əbu Hənifə haqqında alimlərin görüşləri nələrdir?

1. İmam Malik'ə (رضي الله عنه), "Əbu Hənifə'ni gördün mü?" deyə soruşuldu. 

İmam Malik (رضي الله عنه): "Bəli,  elə bir insan gördüm ki, əgər bu dirəklərin qızıl olduğunu iddia etsə, bu iddiasını dəlilləriylə ispat edərdi."

2. İmam əş-Şafi (رضي الله عنه): "İnsanlar  fiqhdə, Əbu Hənifəyə  möhtacdırlar."

[b]. Başqa yerdə isə İmam əş-Şafi (رضي الله عنه): “Əbu  Hənifədən daha fəqih birini görmədim.”  

[c]. Bundan əlavə olaraq İmam əş-Şafi (رضي الله عنه), öz Divanında, Əbu Hənifə üçün söylədiyi belə bir şeiri var:

"Müsəlmanların imamı Əbu Hənifə, hökümləri, rəvayətləri və fiqhi ilə kəndləri,qəsəbələri və üzərində yaşayanları, Zəbur ayətlərinin kitab səhifələrini süslədiyi kimi zinətləndirdi. Nə şərqdə, nə qərbdə, nə də Kufə'də, onun bənzəri yoxdur. Rəbbimizin rəhməti o səhifə oxunduğu müddətcə əbədi olaraq onun üzərinə olsun."

3. əl-Həsən bin  Salehi  (رحمه الله):  

“ən-Numən  bin  Sabit ( Əbu Hənifə ) fəhm  sahibi,  alim və  elmində  dəqiq  biri  idi,  əgər  onda  Allahın  elçisindən  –  salləllahu  aleyhi va  səlləm  –  bir  xəbər  səhih  olarsa, onu  başqasına  tərk  etməzdi.”

4. İbn  Teymiyyə’nin (رحمه الله)  tələbələrindən  İmam  Əbu  Abdilləh  Muhəmməd  ibn  Abdilhədi  əd-Diməşqi  (رحمه الله) deyir:  

“İmam,  vəra  sahibi,  alim,  əməl edən,  çoxca  ibadət  edən,  böyük  şana  sahib  biri  idi,  sultanların  hədiyyələrini qəbul  etməzdi...  Üstünlükləri  və  fəzilətləri  çoxdur.” 

5. Əli  bin  əl-Cəd (رحمه الله) :  

"Zuheyr  bin  Muaviyə’nin  yanında  idik və  bir  nəfər  gəldi.  Zuheyr  ona  dedi:  “Hardan  gəlirsən?”  Dedi:  “Əbu Hənifə’nin  yanından.”  Zuheyr  dedi:  “Sənin  Əbu  Hənifə’nin  yanına  bir  gün getməyin,  mənim  yanıma  bir  ay  gəlməyindən  daha  faydalıdır.” 

6. Süfyan əs-Sevri (رحمه الله) :

"Əbu Hənifə, Allah Təalanın haram etdiklərinin halal edilməməsinin qarşısını almaq  üçün, hədisləri alarkən çox ciddi davranardı. Siqa ravilərin rəvayət etdiyi və öz yanında səhih olan hədisləri,  Rəsulullahın feli sünnətlərini və Kufə üləmasının məhşur olan hədislərini alırdı".

7. Muhəmməd  bin  Bişr (رحمه الله):

Əbu  Hənifənin  və  Sufyanın  yanına  sıx-sıx  gedirdim.  Əbu Hənifənin  yanına  gəlirdim,  o  da  məndən  soruşurdu:  “Hardan  gəlirsən?”  Mən də  -  “Sufyanın  yanından”  –  deyə  cavab  verirdim.  Bunun  üzərinə  (Əbu Hənifə)  deyirdi:  “Elə  bir  adamın  yanından  gəlirsən  ki,  əgər  Alqamə  və  əl-Əsvəd  sağ  olsaydılar,  onun  kimi  birisinə  ehtiyac  duyardılar.”  Sufyanın yanına  gəldikdə  soruşardı:  “Hardan  gəlirsən?”  Deyərdim:  “Əbu  Hənifənin yanından.”  Deyərdi:  “Şübhəsiz  ki,  Yer  üzündə  ən  fəqih  olan  kəsin  yanından gəlirsən.”

