Mövzusunda ən çox maraqlanılan

Qədər, Allahın olmuş və olacaq hər şeyi bilməsidir. Bu baxımdan insanların iradəsini maraqlandıran mövzularda insan iradəsinə buraxılmışdır.

Qədəri ikiyə ayıra bilərik: ızdırari qədər, ixtiyari qədər.

Qədəri ikiyə ayıra bilərik: ızdırari qədər, ixtiyari qədər.

"ızdırari qədər"də bizim heç bir təsirimiz yoxdur. O, tamamilə iradəmiz xaricində yazılmış. Dünyaya gələcəyimiz yer, anamız, atamız, şəklimiz, qabiliyyətlərimiz ızdırari qədərimizin mövzusudur. Bunlara özümüz qərar vermirik. Bu növü qədərimizdən ötəri məsuliyyətimiz də yoxdur.

İkinci qisim qədər isə, iradəmizə bağlıdır. Biz nəyə qərar verəcəyiksə və nə edəcəyiksə, Allah əzəli elmiylə bilmiş, elə təqdir etmişdir. Sizin soruşduğunuz sualda bu sahədə müzakirə edilməkdədir. Yəni siz bir namizəd tipi təyin edirsiniz və axtarırsınız. Allahda sizin istədiyiniz xüsusiyyətlərə sahib bir neçə adamı önünüzə çıxarır. Sizdə bunlardan birini iradənizlə bəyənib qəbul edirsiniz. Alahın alacaağınız yoldaşın kim olduğunu əzəldə bilməsi qədər, lakin sizin iradənizlə seçicilik cüzi iradə dediyimiz insanın məsuliyyət sərhədləridir.

Evlilik də iradəmizə bağlı olan ixtiyari qədər qisimindəndir. Yəni insan kimi istərsə, kimlə evlənsə o qədəri olar.

Qədər (Tale), bir iman rüknüdür və belə təsvir edilər: "Qədər, Haqq Təala nın, əzəldən əbədə qədər olmuş və olacaq hər şeyin, hər şeyini və hər halını, zamanını və məkanını, sifətlərini və xüsusiyyətlərini əzəli elmiylə bilib, ona görə, təqdir etməsidir."

Qəza isə, qədərdə planlanan bir şeyin yaradılması, varlıq sahəsinə çıxarılmasıdır.
Kainatın altı dövrədə yaradılışından, insanın ana rəhmində doqquz ayda təşəkkülünə qədər hər hadisə qədəri göstərir!..
Günəş sistemindən atom sistemlərinə qədər hər hikmətli tənzim, qədəri elan edir!..
Elementlərin ədədləri və xüsusiyyətləri, qədərdən xəbər verir!..
Bitkilərin və heyvanların cinslərə, növlərə ayrılmış olması, hər növə fərqli qabiliyyətlər verilməsi, həmişə qədər ilə olmuşdur!..
Mələklərin, heyvanların və cansızların sabit mövqeli qılınması, insanların və cinlərin isə imtahana tabe tutulması, qədər ilə planlanmışdır!...
Cənnət və cəhənnəmin yaradılması, ilahi elm ilə təqdir edilmiş!. O mənzillərə hansı yollardan gediləcəyi də yenə qədər ilə təsbit edilmişdir!...
Hansı gözəl əmələ nə qədər savab, hansı günaha nə qədər əzab veriləcəyi də qədər ilə təyin edilmişdir!..

Bir elm jurnalında insan bədənindəki möcüzə nizam izah edilir və ilahi təqdir mövzusunda çox gözəl misallar sıralanırdı. Və yazı belə bağlanırdı: "Bədənimizin hamısı bir tərəfə, yalnız baş barmağımız olmasaydı texnika və mədəniyyət ortaya çıxmaz idi. "Gerçekten də, bütün görüşlər, kəşflər, sənətlər bir istiqamətiylə, baş barmağa bağlı. O da digər barmaqlarla yan-yana gəlsəydi, nə qələm tuta bilərdik, nə qaşıq, nə də çəkic. İnsanoğlu, bütün varlıq aləmi bir tərəfə, yalnız baş barmağına ibrət nəzəriylə baxa bilsə, ilahi təqdiri ən açıq bir şəkildə görəcək.

Qədər mövzusunda əzbərlədikləri bir neçə sualı dayanmadan təkrarlayan adamlar, qədərin bu əsl mənasını heç düşünməzlər. Bu haşmetli kainatın bir əzəli elm və təqdirlə, mərhələ mərhələ yaradıldığı ağıllarından belə keçməz. Qədərin bu haşmətli təcəllilərini seyr edə bilmədikləri kimi, nüvələri, toxumları, yumurtaları, spermaları, genləri də bu baxımdan qiymətləndirə bilməzlər. Halbuki, bu kiçik varlıqlar sanki cisimləşmiş bir plan, bir proqramdır... Allahın möcüzə təqdirini və incə hikmətini ağılı başında olanlara elan edir, dərs verirlər.

1- Qədər mövzusunda ağlınıza ilişən hər şeyi soruşa bilərsiniz. Bu vəziyyət inkar etdiyiniz mənasını verməz. Necə ki Qurandan öyrəndiyimizə görə Hz. İbrahim (ə.s.) ölülərin necə dirildiləcəyini soruşmuş, sonra da Allahım inanmadığımdan deyil, ürəyim rahat olsun deyə soruşuram demişdir. Bu səbəblə bizlər də ağlımıza ilişən suallarımızı soruşa bilərik. Biz də əlimizdən gəldiyi qədər cavab verməyə çalışarıq.

2- Qədərin əsas mənası Allahın, olmuş olacaq hər şeyi bilməsi deməkdir. Diqqət yetirsək insan iradəsini yox saymır. Bilmək ayrı etmək ayrıdır. Bilən Allahdır, edən quldur. Bu mövzuya bir misal verək;

Peyğəmbərimiz İstanbulun fəthini yüz illər əvvəl müjdələmiş və xəbər vermişdir. Zamanı gəlincə də dediyi kimi çıxmış. İndi, İstanbul Peyğəmbərimiz dediyi üçünmü fəth edildi, yoxsa fəth ediləcəyini bildiyi üçünmü söylədi. Demək ki Allah Fatehin çalışıb İstanbulu fəth edəcəyini bilirdi və bunu elçisi Hz. Peyğəmbərə bildirdi.

Buradakı incə nöqtə: Allah bildiyi üçün etmirik. Biz edəcəyimiz üçün Allah bilir. Onsuz da Allahın gələcəyi bilməməsi düşünülə bilməz. Bilməsə yaradıcı ola bilməz.

3- Qədəri ikiyə ayıra bilərik: ızdırari qədər, ixtiyari qədər.

