi, müsbət mənada bir nəticəyə varılmaz.

Üçüncü məsələ də belədir:

Həqiqət hesabına edilən fikri müzakirələrdə məqsəd və əsasda birləşilməklə birlikdə, vəsilələrdə ixtilaf edilir, fərqli düşünülür. Bu müzakirə gerçəklərin hər küncünü ortaya çıxardığı kimi, haqqa və həqiqətə də xidmət edir. Lakin tərəfkeş bir şəkildə və qərəz dolu Fironlaşmış nəfs hesabına və özünü bəyənərək edilən fikri bir müzakirədən həqiqət parıltıları deyil, bəlkə fitnə atəşləri çıxar. Çünki bu tərz fikri bir müzakirəyə girən kəslərin fikirlərinin eyni nöqtədə birləşməsi mümkün deyildir. Çünki haqq naminə edilmədiyi üçün, müzakirələr ifrat bir hal alar, sonsuza qədər davam edib gedər. Müalicəsi mümkün olmayan çatlaqlara, yaralara səbəb olar. Çünki məqsəddə ittifaq edilməmişdir.

Verdiyimiz bu izahlardan sonra Bədiüzzaman bu barədə bütün möminlərə bu xəbərdarlığı edir:

“Ey ehl-i îman! Zillet içinde esaret altına girmemek isterseniz, aklınızı başınıza alınız. İhtilafınızdan istifade eden zalimlere karşı, [Mü’minler ancak kardeştir, meâlindeki âyet-i kerimenin] kal’a-i kudsiyesi içine giriniz, tahassün ediniz [sığınınız]. Yoksa ne hayatınızı muhafaza ve ne de hukukunuzu müdafaa edebilirsiniz. Malumdur ki, iki kahraman birbiriyle boğuşurken iki çocuk ikisini de dövebilir. Bir mizanda (terazide) iki dağ biribirine karşı müvazenede bulunsa [tartılsa] bir küçük taş müvazenelerini bozup onlarla oynayabilir, birini yukarı, birini aşağı indirir."

"“İşte, ey ehl-i iman! İhtiraslarınızdan ve husumetkârâne [düşmanca] tarafgirliklerinizden kuvvetiniz hiçe iner, az bir kuvvetle ezilebilirsiniz. Hayat-ı içtimaiyenizle alakanız varsa, [Mü’minin mü’mine münasebeti, taşları birbirine destek olan sarsılmaz bir bina gibidir.] mealindeki hadiste belirtilen düstur-u âliyeyi düstur-u hayat yapınız. Şefâlet-i dünyeviyeden ve şekavet-i uhreviyeden [dünyada sefaletten ve âhirette azaptan] kurtulunuz.” (Mektubat.s. 247-249)

Bu qədər izahdan və şərhlərdən sonra artıq bu hadisə "mövzudur, uydurmadır" deyib keçmək, məlumatsızlıqdan başqa bir deyildir. Onsuz da heç bir hədis alimi də bu hədisə "mövzu" deməmişdir. Haqqında şübhə edilən hədislərə necə baxmamızın lazım olduğu barəsində Bədiüzzamanın "Sözler" adlı əsərinin "İyirmi Dördüncü Söz, Üçüncü Dal" ında işlənən "On İki Aslı" gözdən keçirməkdə böyük fayda vardır.

Əhli Sünnə Kəlamının iki böyük nümayəndəsi olan Matüridiyye ilə Eş'ariyye məktəbləri kəlam elminin ana mövzuları sayılan xüsuslarda ittifaq etmişlər. Hər iki məzhəb müasir olmaqla birlikdə, lakin ayrı-ayrı bölgələrdə kəlam elminin metodlarıyla, inanc mövzuları barəsində öz görüş və düşüncələrini ortaya qoymağa çalışmışlar. Ancaq bu iki məzhəbə mənsub kəlamçılar fikirlərini və düşüncələrini ortaya qoyarkən, ya da açıqlayarkən çox təbii olaraq kəlamı problemlərə dünyagörüşlərində bir sıra fərqliliklərin ortaya çıxması söz mövzusu ola bilər.

