Əbu Mənsur Əl Maturidi (رضي الله عنه) (v. 333 h/944 m)

   Muhəmməd bin Muhəmməd bin Mahmud, Əbu Mansur Əl Maturidi. Əhli Sünnətin iki məşhur əqidə məktəblərindən birinin qurucusudur. Təxminən 235/850-ci ildə indiki Özbəkistanın Səmərqənd şəhərinin Maturid kəndində anadan olmuşdur. (Muhamməd Əbu Zehra  İslamda Siyasi və Etiqadi Məzhəblər Tarixi, s. 236,)

   İmam Matüridinin ailəsi, hansı soydan gəldiyi və həyatı haqqında çox  bilgi yoxdur. Bu səbəblə haqqındakı müzakirələr olduqca çoxdur. Ərəb olduğunu irəli sürənlər əsasən  bəzi tarixçilərin İmam Maturidinin Əbu Əyyub Xalid bin Zeyd Əl Ənsarinin soyundan olduğunu qeyd etmişlər. Digər bir ehtimal isə əsərlərindəki dil və üslubdan, ayrıca Səmərqəndin Türklərin çoxluq təşkil edildiyi bir bölgə olmasından dolayı İmam Maturidi’nin Türk əsilli olduğu söylənilmişdi.

   Əhl-i Sünnət vəl-cəmaatın kəlam elmindəki rəisləri iki zatdır. Bunlardan birisi Hənəfi, digəri Şafii’dir. Hənəfi olanı, Əbu Mənsur Maturidi (رضي الله عنه), Şafii olanı isə Əbü’l Həsən əl-Əş’ari’dir (رضي الله عنه).

    Hər ikisi də bidət və dəlalət firqələrinə qarşı Əhl-i sünnət etiqadını müdafiə və  isbat edib anlatmışlardır. Aralarında elmi nöqtədə bəzi içtihat fərqləri vardır. Ancaq bu fərqlər təməldə deyildir. Təməldə hər ikisi də Əhl-i Sünnətdirlər və təməl fikirlərdə birləşmişlərdir. 

   İmam Matüridi (رضي الله عنه), İmam Əzəm Əbu Hənifədən (رضي الله عنه) nəqlən gələn inanç və etiqad bilgilərini isbat etdi və kitablara keçirdi. 

    İslam dünyasında hicri ikinci əsirdən etibarən bir tərəfdən ağla dayanan fəlsəfi elmlər tərcümə və təlif yoluyla yayılarkən, digər yandan yenə ağlı ifrat dərəcədə ön planda tutan Mötəzilə ortaya çıxmış və görüşlərini yaymağa başlamışdı. Buna qarşılıq etiqad və inanç mövzularını doğru şəkildə  ortaya qoymaq üçüb yeni izah tərzlərinə ehtiyac vardı. Bu yeni izah tərzləri nəqlə bağlı qalmaqla birlikdə ağla da əhəmmiyət verməliydi. Beləliklə fərqli bölgələrdə yetişən İmam Maturidi (رضي الله عنه) ilə Əbu Həsən əl-Əşari (رضي الله عنه) Əhl-i sünnətin kəlam elmini ortaya qoymuş və Əhl-i Sünnət etiqadını dəlalət firqələrinə qarşı qorumuşlardır.  

   Zamanında İmam Maturidi (رضي الله عنه) Orta Asiya xüsusən Səmərqənd və ətraf bölgələrdəki Karamitilər, Şiələr və Mötəzilə məzhəbi ilə mücadilə etmiş və böyük nəticə əldə etmişdir. Şərqdə Mötəzilə ilə İmam Maturidi (رضي الله عنه) mücadilə edərkən, müasirlərindən olan İmam əl-Əş’ari (رضي الله عنه) də eyni zamanda İraqda Mütəzilə ilə mücadilə etmişdir.  

     İmam Maturidi’nin həyatı, əsərləri, görüşləri, tələbələri və müasirləri haqqında bilgi ala biləcəyimiz ən qədim qaynaq Əbü’l-Muin ən-Nəsəfî’nin (رحمة الله ضد) Təbṣıratü’l-Ədillə’sidir. Ayrıca Fəxrəddin ər-Razi (رحمة الله ضد) və İmam Qurtubi (رحمة الله ضد) təfsirlərərində onun görüşlərinə yer vermiş. İmam Qurtubi (رحمة الله ضد) ondan “Əş-Şeyxəl-İmam” deyə bəhs etməkdədir. Bundan əlavə İmam Maturidi  "İmamul Hudə - Hidayət İmamı", "Aləmul Hudə - Hidayət Əlaməti" və "İmamul Mutəkəllimin - Kəlamçıların İmamı" ləqəbləriylə tanınır.

    Elmi sənədi: İmam Maturidinin, məşhur imamlardan olan Əbu Hənifə (رضي الله عنه) , Əbu Yusuf Əl Ənsari (رحمة الله ضد), Muhəmməd Əş Şeybəniyə ( رحمة الله ضد ) çatan yetərincə ciddi elmi sənədləri vardır. Belə ki, onun şeyxlərinin şeyxi Əbu Yusuf (رحمة الله ضد) və İmam Muhəmmədin (رحمة الله ضد) tələbələridir. Digər bir kanalla isə şeyxlərinin şeyxi birbaşa İmam Əbu Hənifədən elm təhsil etmiş və onun əqidəsini rəvayət etmişlər. Bu səbəblədə əqidədə metodu İmam Əbu Hənifənin yanaşmaları üzərində qurulmuşdur. Belə ki, onun məşhur beş əsərindəki etiqadı təhzib etmiş, zamanın ehtiyaclarına görə müxtəlif yönlərdən şərh və təkmil edərək dəstəkləmişdir.