"ızdırari qədər"də bizim heç bir təsirimiz yoxdur. O, tamamilə iradəmiz xaricində yazılmış. Dünyaya gələcəyimiz yer, anamız, atamız, şəklimiz, qabiliyyətlərimiz ızdırari qədərimizin mövzusudur. Bunlara özümüz qərar vermirik. Bu növü qədərimizdən ötəri məsuliyyətimiz də yoxdur.

İkinci qisim qədər isə, iradəmizə bağlıdır. Biz nəyə qərar verəcəyiksə və nə edəcəyiksə, Allah əzəli elmiylə bilmiş, elə təqdir etmişdir. Sizin soruşduğunuz sualda bu sahədə müzakirə edilməkdədir. Yəni siz bir namizəd tipi təyin edirsiniz və axtarırsınız. Allahda sizin istədiyiniz xüsusiyyətlərə sahib bir neçə adamı önünüzə çıxarır. Sizdə bunlardan birini iradənizlə bəyənib qəbul edirsiniz. Alahın alacaağınız yoldaşın kim olduğunu əzəldə bilməsi qədər, lakin sizin iradənizlə seçicilik cüzi iradə dediyimiz insanın məsuliyyət sərhədləridir.

İnsan etdiyindən məsul olmasaydı, "yaxşı" və "pis" sözləri mənasız olardı. Qəhrəmanları təqdirə, xainləri alçaltmağa gərək qalmazdı. Çünki, hər ikisi də etdiyini istəyərək etməmiş olardılar. Halbuki heç kim belə iddialarda olmaz. Vicdani olaraq hər insan, etdiklərindən məsul olduğunu və küləyin qarşısında bir yarpaq kimi olmadığını qəbul edər.

Gərək hamilə ikən, gərək başqa zamanlarda xanımların saçını kəsmələrinə iki tərəfdən baxmaq lazımdır. Birincisi: Saç qadının bəzəyi və zinətidir. Bir yerdə qadını kişidən ayıran ən əhəmiyyətli bir xüsusiyyətidir. Bundan ötəri heç bir qanuni səbəb yoxkən və bəhanə olmazkən qadının saçını kəsməsinə icazə verilməz. Ancaq baxımında və qurudulmasında bəzi çətinliklərlə qarşılaşsa qısaltmasında bir üzrlü olmamalıdır. Hamilə və lohusa olan bir xanım üçün bu səbəb məqbul və yerindədir. Demək ki, hamilə bir xanım istəsə saçını qısalda bilər. Bunun sünnədə bir dəlilinin varlığına gəlincə; Kenzü'l-Ummal'da bu tərcümədə bir hədisi şərif yazılmaqdadır:

"Ezvacı tahirat, Peyğəmbərimizin xanımları qulaq yumşağını keçməyəcək miqdarda saçlarını qısaldardılar. "1

Burada gözdən uzaq tutulmaması lazım olan əhəmiyyətli digər bir nöqtə də, qadının saçını kəsərkən kişiyə bənzəmə kimi bir niyyətinin olmaması lazımdır və ya saçını kişi təraşı kimi etməməlidir. Çünki hədisi şərifdə Peyğəmbər Əfəndimiz, "Allah, qadınlardan kişiyə bənzəməyə etina edənləri İlahi rəhmətdən uzaq etsin" buyurmaqdadır. 2,3

1 Kenzü'l-Ummal, 3: 35 Müsnedin kənarı

2 Əbu Davud, Libas: 31.

3 Bu mövzu üçün Qadın Evlilik və Ailə adlı kitabımıza baxıla bilərsiniz.

Məmməd Paksu

Ailəyə Xüsusi Fətvalar

Cavab 1:

Mövzuyla əlaqədar bəzi ayələrin tərcümələri belədir:

"Ola bilsin ki, sevmədiyim bir şey sizin üçün xeyirli, sevdiyiniz bir şey isə sizin üçün zərərli olsun. Allah bilir, siz isə (bunu) bilmirsiniz. " (Bəqərə, 2/216).

"Yerdə və göylərdə olan hər şeyi bilir." (Ali-İmran, 3/29).

"Yer üzündə elə bir canlı yoxdur ki, onun ruzisini Allah verməsin. (Allah) Onun dayandığı və əmanət buraxıldığı yeri bilir. Bunların hamısı açıq-aşkar bir kitabdadır. " (Hud, 11/6).

"Allah, onların keçmişini də, gələcəyini də bilir; onlar isə Onu elmi olaraq əhatə edə bilməz. " (Ta-Ha, 20/110).

"Allah, insana bilmədiklərini öyrətdi." (Ələq, 96/5).

"Qeybin açarları Onun yanındadır; onları ancaq O bilir. O, quruda və dənizdə olan hər şeyi bilir. " (Ənam, 6/59).

"Əgər Rəbbimin sözlərini yazmaq üçün dərya mürəkkəb olsa, bir o qədərini də qatsaq, Rəbbimin sözləri tükənmədən dənizlər tükənərdi." (Kəhf surəsi, 18/110).

"Hər şey"də xeyir olub olmaması bundan nə qəsd edildiyinə bağlıdır. Məsələn günah işləməyi də bu sözün içərisinə daxil etsək məsələ dəyişər. Çünki günah işləməyin bir xeyr ehtiva etməsi sözün mövzusu deyildir. Lakin günah belə əgər insana tövbə etməyi öyrədirr və tövbə etməkdə daha başqa günahlara girməməyi nəticə verirsə, nəticələri etibarilə günah işləməkdə belə bir xeyir olduğu deyilə bilər. Bunu "günah işləmək yaxşıdır" deyə anlamamaq lazımdır.

Digər bir nümunə,şeytana uymaqda da bir xeyir olduğu deyilə bilməz. Çünki o insanı cəhənnəmin gayyalarına (cəhənnəmdə var olduğu bildirilən bir quyunun adıdır) yuvarlamağa and içmişdir. Şeytanın yaradılması şər deyil, şeytana uymaq şərdir. Atəş nümunəsində olduğu kimi. Atəşi yaxşı işlərimizdə istifadə edir, onunla yemək bişirir və daha bir çox ehtiyacımızı aradan qaldırırıq. Atəş əlimizi yandıranda "atəş şərdir" deyə bilərikmi? Nümunələr çoxaldıla bilər.

Həyatın axışı içərisində reallaşan hadisələrdə bəzən bizim heç bir müdaxiləmizin olmadığı işlər olur. Məhz insanlar bu cür hallarda "var bu işdə də bir xeyir" sözünü istifadə edirlər. Bu mənada "Əl Xayru fi mahtârahullah" sözünü əsas ala bilərik. Bu söz, "Xeyir, Allah Təalanın qoca buyurduğu (seçdiyi) xüsusdadır." mənasına gəlir; Cənab Haqq qullarını nəyə sövq edərsə etsin və necə bir nəticəyə çatdırarsa çatdırsın, Onun təqdîrinin hər zaman ən məqsədəuyğun, bərəkətli, faydalı, savablı və aqibət etibarilə da ən xeyirli seçim olduğunu xatırladır.