Hər iki məktəbin alimləri Quranın ortaya qoyduğu əqaidi və bu əqaidi anlayış və ya qavrayış məzmununda meydana gələn etiqadı məsələləri ağıl və məntiq baxımından bir sıra dəlillərlə isbat etməyə çalışmışlar. Çünki onların düşüncələrinin təməlində səlim ağıl ilə səhih nəql əsla zidd düşməz. Yenə onlara görə ilk baxışda əgər belə bir üst-üstə düşmə və ya qarşıdurma meydana gələcək olsa, o təqdirdə qaynaq məlumatlarının çox yaxşı araşdırılması lazım olduğu qənaətini də daşımaqdadırlar.

Əbul-Həsən əl-Eş'ari ilə Əbu Mənsur əl-Matüridi, Əhli Sünnə əqidəsini yayma səyləri içərisindədirlər. Hər iki imam izah etməyə çalışdıqları bir çox mövzunun nəticəsində birləşirlərsə də, yenə də hər iki məktəbin kəlam elmi metodları cəhətdən yəni üsul baxımından aralarında az çox fərqliliklərin olduğu bilinməkdədir. Şübhəsiz hər iki mütekellim Quranın ortaya qoyduğu inanc anlayışını ağıl və məntiq dəlilləriylə isbat etməyə çalışmışlar. Eş'ari ilə Matüridi ayrı-ayrı mədəniyyət ətraflarında yetişməklə birlikdə, məqsədləri və mübarizə edəcəkləri sahələr eynidir. Yəni onların məqsədi Əhli Sünnə etiqad əsaslarını müdafiə etmək, ən yaxşı bir şəkildə açıqlamaq və ortaya qoymaq, Əhli Bidətin səhv anlayış və qavrayışlarını nəqli və ağlı dəlillər ilə isbat etməkdir.

Dr. Xəlil Taşpınar

 Vəhyi oxumaq, onu başa düşmək və tətbiq etmək bütün müsəlmanların vəzifəsidir.

“Allah hər kəsi yalnız qüvvəsi yetdiyi qədər yükləyər (bir işə mükəlləf edər)” (26. Bəqərə, 2/286.)

prinsipinə əsasən insan bu qabiliyyətə sahib yaradılmışdır. Quran və sünnədə qəti hökmlər olmaqla yanaşı, (bir sıra müasir məsələlər kimi) hökmü mövcud olmayan məsələlər də vardır. İşin əhli tərəfindən bunlara cavab axtarmaq, lazımi möhtəvada açıqlamaq səlahiyyət tələb edən işdir. Bunu bacarana (bilavasitə oxuyub anlayanlara) müctəhid deyilir. Kifayət qədər elmi olmayanlar isə onu bilənlərdən soruşub tətbiq etməlidirlər ki, bunlara da müctəhidin yoluna (məzhəbə) tabe olan müqəllid deyilir.

    Müxtəlif hökmlərə dəlalət eməsi baxımından müctəhidin məsələlər qarşısında mövqeyi (məzhəbi) müxtəlif olması zərurətdir. Həddi-büluğa çatmayanın malından zəkat verilməsi haqda, ya “zəkat ibadətdir” mövqeyindən müctəhid “ona zəkat düşmür” deyəcək. Ya da “zəkat mal vergisidir” mövqeyindən müctəhid “ona zəkat düşür” deyəcək. Üçüncü bir yol ola bilər, ancaq burada tək yol iddiası (məzhəbsizlik) mümkün deyildir. Həmçinin bu kimi bir çox məsələdə də yol  budur. Bu baxımdan üləmanın verdiyi ictihad və ya fitvanın müxtəlif olması labüddür. Bu, səhabə dövründən belədir.