8. ibn Hacər əl-Əsqalani  (رحمه الله):

"Əbu  Hənifənin  mənqibələri  həqiqətən  çoxdur.  Allah  ondan  razı  olsun,  Firdövs  cənnəti  ilə mükafatlandırsın.  Amin”.

9. Ravh  bin  Ubədə (رحمه الله):  

“(Yüz)  əllinci  ildə  İbn  Cureyc’in  yanında  idim  və Əbu  Hənifənin  ölüm  xəbərini  ona  çatdırdılar.  İstirca  etdi  və  kədərləndi. Dedi:  “Elə  bir  elm  əldən  getdi ki!”  İbn  Cureyc  də  həmin  il  öldü.

10. Yəhya b. Said əl-Qattan (رحمه الله):

"Vallahi Əbu Hənifə'nin məclisində oturdum və dərslərini dinlədim. 

Onun üzünə baxdığımda, vallahi, onun Allah'dan qorxduğunu anlayırdım."

11. Sufyan  bin Uyeynə (رحمه الله) :

“Bu  iki  gözüm  Əbu  Hənifə  kimi  birini görməyib.” 

[b]. Başqa bir yerdə isə Sufyan  bin  Uyeynə ( رحمه الله) deyir.  

“Allah  Əbu  Hənifəyə  rəhmət  etsin,  o,  namaz  qılanlardan  idi.  Çoxlu namaz  qıldığını  qəsd  edirəm."

12.  əl-Həsən bin  Əli’ni (رحمه الله):  

Bir  adamı  Yezid  bin  Harundan  soruşarkən  eşitdim; dedi:  “Ey  Əbu  Xalid,  gördüklərin  arasında  ən  fəqihi  kimdir?”  Dedi:  “Əbu Hənifə.”  əl-Həsən  (bin  Əli)  dedi:  “Əbu  Asimə,  yəni  ən-Nəbilə  soruşdum: “Əbu  Hənifə  daha  fəqihdir  yoxsa  Sufyan?”  Dedi:  “Əbu  Hənifənin köləsi Sufyandan  daha  fəqihdir.”

13. İmam Əbu Yusuf  (رحمه الله):
"Hədislərin təfsirini Əbu Hənifə'dən daha yaxşi bilən bir kimsə bilmirəm."

14. İmam Misar ibn Kidəm (رحمه الله):

“Əbu  Hənifə  ilə  birlikdə  hədis  təhsili  aldım.  Ancaq  bu sahədə  hamımızı  qabaqladı.  Zühd həyatına başladıq. Bunda  da  bizdən  üstün  oldu.  Fiqh  təhsilinə  başladıq.  Onun bu sahədəki uğurları onsuzda göz qabağındadır”.

15. Yezid  bin  Harunu (رحمه الله): 

“(Bizdən öncəki)  alimlərlə  qarşılaşdım  və  Əbu  Hənifə’dən  daha  ağıllı,  daha  fəzilətli, daha  təqvalı  birini  görmədim."

16. əl-Qasim  bin  Mən bin  Abdirrahmən  bin  Abdilləh  bin  Məsuda  (رحمه الله)  dedilər:  

“Əbu  Hənifənin tələbələrindən  olmağa  razı  olarsanmı?!”  Dedi (رحمه الله) :  “Heç  kim  Əbu  Hənifə  ilə oturub  durmaqdan  fayda  götürdüyü  kimi  başqa  biri  ilə  oturmaqdan  fayda götürməyib.

17. İbnul-Mubərak (رحمه الله)  :  

“Əbu  Hənifə  bir  ayə  (möcüzə)  idi.”  Bir  nəfər  ona dedi:  “Şərdəmi,  ey  Əbu  Abdirrahmən,  yoxsa  xeyirdə?”  Dedi:  “Sən  sus! (Ərəb  dilində)  deyəndə  “şərdə  qayə,  xeyirdə  ayə”  deyirlər”  və  sonra  bu  ayəni oxudu:  “Məryəm  oğlunu  və  anasını  bir  ayə  (möcüzə)  etdik!” 

