Baş səhifə
İman Əsasları
Ölüm və Sonrası

Axirətin İsbatı

Axirət nədir? Axirət inancının hansı faydaları var?

 

   Axirət ölümlə başlayıb sonsuza qədər davam edən həyatın adı­dır. Bərzəx aləmi adlanan qəbir həyatı da axirətin bir dayanacağıdır, əsl axirət həyatı isə Qiyamət qopandan sonra başlayacaq və sonsuza qədər davam edəcək. Qiyamətlə birlikdə dünya həyatı da sona çatacaq və Allah bütün insanları yenidən dirildib məhşər meydanında toplayacaqdır. Orada insanlar bir-bir hesaba çəkiləcək, iman və əməllərinə görə cənnətlik olanlar Allahın lütfü ilə cənnətə, cəhənnəmə layiq olanlar da cəhənnəmə gedəcək. Orada heç kim haqsızlığa məruz qalmayacaq, zərrə qədər yaxşı iş görən onun mükafatını, zərrə miqdar pislik edən cəzasını alacaq.

  Axirətə inan imanın altı əsasından biridir. Axirəti nəzərə almadan İslamın digər əsaslarını tam və doğru anlayıb dəyərləndirmək mümkün deyil. Allaha, peyğəmbərlərə, kitablara, mə­lək­lərə, qəza və qədərə iman axirətə imanı da tələb edir. Həm də Allahın bütün isimləri bir cəhəti ilə dünyaya aiddirsə, bir çox tərəfi ilə axirətə aiddir və axirətin varlığını tələb edir. Əsl mövzumuz axirəti isbat etmək olmadığına görə burada bir misal verib  keçirik. Dünyada bir qisim insanlar Allaha qəlbən inanıb itaət edir, namazını qılır, orucunu tutur, zəkatını verir və əlindən gəldiyi qədər də xeyirli işlər görür. Bir qisim bədbəxtlər isə Allahın bu qədər lütflərinə baxmayaraq, ömrü inkarçılıqla, haram-halal demədən yeyib-içərək, zövq və əyləncə içində keçirirlər. Yenə bir tərəfdə bir çox insan zülm və haqsızlığa məruz qalır, digər tərəfdə neçə-neçə zalım və qəddar bolluq və firavanlıq içində ömür sürür. Bir çox hallarda birincilər bu dünyada mükafatlarını tam almadan, ikincilər də layiq olduqları cəzanı görmədən ölüb gedirlər. Halbuki Allah Mütləq Adildir. Deməli, böyük bir məhkəmə var və orada hər kəs dünyadakı əməllərinin əvəzini alacaqdır. Allahın Adil ismi kimi Rəhim, Kərim, Cəmil, Mucib, Bəqi və digər bütün isimləri də axirətin mövcudluğunu zəruri edir.

  İnsanın əbədi səadəti qazanması Allaha və axirətə inamdan asılı olduğu kimi, dünyada həqiqi hüzura və xoşbəxtliyə qovuşması da ancaq bu inamla mümkün ola bilər. Axirət inancının fərdi və sosial həyatımızda saysız-hesabsız faydaları vardır. Bunların bir neçəsini misal çəkək.

  Uşaqları düşünək. Əgər axirət inancı olmasa, ətrafda olanlardan çox təsirlənən zəif və incə ruhlu uşaqlara doğmalarının ölümünü necə izah edə bilərik? Məsələn, qardaşı ölən bir uşağa: “Qardaşın öldü, onun cansız bədəni torpağın altında çürüyüb gedəcək, onu həmişəlik unut”, – deyə bilərsinizmi? Bu söz­lər onun qəlbində sağalmaz yaralar açmazmı? Axirətə inamınız­ yoxdursa, başqa yolunuz qalmaz. Halbuki axirətə inamla: “Sənin qardaşın indi quşlar kimi cənnətdə rahat və sevinə-sevinə ora-bura qaçır. Vaxt çatanda sən də oraya gedəcəksən”, – deyə bilər­siniz. Ən düzgün yol da budur.