Məsələn, səfərdə su tapa bilməyən iki səhabə təyəmmümlə namaz qıldı. Yola davam edərkən namaz vaxtı çıxmamış su ilə qarşılaşdılar. Onlardan biri dəstəmaz alıb eyni namazı təkrar qıldı. Digəri isə buna ehtiyac olmadığını düşündü. Hz. Peyğəmbər sallallahu aleyhi və səlləmin yanına qayıdan səhabələr bunun hökmü haqqında soruşanda Allah Rəsulu aleyhissalam:

Sən iki dəfə savab aldın. Sənin etdiyin də sünnəyə müvafiqdir və təyəmmümlə qıldığın namaz sənə kifayətdir. (Əbu Davud, Təyəmmüm, 7; Nəsai, Təyəmmüm, 2; İbn Qayyim əl-Cövziyyə, İlamul-Muvaqqin an Rabbil-Aləmin, Beyrut 1973, I/203.)

dedi və hər ikisini irşad edərək müjdələdi. Məsələlər qarşısında, müctəhid dərəcəsindəki hər alimin ictihadı ilə əldə etdiyi nəticə, onu tətbiq edənlər üçün dindir və müvafiq bildiyi biri ilə əməl edilə bilər. Çünki Hz. Peyğəmbər aleyhissalam, ictihad edən alimin doğru qərarı üçün iki, xətalı qərarı üçün bir sa vab-əcir olduğunu xəbər vermişdir.*

(Buxari, İtisam, 21. Müctəhidin görüşündə xəta ehtimalı olsa belə, o öz ictihadı ilə əldə etdiyi zənnə dayalı məsələlərdə həqiqətə çatmış hesab edilir. Həmçinin bu da bir xətanın varlığı ehtimalını tam ortadan qaldırmış olmaz. Çünki müctəhid mütləq doğrunu əldə etməməklə yanaşı, yenə də bir doğru ardınca getmişdir. )

Misaldan da görüldüyü kimi, fərqli ictihadlar hələ Həzrət Peyğəmbər sallallahu aleyhi və səlləm dövründə başlamış, səhabə və tabeun dövrlərində daha da artmışdı. Hər kəs də müvafiq bildiyi ictihada tabe olur, qəlbinə yatana əməl edirdi. Ancaq işin əsası o idi ki, fərqli davranan da, əməl edən də, etməyəndə bir amala xidmət edirdi. Möminlərin düşüncəsində məzhəbdə fərqlilik, ixlasda yarışmaqdan ibarətdir.

    Sübh namazının qılınma vaxtı olaraq Şafei məzhəbinin ilk vaxtı, Hənəfi məzhəbinin aydınlıq vaxtını seçməsi hər ikisinin “ən fəzilətli vaxt” prinsipidir. Namazda əllərin fərqli bağlanması və ya açıqlığı hər biri “ən ixlaslı qiyam” prinsipinə əsaslanmışdır və s. Bu mənada fərqli möhtəvadakı rəylər Allah Rəsulunun müjdə verdiyi (Əbu Davud, Təyəmmüm, 7.) və “Allahı və Rəsulunu xoşhal edən şeydən ötrü Rəsulunun elçisinə müvəffəqiyyət verən Allaha həmd olsun,” (Tirmizi, Əhkam, 3; Darimi, Müqəddimə, 19; İbn Sad, Ta baqat., III/583-590.) dediyi rəy və ictihadlardır. Onlar təəssübkeşlik və şəxsi qərəzlərlə yox, ilahi rəhmətin təcəllisi üçün həqiqəti axtaran məzhəb əhli idi. Ən əsası odur ki, müxtəlif sünnələr hər biri müsəlmanlar tərəfindən eyni vaxtda yerinə yetirilirdi. Həzrət Peyğəmbər əleyhissalamın ehkama dair fərqli sünnələri, hamısı məzhəblər vasitəsilə eyni vaxtda işlənmiş olurdu. Məsələn əllərin bağlanmasına dair (üç-dörd bağlanma şəkli) bir neçə rəvayətlə nəql edilmişdir ki, möminlər onların hər birini eyni vaxtda tətbiq edirlər.

      Məlumdur ki, hər bir müctəhid bu rəvayətlərdən birinə istinad edir və ən ixlaslı ibadət halı kimi namazda və ya digər ibadətlərdə bu cürə tətbiq edilməsini münasib bilirdilər. Ancaq digərlərinə qarşı da hörmətlə yanaşaraq, onların digər rəvayətlərində sünnə əməl olduğunu qəbul edirdilər.