Abdullah  bin  əl Mubərak  (رحمه الله) belə  deyir:

“İnsanların  ən  abidini  görmüşəm, insanların  ən  təqvalısını  görmüşəm,  insanların  ən  biliklisini  görmüşəm  və insanların  ən  fəqihini  görmüşəm.  İnsanların  ən  abidinə  gəldikdə  o, Abdulaziz  bin  Əbi  Ravvad’dır.  İnsanların  ən  təqvalısına  gəldikdə  isə  o,  əl-Fudeyl  bin  İyad’dır.  İnsanların  ən  biliklisinə  gəldikdə  isə  o,  Sufyan  əs-Səvri’dir.  İnsanların  ən  fəqihinə  gəldikdə  isə  o,  Əbu  Hənifədir;  fiqhdə  onun mislini  görmədim.”

Abdullah  bin  əl-Mubərak  (رحمه الله) deyir:  

“Bu  ikisi  bir  şey üzərində  ittifaq  edərlərsə  o,  güclü  rəydir;  yəni  əs-Səvri  və  Əbu  Hənifə."

18. İbn  Cuneyd (رحمه الله) deyir:  

“Yəhya  bin  Mainə  dedim:  “İnsanın  rəyə  nəzər  salmasına  izn verirsənmi?”  Dedi:  “Hansı  rəy?”  Dedim:  “əş-Şafinin  rəyi  və  Əbu  Hənifənin rəyi.”  Dedi:  “Bir  müsəlmana  əş-Şafinin  rəyinə  nəzər  salmağı  doğru görmürəm,  əş-Şafinin  rəyinə  baxmaqdansa,  Əbu  Hənifənin  rəyinə  baxması daha  yaxşıdır.”

19. Məlikü'l-Muazzam İsa b. Əyyub, ərəbcə dil bigisinə görə yazmış olduğu  fıqhi məsələlər xüsusunda, İmam Əbu Hənifəyə yazdığı rəddiyəsində belə demişdir: 

"Hər nə qədər onun məsələlərinə vaqif olduysam, onun bu elmdəki (yəni ərəbcə dil bilgisi və onlardan çıxardığı fiqhi hökümlər) anlama və üstün istinbat gücünə təəccüb qaldım."

20. Yəhya  bin  Main  (رحمه الله):

"Əbu  Hənifədə  bir  bəis  yox  idi  və  yalan  danışmazdı.”  Yəhyanı  başqa  bir  vaxt belə  deyərkən  eşitdim:  “Əbu  Hənifə  bizim  nəzərimizdə  sidq  əhlindəndir  və yalanda  ittiham  olunmayıb.  İbn  Hubeyra  onu  qazi  olmaq  üçün  döydürdü, lakin  o,  qazi  olmaqdan  imtina  etdi.”

Başqa rəvayətdə isə, İbn  Main (رحمه الله)  belə  deyir:

“Əbu  Hənifə  siqadır,  yalnız  hifz  etdiyi  hədisləri rəvayət  edir  və  hifz  etmədiklərini  rəvayət  etməzdi.”  Saleh  bin  Muhəmməd əl-Əsədi  də  İbn  Maindən  (belə  dediyini)  rəvayət  edir:  “Əbu  Hənifə  hədisdə siqa  idi."

21. Əbu  Davud (رحمه الله): 

 “Allah  Malikə  rəhmət  etsin,  bir  imam  idi.  Allah  əş-Şafi’yə  rəhmət  etsin,  bir  imam  idi.  Allah  Əbu  Hənifəyə  rəhmət  etsin,  bir imam  idi."

22. İbn Teymiyyə (رحمه الله) belə deyir: 

"Ağıllı insan Əbu Hənifənin fiqhində, fəhmində və elmində şübhəyə düşməz. Ona çirkinlik etmək üçün, ondan bəzi şeylər nəql edirlər. Bunlar isə, qəti bir şəkildə ona qarşı istifadə edilən yalanlardır."

23. Bişr bin Vəlid (رحمه الله):  

İbn Uyeynə'nin (رحمه الله)  yanında olarkən ona müşkil bir məsələ soruşulduğunda belə deyərdi:

'Burada Əbu Hənifə'nin əshabından biri var mı?' 

'Bişr' deyilirdi.