Bəli, insan adi şərt planında bir iradə sahibidir; yəni, Allah (əzzə və cəllə) qulundan, iki şeydən hər hansı birini seçməsini istəməsi sözün mövzusu olduğunda bir cəhd və səy ortaya qoyma, bir növ meyl və ya meyldə iradəsi ilə bir xüsusu seçim etmə, bir şeyi istəmə və diləmə qabiliyyəti vermişdir. Bu iradə qabiliyyətinə görədir ki, insan bəzi xüsusları yaxşı ya da pis, gözəl və ya çirkin, faydalı yaxud zərərli görə bilər və bir neçə şey arasından birini seçə bilər. Lakin bəzən insan seçimində isabətli (yəni hədəfdə vurmaq) ola bilməz və gözləmədiyi, istəmədiyi bir nəticə ilə qarşılaşa bilər. Məhz, "Əl Xayru fi mahtârahullah" həqiqəti, insanın öz arzularına baş qaldırmasını, hər məsələdə Haqqın riza və məmnuniyyətini öz istək və diləklərindən üstün tutaraq hər yerdə və hər vəziyyətdə Onun təqdirinə razı olmasını ifadə edir.

Bu sözün Peyğəmbər Əfəndimizin (s.ə.s.) mübarək dodaqlarından töküldüyünü söyləyənlər və onu hədis olaraq rəvayət edənlər də olmuşdur; lakin mühəddislər bu şəkildə bir hədis-i şərifə rast gəlmədiklərini ifadə etmişlər. Elə də olsa, bu cümlə çox əhatəli bir həqiqətin ifadəsidir. Bəzi alimlərin, dəyişik ilahi və nəbəvi əmrlərdən süzərək bu cür prinsiplər və ümumi qaydalar ortaya qoyduqları məlumdur. Bu baxımdan, kəliməsi kəliməsinə Rəsuli-Əkrəm Əfəndimizdən (s.ə.s.) rəvayət edildiyinə dair möhkəm bir məlumat mövcud olmasa belə, bu söz, mənası və məfhumu etibarilə Allah Rəsuluna (s.ə.s.) nisbət edilə bilər.

Allah Təalanın təqdirinin hər zaman qul üçün ən xeyirli seçim olduğunu vurğulayan bu cəmlik ifadə edən bəyan, bəzi kitablarda kiçik söz fərqlilikləriylə zikr edilərək gəlmişdir. ümumiyyətlə,

"Ola bilsin ki, sevmədiyim bir şey sizin üçün xeyirli, sevdiyiniz bir şey isə sizin üçün zərərli olsun. Allah bilir, siz isə (bunu) bilmirsiniz." (Bəqərə, 2/216)

tərcüməsindəki ayəyi-kəriməninbir meyvəsi olaraq qiymətləndirilmişdir.

Bu baxımdan, insan, xoşuna gəlsin gəlməsin, hər məsələni dini ölçülərə görə ələ almalı; hər hadisəni "Xeyir, Allah Təalanın ixtiyarında olduğu şeydədir." həqiqəti öz baxış bucağından qiymətləndirməli və hər zaman cənab Haqqın seçimi istiqamətində seçim etməyə çalışmalıdır. Səbəblərə riayət etdikdən sonra nəticəni Allahın təqdirinə buraxmalı; özüylə əlaqəli təsərrüflərdə (istifadə etdiyi şeylər) Rəhməti Sonsuz olana inanıb Ona güvənməli və Onun etdiyi hər şeydən məmnun olmalıdır. Bəli, qədər küləkləri nə tərəfdən əsərsə əssin, könül rahatlığı ilə qarşılamaq və hər hadisəyə "Bunda da bir xeyir vardır; bu da keçər!" inancıyla yaxınlaşmaq mömin olmağın gərəyidir.

Cavab 2:

Müsəlman, hər zaman yaxşılıq üçün çalışır, yaxşılıqlarla qarşılaşmağı ümid edir. Başına gələn hər hadisəyə gözəl baxır. Dünyada, bəzi hadisələr xarici görünüşlərinin tərsiylə nəticələnir. Görünüşcə xeyirli olan çox şey, arxasından bəzi şeyləri gətirə bilər, şər kimi görünən hadisələr də bir çox xeyirləri içində saxlaya bilər. Necə ki, yuxarıda tərcüməsini verdiyimiz ayədə keçən,

"Ola bilsin ki, sevmədiyiniz bir şey sizin üçün xeyirli olsun." (Bəqərə, 2/216)

Başqa bir ifadə ilə,

"Ola bilsin ki, xoşlamadığınız bir şeydə Allah sizə çoxlu xeyir nəsib etmiş olsun." (Nisa, 4/19)

tərcüməsindəki ayədə bunu açıq şəkildə görmək olar.

İşin bir başqa yönü də budur: Biz Allah haqqında sui-zənn deyil hüsnü-zənn edirik. Onsuz da Allah da qullarının pisliyini istəməz. Əksinə Allah (c.c.), qullarını bağışlamaq, onları gözəlliklərlə görüşdürmək üçün imkanlar yaradır. Elə isə Allah haqqında hər zaman hüsnü-zənn etməliyik ki, Allah da (c.c.), qullarına düşündükləri kimi rəftar etsin. Bu həqiqət bir qüdsi hədisdə belə buyurulur:

"Allah Təala Həzrətləri belə buyurur: Mənim qulumla maiyyət və muamiləm (rəfatarım), onun Mənim haqqımdakı düşüncəsinə bağlıdır (Ona rəhmətimlə muamilə edəcəyimi (rəftar edəcəyimi) umarsa onu tapar)." (Buxari, Tövhid 15; Müslim, Zikr 2, 19)

Peyğəmbər Əfəndimiz (s.ə.s.) də belə buyurur:

"Sizdən hər biriniz başqa deyil ancaq Əziz və Cəlil olan Allah tərəfindən bağışlanacağı ümidiylə ölsün." (Müslim, Cənnət 81,82)

Bəli, Allah (c.c.), bizim haqqımızda xeyir murad etdiyinə və bizim də Allah haqqında yaxşı düşüncələr içində olmağımız gərəkdiyinəgörə, meydana gələn hadisələrin xarici yönünə baxaraq mənfi düşünüb həyatımızı qaraltmaqdansa, hər hadisənin yaxşı yönlərinə baxıb, gözəl düşünüb ömrümüzü həmişə gözəlliklər içərisində keçirərik.

Bu səbəbdən pis kimi görünən hər hadisənin xeyirli tərəfini araşdırmağımız, nəfsimizi sorğulamağımız, istiğfar etməyimiz, edilən səhvləri təsbit edərək gələcəkdə eyni səhvlərə düşməməyə çalışmağımız, hər möminə yaraşan bir davranış olacaqdır.

İnsan öz iradəsiylə etdiyi şeylərdən məsuldur. İradəsinin xaricində reallaşanlardan isə məsul deyil.