    İndiki dövrə gəlincə, alimlər, hal hazırda müsəlmanlar arasında üç cür məzhəb məfumu və anlayışı olduğunu qeyd edir, onların dindəki yerini aşağıdakı kimi izah edirlər.

    Çox məzhəblilər: Dini öyrənmədə tək bir məzhəbə bağlanmayaraq onların hamısından istifadə edənlər;

         Tək məzhəblilər: Bir məzhəbə bağlanıb dini yalnız ondan öyrənən və ona görə əməl edən, digərlərinə qarşı da mömin ünsiyyətində olan;

     Məzhəbçilər: Birinə bağlanan, həqiqəti yalnız onda görən, digərlərini rədd edərək onlarla əməl etməyi caiz görməyənlər.31

     Müsəlmanın özü müctəhid deyilsə (çünki müctəhidlər başqasının məzhəbini, ictihadını təqlid edə bilməz), hər hansı bir müctəhidə bağlanmasının, ya da onların hamısından istifadə etməsinin zərəri yoxdur. (Hayreddin Karaman, İslam Hukukunda İctihad, İstanbul 1996, s 163-166.) 

   Digər məzhəbləri də haqq bilən, bunlardan faydalanmağı da caiz görən, fərqli məzhəblərə bağlı müsəlmanları bir-birindən ayırd etməyən kəslər “qütbləşə” bilməz. Ancaq qeyd edək ki, özünün istinad etdiyi hədis xaricində digərlərini rədd edən məzhəbçilik mövqeyinə dində yer yoxdur. Öz məzhəbini din yerinə qoyub bir məzhəbə bağlanan kəslərin, ondan ayrılmasını ve başqalarından da faydalanmasını haram sayanlar məzhəbçidir və onlar qütbləşməni doğuran, vəhdət və birliyə də zərər vuran ünsürün səbəbkarlarıdır. Zərərli olan və caiz olmayan, eyni zamanda İslama zərər verən üçüncü bənddəki bu məzhəbçilərdir.

      Qloballaşan dünyada fərqli məzhəb mənsubu müsəlmanlar qaynayıb qarışmağa başladı. Bu halı səhabələr arasındakı fərqliliklər kimi görüb “möminlər ancaq qardaşdırlar” (33. Hucurat, 49/10) ayəsi işığında İslamın zənginliyi qəbul edənlər olduğu kimi, cəhalət alətini nifaqla kökləmiş, “siz biz olun, siz olmayın” havası ilə cənnəti inhisarlaşdıranlara da rastlaşmaq mümkündür. Bunlar özünü yeganə “doğru” kimi qəbul edib öz bildikləri xaricində hər şeyi rədd edənlərdir. Onu da qeyd edək ki, başqalarının həyat haqqına da müdaxilə etməyə çalışan bu düşüncədəkilər, Qur`anın qəbul etmədiyi və onları

“(Ya Rəsulum!) Şübhəsiz ki, sənin firqə-firqə olub dinini parçalayanlarla heç bir əlaqən yoxdur. Onların işi Allaha qalmışdır. (Allah) sonra (qiyamətdə) onlara nə etdiklərini bildirəcəkdir!” (Ənam, 6/159.)

ayəsi ilə xəbərdarlıq etdiyi kəslərdir.

    Əhli-sünnə, dini ədəbiyyatda Hz. Peyğəmbər sallallahu aleyhi və səlləm və səhabələri nümunə qəbul edən Müsəlman cəmiyyətinin böyük bir qisiminə (% 90) deyilir. Adətən qısaca "sünnilik" olaraq bilinir. Bu qrup sünnəyə bağlı olduğu və camaat ruhundan ayrılmadığı üçün "Əhli-i Sünnə vəl-camaat" adıyla da anılır.