İbn Uyeynə (رحمه الله)  mənə 'cavab ver' deyər, məndə cavab verərdim.

Sonra İbn Uyeynə (رحمه الله) belə deyərdi: "Fəqihlərə (Fiqh  elmində alim olan kimsərə ) təslimiyyət dində qurtuluşdur."

‏24. Əlaüddin Həskəfi (رحمه الله):

"Fiqh elmini, Abdullah bin Məsud əkdi, Əlqamə suladı, İbrahim Nəxai biçdi, Hammad xırmanda döydü, Əbu Hənifə üyütdü, Əbu Yusuf yoğurdu, Muhəmməd bişirdi. Beləcə, digər insanlar da onun çörəyindən yeyirlər (fiqhini öyrənirlər).

25. Xələf  ibn  Əyyub  (رحمه الله) :

 "Elm,  Allahdan  Həzrət  Muhəmmədə  (s.ə.s), sonra  səhabələrinə,  sonra  tabeuna,  onların  ardından  da  Əbu Hənifə  və  əshabına  keçmişdir.  İstəyən  bunu  qəbul  etsin, istəyən də qəbul etməsin”.

26. Süleyman İbn əbu Şeyx (رحمه الله):

”Əbu Hənifə olduqca vicdanlı və comərd idi”…!

27. İmam Zəhəbi  (رحمه الله):

"İmam, fəqih, İraqın alimi Əbu Hənifə. Hədisləri öyrənməyə əhəmiyyət verərdi. Bu məqsədlə səyahətlərə çıxardı. Fiqhdə ən çətin mövzuları tədqiq etməkdə rəy ustadı idi. İnsanlar bu xüsusiyyətlərinə görə ona möhtacdırlar."

Ardından davam edərək buyurur ki:

" Gündüzün varlığının dəlilə ehtiyacı yoxdur"

Bu bir həqiqətdir ki, Əbu Hənifə fiqh sahəsində böyük İmamdır. (Siyəru-Aləmun Nubəla.səhifə; VI, 390,392,404)

28. İmam Şərik (رحمه الله)  : 

Əbu Hənifənin susması, uzun  və ağlı çox olan bir kimsəydi.”

Əbu ‘Asim əl-Nabil dedi, ‘Əbu Hənifə çox namaz qıldığından Əl-Vətəd-(Dirək) deyə adlandırılmışdır...’ ibn Ishaq əs-Səmərqəndi, Qadı Əbu Yusufdan nəql edir ki, o dedi:

 ‘Əbu Hənifə hər gecə Quranı bir rükətdə xətm edərdi.’

29. İmam Molla  Əli  əl-Qari (رحمه الله) :

 “Əbu  Hənifə haqqındakı  ən  gözəl  hüsnü-zənn  belə  olmalıdır:  O,  səhih  və zəif rəvayətləri yaxşı bilirdi”.

30. Abdullah  ibn  Davud  əl-Xuraybi (رحمه الله):

  “Müsəlmanlar namazda  Əbu  Hənifəyə  dua  etməlidirlər”.  Bunu  dedikdən sonra  məclisindəkilərə  Əbu  Hənifənin  hədis  və  fiqh elmindən danışdı”.

31. Əl Həsən bin Muhamməd əl Leys (رحمه الله):

“Kufəyə gəldiyimdə (İnsanlara): "Ən abidiniz  kimdir?" deyə soruşdum? Onlar əbu Hənifəni işarət etdilər. Qocaldığım zaman oraya yenidən getdim ve (insanlara): "Ən fəqihiniz kimdir?" deyə soruşdum. Onlar (bu səfər də) əbu Hənifəyə işarət etdilər”.

32. Əbdülqadir Qurəşinin (رحمه الله) :

“İmam  Əbu  Hənifənin  cərh  və  tədildəki  təsbitlərinə etibar  etmək  olar.  Bu  elmin  alimləri  onun  bu  sahədəki qənaətlərinə  −  eynilə  İmam  Əhməd, Buxari,  İbn  Məin,  İbnul-Mədini və digər bu işin ustadı olan şəxslərin fikirlərinə önəm verdikləri  kimi  –  müraciət  etmişlər.  Bu  isə  Əbu  Hənifənin böyüklüyünü, elminin dərinliyini və ustadlığını göstərir.