Ayrıca Allah üçün sevmənin bir qorxusu yoxdur. İnsana verilən hər bir hiss və duyğu insanı Allahdan uzaqlaşdırmaq üçün deyil. Əksinə insanı Allaha yaxınlaşdırmaq və tərəqqi etmək üçündür. Bu sirri bilməyənlər insanın özündə olan bəzi hiss və duyğulardan qətiliklə təmizlənilməsi lazım olduğunu müdafiə etməkdədirlər. Halbuki belə bir şey bəzi insanlar üçün mümkün olmayan bir vəziyyətdir.

Lakin alimlərimizin əksəriyyəti, bu hiss və duyğuların bizi tərəqqi etdirmək üçün verildiyi qənaətindədir. Bu hiss və duyğuların üzünü fani və əhəmiyyətsiz şeylərdən çevirib baqi şeylərə istiqamətləndirmək lazımdır.

Məsələn gələcəyi düşünmək hissi hər kəsdə var. Bir insan bununla istəsə yalnız təəhhüd altına alınmamış dünya həyatını düşünə bilər. Və ona çalışa bilər. Lakin bu hiss və duyğu bunun üçün verilməmişdir. Elə isə bu hissi başqa qiymətli bir şeyə istiqamətləndirməsi lazımdır. Bu da axirəti düşünmək tərzində olmalıdır. Əvvəlki vəziyyətdə özünü məsul edəcək vəziyyətdən Cənabı Haqqın sevimli bir qulu olmağa yönələr.

Məsələn insanda inad duyğusu da var. Bu hissi dünya işlərinə sərf etdiyi zaman əhəmiyyətsiz şeylərə də inad edər. Və günah da qazanar. Lakin insan bu hissini, Allahın istədiyi şəkildə istifadə etsə, o zaman ibadətə inqilab etmiş olar. Belə ki, bu hiss ilə bir Müsəlman deyəcək ki " mən inad etdim səhər namazını qaçırmayacağam, inad etdim heç bir möminə herslənməyəcəm, inad etdim hər gün bu qədər namaz və s. ibadət edəcəyəm."

Bunun kimi sevgi də Allah üçün verilmişdir. Allahı sevdikdən sonra Onun razılığı üçün Onun məxluqunu da halal dairəsində günah olmadığı kimi savabı da vardır.

1- Qədər mövzusunda ağlınıza ilişən hər şeyi soruşa bilərsiniz. Bu vəziyyət inkar etdiyiniz mənasını verməz. Necə ki Qurandan öyrəndiyimizə görə Hz. İbrahim (ə.s.) ölülərin necə dirildiləcəyini soruşmuş, sonra da Allahım inanmadığımdan deyil, ürəyim rahat olsun deyə soruşuram demişdir. Bu səbəblə bizlər də ağlımıza ilişən suallarımızı soruşa bilərik. Biz də əlimizdən gəldiyi qədər cavab verməyə çalışarıq.

2- Qədərin əsas mənası Allahın, olmuş olacaq hər şeyi bilməsi deməkdir. Diqqət yetirsək insan iradəsini yox saymır. Bilmək ayrı etmək ayrıdır. Bilən Allahdır, edən quldur. Bu mövzuya bir misal verək;

Peyğəmbərimiz İstanbulun fəthini yüz illər əvvəl müjdələmiş və xəbər vermişdir. Zamanı gəlincə də dediyi kimi çıxmış. İndi, İstanbul Peyğəmbərimiz dediyi üçünmü fəth edildi, yoxsa fəth ediləcəyini bildiyi üçünmü söylədi. Demək ki Allah Fatehin çalışıb İstanbulu fəth edəcəyini bilirdi və bunu elçisi Hz. Peyğəmbərə bildirdi.

Buradakı incə nöqtə: Allah bildiyi üçün etmirik. Biz edəcəyimiz üçün Allah bilir. Onsuz da Allahın gələcəyi bilməməsi düşünülə bilməz. Bilməsə yaradıcı ola bilməz.

3- Dünyaya gələn hər insan bir qədər proqramına tabedir. İnsanın nə edəcəyini, başına nə gələcəyini Uca Allah əzəli elmində bilir. Ancaq Allahın bilmiş olması, insanın o işi etməsini məcbur etməz. Çünki Allah, insanın önünə sonsuz variantlar qoymuşdur.

İnsan öz iradəsini istifadə edərək, hansı yolu seçsə, Allah onu yaradar. Bu səbəbdən məsul olan insanın özüdür.

Bu məsələdə belə bir nümunə verilər: Bir mənzilin üst qatının nemətlərlə, alt qatının isə işgəncə alətləriylə dolu olduğunu və bir adamın bu mənzilin lifti içərisində olduğunu fərz edin. Özünə, mənzilin bu vəziyyəti daha əvvəl izah edilmiş olan bu adam, üst qatın düyməsini basdığında nemətlərə qovuşacaq, alt qatın düyməsini basdığında isə əzaba düşəcək.

Burada iradənin etdiyi tək şey, yalnız hansı düyməni basılacağına qərar verməsi və təşəbbüs etməsidir. Lift isə, o adamın gücü və iradəsiylə deyil, müəyyən fizika və mexaniki qanunlarla hərəkət etməkdədir. Yəni, insan üst qata öz gücüylə çıxmadığı kimi, alt qata da öz gücüylə enməməkdədir. Bununla birlikdə liftin hara gedəcəyinin təyin olunması, içindəki adamın iradəsinə buraxılmışdır.

İnsanın öz iradəsiylə etdiyi bütün işlər, bu ölçüylə qiymətləndirilə bilər. Məsələn; Cənabı Haqq, meyxanaya getmənin günah, məscidə getmənin isə fəzilətli olduğunu bildirmişdir. İnsan isə öz iradəsiylə, nümunədəki lift kimi hər iki yerə də getməyə uyğundur.

Evlilik də belədir. Evlənəcək insanın qarşısında çox sayda variantlar vardır. Necə birini istəmək sizin əlinizdə. Seçiminizə görə Cənabı Haqq da yaradar. Allahın bilməsi belə bir seçimdə olmanızı məcbur etməz.

4- Qədəri ikiyə ayıra bilərik: ızdırari qədər, ixtiyari qədər.

"ızdırari qədər"də bizim heç bir təsirimiz yoxdur. O, tamamilə iradəmiz xaricində yazılmış. Dünyaya gələcəyimiz yer, anamız, atamız, şəklimiz, qabiliyyətlərimiz ızdırari qədərimizin mövzusudur. Bunlara özümüz qərar vermirik. Bu növü qədərimizdən ötəri məsuliyyətimiz də yoxdur.