    İmam Maturidinin (رضي الله عنه) elmi sənədləri aşağıdakı şəkildədir:

   1. Əbu Mansur Əl Maturidi → Əbu Suleyman Əl Curcani → İmam Muhəmməd Əş Şeybəni → Əbu Hənifə

   2. Əbu Mansur Əl Maturidi → Əbu Nasr Əl İyədi → Əbu Bəkr Əhməd Əl Curcani → İmam Muhəmməd  Əş Şeybəni → Əbu Hənifə

   3. Əbu Mansur Əl Maturidi → Nusayr bin Yahya Əl Bəlxi və Muhəmməd bin Muqatil Ər Razi →Əbul Muti Əl Həkəm bin Abdillah Əl Bəlxi və Əbu Muqatil Hafs bin Səlm Əs Səmərqandi → Əbu Hənifə

   4. Əbu Mansur Əl Maturidi → Əbu Nasr Əl İyədi, Əbu Bəkr Əhməd Əl Curcani və Nusayr bin Yahya Əl Bəlxi → Əbu Suleyman Əl Curcani → İmam Muhəmməd Əş Şeybəni və Əbu Hənifə

    5. Əbu Mansur Əl Maturidi → Nusayr bin Yahya Əl Bəlxi və Muhəmməd bin Muqatil Ər Razi-İmam Muhəmməd Əş Şeybəni- Əbu Hənifə

   6. Əbu Mansur Əl Maturidi → Nusayr bin Yahya Əl Bəlxi - Əbu Süleyman Musa b Süleyman əl- Curcani - Əbu Yusuf - Əbu Hənifə

   7. Əbu Mansur Əl Maturidi - Əbu Bəkr Əhməd Əl Curcani - Əbu Süleyman Musa b Süleyman əl- Curcani - Əbu Yusuf - Əbu Hənifə 

   8.Əbu Mansur Əl Maturidi - Nusayr bin Yahya Əl Bəlxi - Əbu Muqatil Hafs bin Səlm Əs Səmərqandi → Əbu Hənifə

   Məşhur şeyxləri:

1. Nişabur qadısı Əbu Bəkr Əhməd bin İshaq Əl Curcani

2. Muhəmməd bin Muqatil Ər Razi (v. 248 h/862 m)

3. Əbu Nasr Əhməd bin Abbas Əl İyədi (v. 268 h/881 m)

4. Nusayr bin Yahya Əl Bəlxi (v. 268 h/881 m

   Məşhur tələbələri:

    1. Əbul Qasim Həkim Əs Səmərqandi (v. 342 h/953 m). Türk dilinə də tərcümə edilmiş “Əs Savadul Azam” adlı əqidə kitabının müəllifidir.

2. Əbu Əhməd bin Əbi Nasr Əl İyədi (v. 361 h/971 m)

3. Əbu Muhəmməd bin Musa Əl Bəzdəvi (v. 390 h/1000 m)

4. Əbul Leys Əl Buxari (v. 373 h/984 m)

5. Əbul Həsən Əli bin Səid Ər Rustuğfəni (v. 345 h/956 m)

    Məşhur əsərləri:

1. Kitabut Təvhid (Tükcəyə çevrilmişdir).Bu kitabda  sapıq firqələrin sözlərinin yanlış olduğunu isbat edib, doğru etiqad olan Əhl-i Sünnət etiqadını çox mükəmməl bir şəkildə açıqlamışdır.

2. Aqidətu İmam Əbi Mansur Əl Maturidi (Tacuddin Əs Subkinin "Əs Seyful Məşhur fi Şərhi Aqidəti Əbi Mənsur" adlı şərhiylə ərəbcə və türkcə tərcüməli olaraq İstanbulda çap edilmişdir. İmama nisbəti mövzusunda bəzi tərəddüdlər vardır.)

   3. Ər Rədd alə Availil Ədillə lil Kabi

  4. Rəddu Təhzibil Cədəl lil Kabi

  5. Rəddu Vaidil Fussaq lil Kabi

  6. Ər Rədd aləl Qaramita - Karamita firqəsini rədd edən əsərdir.

   7. Kitabul Cədəl - Usül-u fiqh elminə dair əsərdir

   8. Bəyənu Vəhmil Mutəzilə - Mütəzilə firqəsinə rədd edən və çürüdən bir əsərdir.

9. Təvilətul Quran (Təvilatu Əhlis Sunnə).Təfsirə dair bənzəri olmayan əsərlərdən biridir. Səmərqəndi bu əsərə böyük bir şərh yazmışdır.

  10. Şərhu Fiqhil Əkbər

1   1. Məaxizuş Şərai- Fiqh elminə dair bir əsərdir.

   12. Rəddu Kitəbil İməmə li Bədir Ravafida -  Allah Rəsulunun Səhabələrinə düşman olanları rədd edən bir əsərdir.

   13. Kitəbul Məqalat fil Kələm - Kəlam elminə dair bir əsərdir.

   14. Rəddu Usulil Xamsə li Əbi Muhəmməd Əl Bəhili

  15. Risalə fil İmən

  16. Risələ fimə lə Yəcuzul Vaqfu Aleyhi fil Quran

   17. Kitabul Usul

   Alimlərin İmam Maturudi haqqında sözləri zəbt edilməyəcək qədər çoxdur. Əhli sünnətin bir çox böyük alimləri, xüsusilə hənəfi fiqhi mənsubları məhz onun əqidəvi məktəbinə tabe olub, onu özlərinə öndər seçmələri İmama öygü və təzkiyə olaraq yetər…

  İmam Matüridi (رضي الله عنه) h.333 ci ildə ( m.944) ildə  Səmərqənddə vəfat etmişdir.