    Əhli-sünnə etiqadında olmağın əlâmətləri

   1. Îmânın altı şərtinə, yəni Allah  Təâlâ'nın varlığına və təkliyinə, misli və bənzəri olmadığına, mələklərinə, kitablarına, peyğəmbərlərinə, axirət həyatındakı hallara, xeyr və şərin, yaxşılıq və pisliyin Allah Təâlâ tərəfindən yaradıldığına inanmalıdır. (Bunlar "Əməntu" da bildirilmişdir.)

   2. Allah Təâlâ'nın son kitabı olan Qur'ân-ı Kərîm'in, Allah Təâlâ'nın kəlamı olduğuna inanmalıdır.

   3. Mömin, öz imanından heç şübhə etməməlidir.

  4. Peyğəmbərimizə (sallallahu aleyhi və səlləm) iman edib, həyatda ikən Onu görməklə şərəflənən əshabi-kiramın hamısını çox sevməlidir. Dörd xəlifəsinə, yaxın qohumları olan Əhli-beytinə və möhtərəm xanımlarından heç birinə dil uzatmamalıdır.

   5. Allah Təâlâ'nın əmr və qadağanlarına inanıb, tənbəlliklə əməl etməyən möminləri kafir bilməməlidir.

  6. Əhli-qiblə olduqlarını söyləyən, Allah Təâlâ'ya və Peyğəmbəri Muhamməd əleyhissalatu vassəlama inandım dediyi halda, yanlış etiqadda olanları təkfir etməməli, kafir olduqlarını söyləməməlidir.

  7. Peyğəmbərimizin (s.ə.s.) Me'râç'ının, həm rûh və həm də bədən ilə olduğuna inanmalıdır.

   8. Cənnətdə möminlərin Allah Təâlâ'nı görəcəklərinə inanmalıdır.

   9. Qiyamət günündə, peyğəmbərlər və saleh qulların şəfaət edəcəklərinə inanmalıdır.

   10. Qəbirdə nemət və əzabın, rûh və bədənlə olacağına və qəbirdəki ruhların, diri kimsələrin etdiklərini və söylədiklərini eşidə biləcəyinə inanmalıdır.

   11. Övliyaların kərâməti haqq olduğuna inanmalıdır.

 12. Qur'ân-ı Kərim oxumağın, sədəqə verməyin və hətta bütün ibadətlərimizin savâblarını, ölənlərin ruhlarına göndərməyin, onlara fayda verəcəyinə, əzablarının yüngülləşdiriləcəyinə və ya qaldırılmasına səbəb olacağına inanmalıdır.

    İmam Tahavi, əhl-i sünnə yolunu belə xülasə edir: Bu din, ifratla təfritin ortası, təşbehlə tadilin ortası, cəbr ilə qədərciliyin ortası, ümüdsüzlüklə ifrat güvənin ortası, qorxu ilə ümidin ortası bir yoldur. Məhz dinimiz, zahirən və batinən budur. Təfriqə görüşlərdən, mərdud məzhəblərdən, Müşebbihe, Mutəzilə, Cəhmiyyə, Cəbriyyə, Qədəriyyə və.s kimi əhli-sünnə vəl Camaata müxalifət edən, dəlalətə sapan məzhəblərin fikirləri əhl-i sünnə alimləri tərəfindən araşdırılmış və dəlillərə əsaslanan inandırıcı cavablar verilmişdir (Tahavi, Şərhi əqiteti'd- Tahaviyye, 586-588).

Şiələr; Qaliyə, Zeydiyə və İmamiyə kimi bir neçə sinifə ayrılsalar da, indiki vaxtda Şiə deyilincə, ümumiyyətlə İmamiyə aydın olmaqdadır.

Bunlar, Peyğəmbərimizin (s.ə.s.) davamlılığa irtihalinden sonra Hz. Əli (r.ə.) və sırasıyla iki oğlu ilə nəvələrini Allahın əmri, Rəsulullahın təyini və vəsiyyəti ilə qanuni imam (xəlifə) qəbul edər və beləcə on iki İmama inanmağı imani bir rükn olaraq görərlər. İşdə bu təriqət, imam olaraq yalnız on iki İmamı qəbul etdiklərindən ötəri "İsna Aşeriyye (on ikiçilər)", imamlara inanmağı imanın şərtlərindən biri olaraq qəbul etdiklərindən ötəri "İmamiyə", həm etiqad, həm də ibadət və muamelatta İmam Cəfər Sadiğin fikirlərinə söykəndikləri üçün "Cəfəriyyə" adı verilməkdədir.