İkinci qisim qədər isə, iradəmizə bağlıdır. Biz nəyə qərar verəcəyiksə və nə edəcəyiksə, Allah əzəli elmiylə bilmiş, elə təqdir etmişdir. Sizin soruşduğunuz sualda bu sahədə müzakirə edilməkdədir. Yəni siz bir namizəd tipi təyin edirsiniz və axtarırsınız. Allahda sizin istədiyiniz xüsusiyyətlərə sahib bir neçə adamı önünüzə çıxarır. Sizdə bunlardan birini iradənizlə bəyənib qəbul edirsiniz. Alahın alacaağınız yoldaşın kim olduğunu əzəldə bilməsi qədər, lakin sizin iradənizlə seçicilik cüzi iradə dediyimiz insanın məsuliyyət sərhədləridir.

İnsan etdiyindən məsul olmasaydı, "yaxşı" və "pis" sözləri mənasız olardı. Qəhrəmanları təqdirə, xainləri alçaltmağa gərək qalmazdı. Çünki, hər ikisi də etdiyini istəyərək etməmiş olardılar. Halbuki heç kim belə iddialarda olmaz. Vicdani olaraq hər insan, etdiklərindən məsul olduğunu və küləyin qarşısında bir yarpaq kimi olmadığını qəbul edər.

5- Duanın növləri var. Məsələn sizin sabah bir imtahanınız var. Bu imtahanın duası çalışmaqdır. Buna hərəkəti dua deyilir. İşi gördükdən sonra əllərinizi qaldırar " ya rəbbi mənə xeyirlisini nəsib et" deməniz sözlü bir duadır. Saf və xalis bir şəkildə və nəticəyə qənaət edərək dua etmək lazımdır. Çünki, bəzən istədiyimiz bir şeyin haqqımızda xeyirli olmayacağını Allah bilər lakin biz bilmərik. Sonsuz rəhmət sahibi Allahımızda bunun xeyirli olmayacağını bildiyindən ötəri, fərqli bir şəkildə qəbul edər. Həzrəti Məryəm anamızın doğulma vaxtında anası Onu məscidə həsr edər. Və Onun kişi deyil qız olduğunu görüncə çox çaşar və kədərlənər. Alimlərimiz bu vəziyyəti misal gətirərək deyərlər ki, Allah şübhəsiz etdiyimiz duaları qəbul edər. Bəzən daha fərqli və daha gözəl bir surətdə qəbul edər. Hz. Məryəm 100 kişi dəyərində bir qız. Allah anasının duasını qəbul etmədi deyilməməli. Əksinə daha gözəl bir surətdə qəbul etdi deyilməlidir. Bəzən də dünyada heç qəbul edilmədi zənn edilər. Lakin cənnətdə daha ülvi və gözəl şəkildə qəbul edilir.

Bu şərhlərə görə xeyirli yoldaş üçün həm dini ölçülərə görə araşdırmaq həm də dua etmək bizim vəzifəmizdir.

Sizin bu sualınızı bəli və ya xeyr şəklində cavablandırmaq səhv olar. Çünki bəli desək cəbriyyəçi olar insanın iradəsini rədd etmiş, xeyr desək mutəziləçi olar qədəri inkar etmiş olarıq. Onsuz da ortada bir cənazə var. Bu səbəblə qısaca şərhi uyğun hesab edirik:

Sual: "Madam filan adamın ölməsi, filan vaxtda mukadderdir. Cuzi ixtiyarı ilə tüfəng atan adamın nə qəbahəti var, atmasaydı yenə öləcəkdi?" sözünə qarşı nə deyərsiniz?

Qədər, səbəblə səbəb olunana bir taalluku var. Yəni, bu səbəb olunan, bu səbəblə hadisəyə gələcək. Elə isə deyilməsin ki: "Madam filan adamın ölməsi, filan vaxtda mukadderdir. Cuzi ixtiyarı ilə tüfəng atan adamın nə qəbahəti var, atmasaydı yenə öləcəkdi?"

Sual: Nə üçün deyilməsin?

Cavab: Çünki qədər, onun ölməsini onun tüfəngiylə təyin etmişdir. Ya Cəbri kimi səbəbə ayrı, səbəb olunana ayrı bir qədər təsəvvür etsən və yaxud Mutəzilə kimi qədəri inkar etsən, Əhli Sünnə və Camaatı buraxıb təriqətə girərsən. Elə isə, biz əhli haqq deyərik ki: "Tüfəng atmasaydı, ölməsi biz tərəfindən məchul." Cəbri deyər: "Atmasaydı yenə öləcəkdi." Mutəzilə deyər: "Atmasaydı ölməyəcəkdi." ( Sözlər, 467)

Yəni, Cənabı Haqq bu aləmdə hikmətiylə, hər səbəb olunanı bir səbəbə bağlamışdır. Bu həqiqət, qədərin səbəblə səbəb olunana bir taaluk etdiyi, şəklində ifadə edilmişdir. Məsələn, bir uşaq səbəb olunan, ana və atası isə səbəbdir. Cənabı Haqq o uşağın yaradılmasını o ana və atadan təqdir etmişdir. Cəbriyyə, səbəblə səbəb olunana ayrı bir qədər etməkdə, yəni valideynlər ilə uşağı ayrı-ayrı nəzərə almaqdadır. Bunun nəticəsi olaraq, dünyaya gəlmiş olan bir uşaq üçün, madam ki onun qədəri dünyaya gəlməkdir. Valideynləri olmasa da o uşaq dünyaya gəlir, kimi səhvli bir fikirə düşməkdir.

Mutəzilə isə səbəblərə təsir verərək, valideynləri olmasaydı o uşaq dünyaya gəlməzdi, kimi yenə batil bir fikir irəli sürməkdədir.

İnsan taleyini bilmədiyinə görə mübah və qanuni olan hər şeyi istər. Bu istəyi istər taleyində olsun, istəsə olmasın. Bizi bizdən daha yaxşı bilən, bizi bizdən daha çox düşünən, taleyimizi, keçmişimizi, gələcəyimizi bilən, bizim üçün xeyirli olanı bizdən daha gözəl təqdir edən Cənabı Haqq, arzu etdiyimiz, dualarımızı istədiyimiz tələblərimizin ən yaxşısı, ən gözəli, ən faydalısıyla verəcək. Biz xəstəyik, möhtacıq, bizi yoxdan var edən Uca Allah xəstənin dərdini bilən həkim kimi bizim istək və arzularımızı ehtiyacımıza görə verər. Bəzən zənginlik istəyənimiz olar, Cənabı Haqq onun varlıq səbəbiylə azacağını bildiyi üçün verməz, lakin ona möhkəm bir iman, ailəvi bir dinclik, sağlam bir bədən verər; bir çox müsibət və bəlalardan mühafizə edər. Demək ki, duaya cavab verilmiş, lakin ən layiqi lütf edilmişdir.