Gündüzün  varlığının  dəlilə  ehtiyacı  yoxdur”. “Bu  bir həqiqətdir ki, Əbu Hənifə fiqh sahəsində böyük imamdır.

33. İmam Əcluninin (رحمه الله):

"Əbu  Hənifə  isə  hafiz  və  fəqih  bir  insan  idi.  Çox  hədis rəvayət  etməmişdir.  Çünki,  onun  ravilərlə,  hədisin  və rəvayətlərin qəbulu ilə bağlı qoyduğu şərtlər ağır idi”..  

34. İmam Kəsəni  (رحمه الله):

“Əbu  Hənifə  bir hədis  səhihdir  dedikdə,  heç  kim  həmin  hədisdə  tənqid olunacaq cəhət tapa bilməz” − demişdir.

Başqa yerdə İmam Kəsəni (رحمه الله) belə deyir:

“Əbu  Hənifə  hədis  sərraflarındandır.  Əhəd  xəbəri qiyasdan  üstün  tutardı.  Ravinin  adil  olması  və  bu  yönünün açıq-aşkar bilinməsini şərt qoşardı.”. 

35. Şəmsul-əimmə  İmam   əs-Səraxsi (رحمه الله):

 “İmam  Əbu  Hənifə  öz  dövründə  hədisi  ən  yaxşı  bilən şəxs  idi.  Hədislərdə  ravinin  hədisi  haqqı  ilə  zəbt  etmə  şərtini axtardığına görə az hədis nəql etmişdir.”

36. İmam  Əbdülvəhhab əş-Şərani:

"İmam  Əzəm  Əbu  Hənifə  Numan ibn  Sabit.  O,  (bəzi  təəssübkeş  insanların  ona  nisbət  etdiyi şeylərin  əksinə)  dinin  zahirinə  müxalif  olan  hər  rəydən çəkinmişdir.  Qiyamət  günündə  imamla  üzbəüz  gəlmək, onlar  üçün  çox  çətin  olacaq.  Həqiqət  budur  ki,  azacıq vicdanı olan şəxs heç bir imam haqqında pis söz söyləməz."

37. İbn  Davud  əl-Xureybi (رحمه الله) :  

“Əbu  Hənifənin  əleyhinə  danışan insanlar həsədçilər və cahillərdir.”

38. İbn Kəsir (رحمه الله) :

"Əbu Hənifə  etibarlı  imamlardan  biridir."

39. Əhməd  ibn  Hənbəlin (رضي الله عنه)  müəllimi,  imam,  alim,  hafiz,  ustad,  Bəsrənin  elmdə  öndə  gedənlərindən  olan  İbn  Aişə (رحمه الله) :

Bu  şəxs,  Əbu  Hənifənin  nəql  etdiyi  bir  hədisi  rəvayət  edir. Oradakılardan  biri: 

“Biz  onun  nəql  etdiyi  hədisi  qəbul  etmirik”,  −  deyir.  O,  da bu  cavabı  verir:  −  Onu  görmüş  olsaydınız  “Kaşki  həyatda olsaydı”, − deyərdiniz”.

40. İmam əl-Həkim  ən-Nisəbur (رحمه الله)  hədis  elmlərindən qırx doqquzuncu elm haqqında danışarkən deyir:

“Bu  elmlərdən  bu  növ  hədisləri hifz,  müzakirə  və  təbərrük  üçün  toplanan  tabiin  və  ətbəut-tabiindən  olan məşhur  siqa  imamları  tanımaqdır.  Biz  onları  şərqdən  qərbə  doğru  zikr edəcəyik.”