Şiələr, imamətin, yəni xəlifəliyin, Əhli Sünnənin qəbul etdiyi kimi, Müsəlmanların istək və seçkisinə buraxıla biləcək "kiçik" işlərdən olmadığı fikirindədirlər. Onlara görə imamət, dinin əslində olan bir rükndür və iman əsasları arasında iştirak edər. Bundan ötəri Şiələr necə Allaha, peyğəmbərlərə və axirət gününə iman edirlərsə, eyni şəkildə imamın mövcudiyyətinə də inanmaq məcburiyyətindədirlər. Bu inanca görə, imamlar eynilə peyğəmbərlər kimi günahsızdırlar; nə kiçik, nə böyük heç bir günah işləməzlər, zülm etməzlər; onları tanımayan kimsə küfrə girər. Hətta, "Onların əmrləri Allahın əmrləridir; nəhyləri də ONun nəhyidir. Onlara itaət, Allaha itaətdir, onlara üsyan Allaha üsyandır."

Bu gün İmamiyəliyi rəsmi bir məzhəb olaraq qəbul edən İran, dini səlahiyyətləri sahib imamlıq vəzifəsini də "Ayetullahil-uzma"ya vermişdir. Bunun üçün bu "imam"a mütləq surətdə itaət lazımdır. Ona qarşı gəlmək Allaha və Peyğəmbərə qarşı gəlmək kimidir. "İranın rəsmi dini İslam və İsna Aşeri Cəfəri məzhəbidir. Və bu maddə əbədi olaraq dəyişdirilməz" şəklində iştirak edən İran Konstitusiyasında "On iki İmama" inanma mühüm bir əsas olaraq qəbul edilməkdədir. (1)

Şiələr tərəfindən bu şəkildə görülən imamət məsələsi, Əhli Sünnəyə görə, qətiliklə dinin üsulu arasında iştirak etməz. İmam, yəni xəlifə, Müsəlmanların məşvərəti və seçkisi ilə iş başına gəlir. Din və dünya işlərində müəyyən xüsusiyyətləri daşıyan hər hansı bir şəxs Müsəlmanların idarəsini boynuna götürə bilər. Heç bir şəkildə günahsız ola bilməz.

Əhli Sünnənin On iki İmama baxışına gəlincə; Peyğəmbərimizin mübarək nəsilindən gələn on bir imam (Hz. Əli əfəndimizlə birlikdə on iki) olar fəzilət, təqva və mənəvi mərtəbə olaraq böyük vəli və qütbdürlər.
Bədiüzzaman, "Ümmətimin alimləri Beni İsrail peyğəmbərləri kimidir." hədisinin sirrinə məzhər olan şəxsləri sayarkən, on iki imamı da zikr edər. (2) Başqa bir ifadəsində, "Əhli həqiqət başda Eimmesi Erbaa [dörd məzhəb imamı> və Əhli Beytin Eimmesi İsna Aşar [On iki İmam> olaraq Əhli Sünnə" (3) deyərək on iki İmamı əhli sünnənin böyükləri olaraq təqdim edər.

On iki İmam bu şəxslərdir: Hz. Əli, Hz. Həsən, Hz. Hüseyn, Əli ibn Hüseyn, Məhəmməd Baqir, Cəfəri Sadıq, Musa Kazım, Əli Rıza, Məhəmməd Taqi, Əli Nağı, Həsən Əsgəri və Məhəmməd Mehdi (Allah hamısından razı olsun.)

Qaynaqlar
1. Çağımızda Etiqadı İslam məzhəbləri, s. 118-139; İzah edilən elmi Kəlam, s. 24-25.
2. Şüalar, s. 527.
3. Emirdağ Lahikası, 1:201