Dua taleyi necə dəyişdirər? Bu barədə Sevimli Peyğəmbərimiz (s.ə.s.) belə buyurmuşdur:

"Taleyi ancaq dua geri çevirər. Ömürü ancaq yaxşılıqlar artırar. Adam ancaq işləmiş olduğu günah səbəbiylə ruzidən məhrum qalar."

Duanın taleyi dəyişdirməsi, digər bir ifadə ilə çevirməsi belə açıqlanmaqdadır:

Burada dəyişən tale deyil, qəzadır. Tale bir şey haqqında verilən qərar, qəza da o şeyin tətbiq olunmasıdır. Yəni bir insan içdən, səmimi olaraq bir dua edər, Cənabı Haqq mükafat olaraq o kimsənin başına gələ biləcək bir bəlanı qaldırar. Burada dəyişən tale deyil, taleyin tətbiqdən geri çevrilməsidir.

Məsələni sizin sualınıza gətirəcək olsaq bunlar deyilə bilər: Deyək ki, nişanlınızın dini həyatında bəzi səhvlər və əskikliklər var. Namaz qılmır, içki içir, qumar oynayır, evinə yuvasına səhlənkar davranırsa; onun bu mənəvi müsibətdən xilas olması üçün dua edərsiniz; inşaallah ixlaslı duanız onu bu haldan qurtarar. Bu vaxt hərəkəti dua dediyimiz, şəxsən maraqlanma, danışma, dilinizin döndüyü qədəriylə izah etməyi də laqeyd yanaşmazsınız. Bu vaxt izah etdiklərinizi, onda görmək istədiklərinizi də özünüz şəxsən tətbiq edər, yaşayarsınız; halınızla, davranışlarınızla ona nümunə olarsınız. Qibtə ediləcək, təqlid ediləcək bir rəftar sərgilərsiniz

Məmməd Paksu

Ailəyə Xüsusi Fətvalar

Evlilik və Qədər

Allahın insanı yaratmasının çox hikmətlərindən biri ibadətdir.

1- Allah insanı imtahan üçün yaratdı. Bu hikmət insanın yaradılmadan olması mümkün deyildir.

2- Allah kainatda təcəlli etdiyi camal və kamalını həm özü - özünə məxsus bir şəkildə - görmək həm də başqalarının gözüylə görmək istəyir. Başqasının görməsi deyərkən bunların başında insan gəlməkdədir. Bu hikmət də yenə insanın yaradılmasını lazımlı edir.

3- İbadət üçün yaratdı. Bu hikmətin yerinə gəlməsi üçün var olan biri lazımdır. Yaradılmadan ibadətin yerinə gəlməsi mümkün deyil. Burada etdiyimiz ibadətin miqdarına görə cənnətdə ki yerimiz hazırlanır.

4- Allahın hər şeydən daha böyük olduğunu elan etmək və Allahın əmrlərini yaymaq. Bu hikmətin yerinə gələ bilməsi üçün, həm təbliğ edənin həm də təbliğ edilənin yaradılması zəruridir.

5- Bir toxumun ağac olması üçün torpağa girməsi lazım olduğu kimi, insanın da boya başa çatması və tərəqqisi üçün dünya tarlasına göndərilmişdir.

6- Əgər başqa aləmdə yaradılsaydıq o zaman da niyə bu aləmdə yaradıldıq deyə soruşacaydıq. İnsan üçün ən mükəmməl imtahan yeri bu olduğu üçün bura göndərildik deyilə bilər.

7- Bilməklə etmənin çox fərqli şeylər olduğunu vurğulamaq lazımdır. Bir misal vermişdik. Bizlərin bir toxumun ağac olacağını bilməmiz onun ağac olmasına gərək olmadığı mənasına gəlməz.

Ayrıca bir maşın və ya bina üçün bir plan hazırlansa, madam ki plan var elə isə binaya və maşına nə gərək var deyilməz.

Tutaq ki, axşam bir yerə gedəcəyimizi və yemək yeməyimizi planlayırıq. Buna görə madam nə edəcəyimiz müəyyəndirsə o zaman nə gərək var getməyə və yemək yeməyə deyirik?

Qədər, Allahın elminin bir ünvanıdır. Evliliyin qədər olmaması üçün, Allahın evlənən o iki adamdan xəbərsiz olması lazımdır. Bu isə elmi hər şeyi, hər məkanı və hər zamanı əhatə edən Allah haqqında düşünülə bilməz. O halda sualımızın cavabı, "Evlənmək əlbəttə qədərdir." olacaq. Ancaq burada iki fərqli vəziyyət söz mövzusu ola bilər:

1. Allah, əzəli elmi ilə evlənəcək qadın və kişinin, öz cüzü iradələrini istifadə edərək bir-birləriylə evlənmək istəyəcəklərini bilmiş və zamanı gəldiyində onların bu arzularını küllü iradəsiylə yaradacaq olduğundan ötəri, əzəldə qədər dəftərlərinə bir-birləriylə evlənəcəklərini yazmışdır. "Elm məluma tabedir." qaidəsiylə bu yazı onların arzu və iradələrinə tabedir. Yəni qədər dəftərində bunlar bir-biriylə evlənsin deyil, bunlar bir-biriylə evlənəcək deyə yazılmışdır.Əlbəttə belə bir yazı insanı məcburedici deyil.

2. Bəzən də ya bir şükrya da səbirlə imtahan olunmaları üçün, qulun cüzü iradəsi qarışmadan Allah iki adamı qarşıiaşdırar  və onları bir-birləriylə evləndirər. Əgər bu evlilik gözəl bir evlilik olmuşsa bu, qadın və kişidən şükrün istənildiyi bir nemətdir. Əgər bu evlilik pis bir evlilik olmuşsa bu evlilik, səbrin istənildiyi bir imtahan olar. Kişi qadınla, qadında kişi ilə sınanılar. Demək ki, edilən bütün evliliklərdə qulların cüzü iradələri əsas alınmamaqdadır. Başqa bir ifadəylə, ixtiyari hərəkətlərdən olan evlilik, bəzən ıztırari(Çarəsizlik içindəolmaq. Məcburiyyət.)  hərəkətlər kimi qulun müdaxiləsi və seçməsi olmadan meydana gəlir. O halda bu hökmləri bir qaidə olaraq bilməliyik.

a) Əgər qul bir şeyin olmasını istər, ancaq Allah onun olmasını arzu etməzsə, o hərəkət vücuda gəlməz və meydana çıxmaz. Əgər varlığa gəlməyən bu arzu, bir xeyr isə qul niyyətinin mükafatını görər.

b)Əgər qul bir şeyin olmasını istər, Allah da onun olmasını arzu etsə, o hərəkət varlığa gəlir və yaradılar. Bu hərəkətin yaradılmasına qulun cüzü iradəsi səbəb olduğundan ötəri, qul bu hərəkətindən məsuldur. Xeyirli bir iş isə mükafat, pis bir iş isə cəza görər.

c) Qulun heç bir müdaxiləsi olmadan, sırf Allahın diləməsiylə yaradılan hərəkətlər: Bu cür hərəkətlərdə qulun cüzü iradəsi işə qarışmaz. Dahaəvvəl ifadə etdiyimiz kimi şükrlə və ya səbirlə imtahan olunmaları üçün Allah onu var edər.