Sonra  Mədinə  və  Məkkədən  başlayaraq  digər  şəhərlərə  qədər  zikr  edir. Kufə  əhlindən  bu  kateqoriyaya  daxil  olan  imamların  arasında  “Əbu  Hənifə  ən-Numən  bin  Səbit  ət-Teymi” adını da zikr edir. (Mərifətu Ulumil-Hədis”,  səh:  649)

 
[1]. Zəhəbi "Siyəri Aləmun Nubəla" c. 6 s. 399
[2]. İbn Allan,  “əl-Futuhatur-rabbaniyyə”,  ıı,  155-6,  (Bəbu  təkbiratil-ihram); Tərixu  Bağdad”,  15/474;   
Divanül-İmam əş-Şafi, Darü'l-Kütübi'l-Ilmiyyə, Beyrut 1986, 77.
[3]. əl-İntiqa  fi  Mərifətil-Fuqahə”, səh:  198-199;
[4]. Tabaqat  Uləmə  əl-Hədis”,  1/261-262; 
[5]. əl-İntiqa”,  səh:  208; 
[6]. İbn Abdilbər, "İntiqa", s.262
[7]. Tarixu  Bağdad”,  15/471;
[8]. İmam İbn Hacər Əsqalani, Təhzib əl-Təhzib cilt 10, səh 452.
[9]. Tarixu  Bağdad”,  15/463;
[10]. Xatib, Tarixu Bağdad, 13/351
[11].  Musnəd  əl-İmam  Əbi  Hənifə”, səh:  21;
Tarixu  Bağdad”,  15/482; 
[12]. Tarixu  Bağdad”,  15/468; 
[13]. İmam Zəhəbi, Mənaqib-u İmam Əbu Hənifə, səh. 114
[14]. İmam Zəhəbi, “Mənəqibu  əbi Hənifə”, s. 27.
[15]. Tarixu  Bağdad”,  15/498; 
[16]. ət-Tarix  əl-Kəbir”,  2/950; 
[17]. Tarixu  Bağdad”,  15/460-461; Tarix-u  Bağdad”,  15/469; 
[18]. Suələt  İbn  əl-Cuneyd”,  səh:  295
[19]. Muhamməd b. Yûsuf əs-Sâlihî əş-Şâfiî, Uqûdü'l-Cumân, s. 167
[20]. İbn  Main,  “Mərifətur-Ricəl”,  1/79; Təhzibut-Təhzib”,  10/450; 
[21]. Cəmi  Bəyənil-İlmi  va  Fədlihi”,  (2196); 
[22]. İbn Teymiyyə, "Minhəcus-Sunnə" 2|371
[23].Xatib Bağdadi, Tarixində(7/84)
[24]. Dürrül-Muxtar: 51-52
[26]. Xatib Bağdadi, “tarixu Bağdad”, Xııı, 336.
[26]. Imam Ibn Həcər əl-Əsqalani,Təhzib əl Təhzib, cilt 10, səh 450 
[27]. İmam Zəhəbi, “Siyəru aləmin-nübəla”, VI, 390,392,404
[28]. Imam Zəhəbi, Siyər Aləm ən-Nubəla, cilt 6, sayfa No: 400; Imam Mizzi, Təhzip ul Kamal, cilt 29, sayfa No: 434
[29]. Molla  əli  əl-Qari,  “Sənədul-ənam”,  s.  52  Dehli  1330.  Muctəbəi  nəşri.
[30]. Xatib Bağdadi, “tarixu Bağdad”, Xııı, 344.
[31]. [Tarix Bağdat 15/482, Dr, Bəşər Əvvad dedi: İsnadı güclüdür]
[32]. İmam Zəhəbi, “Siyəru aləmin-nübəla”, Vı, 403.
[33]. Acluni, “ər-risalətul-Acluniyyə”, s. 4-6, Misir, 322.
[34]. əl-Kəsəni, “Bədəius-sənəi fi tərtibiş-şərai”,  ıı, 97; əl-Kəsəni, “Bədəius-sənəi fi tərtibiş-şərai”, V, 188. Misir, 1328.
[35]. əs-Səraxsi, “Üsulul-fiqh»,  ı, 350. Darul-kutubil-ərəbi1372.
[36]. İmam  Əbdülvəhhab əş-Şərani  “əl-Mizanul-kübra”
[37]. İbn Həcər əl-Asqalani, “təhzibut-təhzib”, X, 452.
[38]. İbn  Kəsir,  “əl-Bidayə  vən-nihayə”,  Vı,  85-6,  Beyrut  1966,  Məktəbətul-Məarif nəşri. 1-ci nəşr.
[39]. İbn Həcər əl-Asqalani, “təhzibut-təhzib”, X, 452.
[40]. İmam Hakim: Mərifətu Ulumil-Hədis”,  səh:  649;