Bunun kimi evlilik bəzən ikinci qrupa aid olan  bir hərəkətdir. Qulların cüzü iradələrini istifadə etmələri nəticəsində Allah istədiklərini yaradar. Bəzən isə üçüncü qrupa girən bir hərəkət olar. Allah qullarının iradələrini qarışdırmadan onları bir-birləriylə evləndirər. Ancaq hər iki vəziyyətdədə evlilik qədərdir.

1. Allah mülk sahibidir. Mülkünü istədiyi kimi istifadə edər. Heç kim Ona ​​qarışa bilməz və Onun icadına müdaxilə edə bilməz. Sənin bədəninin zərrələrini yaradan, bütün sistemini nizamlayıb insani kimlik bəxş edən Allahdır (cc). Sən bunları sənəlütf edən Allaha daha əvvəl bir şey verməmisən ki, Onun qarşısında bir haqq iddia edə biləsən ...

Əgər sən, sənə verilənlər qarşılığında Allaha bir şey vermiş olsaydın, "Bir göz deyil iki göz ver, bir əl deyil iki əl ver! "kimi iddialar etməyə; "Niyə iki dənə deyil bir ayaq verdin? "deyə etiraz etməyə bəlkə haqqın olardı. Halbuki sən Allaha (c.c) bir şey verməmisən ki, -əsla- O 'na qarşı ədalətsizlik iddiasında olasan. Haqsızlıq, ödənməyən bir haqqdan gəlir. Sənin O 'na qarşı nə haqqın var ki, yerinə yetirilmədi də sənə qarşı haqsızlıq edildi! ..

Allah Təala Həzrətləri səni yoxluqdan çıxarıb var etmiş: həm də insan olaraq ... Diqqət etsən; səndən mərtəbəcə aşağı bir çox məxluqları var ki, onlara baxıb nə qədər çox nemətlərə məzhər olduğunu çox yaxşı düşünə bilərsən.

2. Cənab Allah, bəzən insanın ayağını alır; onun qarşılığında axirətdə bir çox şey verir. Ayağını almaqla o kimsəyə aciz bir məxluq olduğunu, zəifliyini, və ehtiyacının nə qədər çox olduğunu hiss etdirir. Qəlbini özünə çevirdib, o insanın duyğularını inkişaf etdirsə, çox az bir şey almaqla, bir çox şeylər vermiş olur. Demək ki, görünüşdə olmasa belə, həqiqətdə bu ona, Allahın lütfünün ifadəsidir. Eynilə şəhid edib cənnəti verməsi kimi ...

Bir insan, döyüş əsnasında şəhid olur. Bu şəhid olmaqla həşrdə qurulacaq böyük məhkəmədə və Allahın hüzurunda, siddiqlərin, salehlərin qibtə edəcəyi bir mövqeyə yüksəlir. Onu görən başqaları "Kaş ki, Allah bizə də hərb meydanında şəhadət nəsib etsəydi." deyərlər. Bundan ötəri, belə bir insan parça parça da olsa çox şey itirmiş sayılmaz. Bəlkə aldığı şey ona nisbətən çox daha böyükdür.

Çox nadir olaraq, bəzi kəslər, bu mövzuda küskünlük, inciklik, pessimistlik və aşağılanmaq duyğusu ilə yoldan azsalar belə, bir çox insanlarda bu kimi əskikliklər, daha çox, Allaha yönəlməyə vəsilə olmuşdur. Beləliklə zərərli böcəklər kimi bir qisim kəslərin (əlillərin əskik tərəflərini gözə soxan kəslər burada zərərli böcəklərə bənzədilmişdir), əlillərin  bu məsələdəki əskikliklərini yaymağa çalışması yerində bir davranış deyildir. Bu mövzuda əsas olan, əbədi həyata namizəd olan ruhlarında o aləmə aid arzuları xəbərdar etməkdir. Bu qüsurluda, qüsurunun itməsiylə haqqa yönəlməsi; başqalarında da ondan ibrət alaraq qanadlanmaları şəklində özünü göstərirsə, məqsədə uyğun və hikmətlidir.

"Hər işdə hikməti vardır, əbəs fel işləməz Allah."(Ərzurumlu İ. Haqqı Həzrətləri)

Va aleykumussalam!

 Məkkədə (Allah şərəf və izzətini artırsın) yaşamaqla Məkkə xaricində yaşamaq eynidir. Məkkədən uzaqda yaşayıb salih əməllə ömür sürmək, Məkkədə yaşayıb günahkar olmaqdan daha xeyirlidir.  Məkkədə yaşamağın ömrün çoxaldacağına və ya uzadacağına gəlincə bu da etiqadımıza və əqidəmizə ziddir. Bizim etiqadımıza görə Allahın verdiyi ömür hansısa bir yan səbəblə artıb azalmaz. Sadəcə bunu qeyd etmək olar ki, nəticə etibarı ilə Məkkədə yaşayıb günah və pisliklərdən uzaq yaşayanın ömrü digərinə nisbətən daha bərəkətli ola bilər. O mənada ki, məsələn əməl dəftərində daha çox təvaf və ya daha cox namaz ola bilər. Amma bir insan Məkkədə yaşasa altmış il, yaşamasa əlli doqquz il ömür sürəcək deyə bir şey ola bilməz, yoxdur, bunu iddia edənin dəlili də yoxdur. Ən doğrusunu Allah bilir.

Qədərdə məcburulik, haqsızlıq və bədbəxtlik yoxdur. İnsan nə edəcəyini cüzi iradəsi ilə seçir. Buna görə də etdiklərindən məsuliyyət daşıyır. Allah-Təala da göndərdiyi peyğəmbərlər və nazil elədiyi kitablar vasitəsilə həmişə insanlara doğru yolu göstərmişdir.

İnsan istənilə işi öz cüzi iradəsi ilə görmədən qədərin hər hansı günah və ya çirkinliyindən söhbət gedə bilməz. Bir mənada nəfsinin təsiri ilə iradəsini yanlış istiqamətdə istifadə edər, dəvətnamə paylayaraq pis əməlləri yanına çağırarsa, girəcəyi quyunu öz əli ilə qazar və həmin quyuya düşər. Məsələn, günəş ləkəsiz və təmiz olmaqla yanaşı işıq və istiliyi ilə dünyadakı gözəlliklərə səbəb olur. Lakin insan saatlarla günəşin altında dayansa xəstələnər, hətta bu xəstəlik ölümünə belə səbəb ola bilər. Bu təqdirdə günəşin günahı varmı? Öz məsuliyyətsizliyi ucbatından günəşin altında qalaraq xəstələnən xəstə “günəş nəyə lazımdı?” deyə bilərmi? Və ya “gün vurdu xəstələndim, yeməklər günəşin altında xarab oldu” kimi öz xətalarımızdan qaynaqlanan cüzi şərlərdən ötrü günəşin yaradılışını və varlığını şər kimi qəbul edə bilərikmi?

Qədərə yüklənilən günah, zərər və çirkinliklər əsasən insanın iradəsindən sui-istifadə etməyinin nəticəsidir. Cüzi iradəmizi unudaraq müəyyən zülm və çirkinlikləri qədərin üzərinə atsaq, müsibəti iki qat artırmış və qədərə qarşı hörmətsizlik etmiş olarıq.

Məsələn, insana həm zövq almaq, həm də nəslin çoxalması üçü xeyirli bir nəticəyə səbəb olan şəhvət hissi verilmişdir. İnsan iradəsini yanlış istifadə edərək bu ehtiyacını zinakarlıq kimi haram sayılan yoldan təmin edərsə bu təqdirdə qədəri, yoxsa bu günahı işləyən şəxsi günahlandırmalıyıq?

İnsan özünə verilən cüzi iradədən sui-istifadə etməklə günah işləmiş və nəticədə özünə zülm etmişdir. Cinayət və bənzərlərini də bununla müqayisə eləmək olar. Ancaq insanın sui-istifadəsi olmadan başına gələn bəla və müsibətlərin özlüyündə hikmət və faydaları var.

Qədərdən danışarkən səbəblərə riayət etməyin vacibliyini də unutmamalıyıq. İnsan bəzən qədər tam anlamadığına görə ancaq zahiri səbəblərə baxaraq yanlış qərar verir və özünə zülm edir. Məsələn, yaşlı insanın balaca uşağın qulağını çəkdiyini görsək uşağa əziyyət verdiyini düşünərik. Halbuki, bəlkə də qulağını çəkən onun atasıdır. Gələcəkdə dizini döyməmək, uşağını tərbiyə etmək üçün belə etmişdir. Ancaq biz zahirə baxaraq hökm verdik və atanı zülmlə ittiham elədik. Dolayısilə ona yox özümüzə zülm elədik. Ancaq qədər səbəblərə bütünlüklə baxır və görünməyən səbəbləri də bilir. Buna görə də qədərin hökmü tam və ədalətli olur.

Bir ovçu aslanı öldürür. Kənardan baxanların aslana yazığı gəlir. Amma o aslan ceyran balalarını anasız qoyduğuna görə, qədər onu cəzalandırmaqdadır. Bundan əlavə bir gün ovçunun ayağı qırılır və o da aslanı öldürməyin cəzasını alır. Bir şəxs başqasını bıçaqlayıb qaçır. Cəzasını da çəkmir. Hadisə unudulub yaddan çıxır. Ancaq bir gün həmin şəxs zina iftirası ilə həbs olunur. Hakim zahiri səbəblərə baxaraq ona hökm oxuyur. Biz “Hakim ədalətli davranmadı” desək də, qədər ədalətli davranır. O şəxs vaxtilə işlədiyi əməlin cəzasını almışdır. Bizim qərarlarımızda bu və bənzəri çirkinliklər olduğu halda, qədərin hökmlərində bilmədiyimiz bir çox gözəlliklər var. Qədərin hər hökmü ya birbaşa gözəldir, ya da nəticə etibarı ilə gözəldir.

Yeri gəlmişkən Hz. Musa (ə.s) ilə bağlı nəql olunan bir hadisəyə toxunmaq yerinə düşər.

Hz. Musa (ə.s) “Ey Rəbbim! Mənə ədalətini göstər!” – deyə dua elədi. Allah da vəhylə Hz. Musaya “filan bulağın yaxınlığında oturaraq baş verənləri seyr elə” – deyə bildirdi. Hz. Musa oturub seyrə başladı. Bulağın başına bir atlı gəldi. Atına su içirib geri bulaqdan ayrılanda bir kisə qızılı yerə düşdü. Atlı isə bundan bixəbər yoluna davam elədi. Sonra bir uşaq bulağın başına gələrək atlından düşən həmin qızıl kisəsini götürərək ordan uzaqlaşdı. Uşaq gedəndən sonra bir nəfər kor bulaq başına gəldi. Korun bulaq başında olduğu vaxt atlı bayaq itirdiyi qızıl kisəsini axtara-axtara gəlib ora çatdı. Kisəni korun götürdüyünü düşünərək ondan qızıllarını istədi. Kor and-aman eləsə də atlı buna inanmadı və onu öldürdü. Hz. Musa ilk baxışda zülm kimi görünən bu hadisədəki ədaləti Allahdan soruşdu və bu cavabı aldı: “Həmin atlı vaxtilə uşağın atasının bir kisə qızılını oğurlamışdı. Beləcə həmin bir kisə qızılı sahibinə qaytardıq. Kor isə vaxtilə atlının atasını öldürmüşdü. Atlıya da onu öldürdərək qisas aldıq”.

Bəli, həqiqi səbəblər bilinmədiyi təqdirdə, kənardan baxanda zülm kimi görünən hadisələr zənciri ədalət kimi ortaya çıxır. Qədərin hökmü də belədir ki, həmin hökmdə ən kiçik zülm və haqsızlıq yoxdur, əksinə ədalət və gözəllik vardır.

Bizim zahirən xoş görmədiyimiz şeylərdə Allah bizim üçün bir çox xeyirlər gizləmişdir. İnsanın xeyir olaraq bildiyi şeylərdə isə, şərlər vardır. (bax. Bəqərə, 2/216). Məsələn, soyuq havada dəstəmaz almaq bir az çətindir. Amma dəstəmazın nəticəsi gözəldir. Bəzən ola bilər ki, Allahın sevdiyi bir bəndə müflis olur. Amma o bəndə unudur ki, mal onu doğru yoldan uzaqlaşdıra bilərdi. İnsan dua edir və duada istədikləri verilməyəndə ümidsizliyə qapılır. Halbuki, istədiyi əleyhinədir və ya axirtədə daha gözəl şəkildə ona veriləcəkdir.

Allahın haqqımızda təqdir elədiyi hər hökmdə bizə məlum olmayan bir çox fayda və hikmətlər mövcuddur. Allah mütləq bəndənin istəyini və xeyrini nəzərə alaraq onunla hikməti ilə rəftar etmək məcburiyyətində deyil. Allah Xaliq və Alim olmaqla yanaşı Hakimdir. Əsla əbəs iş görməz. Ancaq biz onun yaratdıqlarındakı hikmətləri anlamaqda çətinlik çəkə bilərik. Bu səbəbdən bizim üzərimizə düşən qədərə razı və Allaha təslim olmaq, Ona yönəlmək, haqqımızdakı  təqdirinə boyun əyib etiraz etməməkdir.