  Anasını və ya atasını itirən uşağa “Onlar, inşallah, cənnətə getdilər. Orada səni gözləyəcəklər. Sən də onlar kimi Allaha inansan və yaxşı qul olsan, cənnətdə onlara əbədi qovuşacaqsan” inamdan başqa nə ilə təsəlli vermək olar?

Bir tərəfdən də cəmiyyətin ən dinamik gücü olan gənclər qanın qaynadığı, nəfsani arzuların cövlan etdiyi gənclik dövründə axirət inancından başqa hansı yolla özlərinə hakim ola bilərlər? Həqiqətən də, Allah və axirət inancı olmayan və ya çox zəif olan toplumlarda gənclər oğurluq, qəsbkarlıq, mal və namusa təcavüz, asayişi pozma və buna bənzər bir çox çirkin işlərdə ön­də gedirlər. Onları polislə, jandarma ilə, qanun və cəza ilə yola gətirmək mümkün olmur. Onların bu məsuliyyətsiz davranışlarını ancaq Allah qorxusu və axirət inancı ilə nəzarət altına ala bilərsiniz. Sadəcə nəzarət etməklə kifayətlənməz, gənclərin güclü enerjisini hesaba çəkilmə düşüncə və şüuru ilə cəmiyyətə faydalı hala gətirə bilərsiniz.

  Doğmalarının çoxunu itirmiş, ölümü yaxınlaşınca qocalara­ da ancaq axirət inancı ilə təsəlli verə bilərsiniz. Yoxsa ki həm əbədi itkinin acısı, həm də bir canavar kimi ağzını açıb gözləyən məzar qorxusu o yazıq qocaların dərdini birə min artırar. Onlar üçün axirət inancı əvəzsiz təsəlli mənbəyidir.

  Cəmiyyətin təməli və çəyirdəyi olan ailə həyatının da hüzur və səadəti axirət inancından asılıdır. Möhkəm və xoşbəxt ailə ərlə arvadın qarşılıqlı sevgi, etibar və fədakarlığı ilə mümkündür. Bu hislərin daimiliyini də axirət inancı ilə təmin etmək olar. Yoxsa dünyəvi həvəsini təmin edən cütlər bir-birindən çox asanlıqla ayrıla bilirlər. Axirətə inanmayan bir kişi qocalan və gözəlliyindən əsər-əlamət qalmayan həyat yoldaşına ölənədək dözə bilməz. Eyni sözü qadın üçün də demək olar. Halbuki axirət inancı olan kişi: “Bu dünya fanidir, cənnətdə bizi həqiqi və əbədi səadət gözləyir. İnşallah, buradakı birliyimiz orada əbədi davam edəcək”,– deyə düşünər. Bu duyğu və düşüncə ilə də  bir-birinin xırda nöqsanlarına göz yumarlar. Belə bir ailə nəinki bəsit səbəblərlə, əksinə, ən ağır sarsıntılarla belə dağılmaz. Belə ki, yataq xəstəsi olan əri və ya arvadına ömür boyu qulluq edən, mənəvi dayaq olan neçə-neçə vəfalı insan var. Bu məşəqqətə Axirət inancı olmadan kim qatlana bilər?

  Bu misalları çox sadalamaq olar, lakin bu qədər örnək belə axirət inancının fərdi və  ictimai həyat üçün zəmanət xarakteri daşıdığını göstərməyə kifayət edər, zənnimcə.

  Rəbbimiz hər addımda axirət düşüncəsi ilə hərəkət etməyi və Onun rizasını qazanmağı nəsib eləsin.

İnsanın əbədi yaşamaq arzusu axirəti isbat edir

   İnsanın sonsuzluq arzusu, əbədi yaşamaq istəyi axirətin varlığını isbat edən güclü bir psixoloji dəlildir. İnsan ruhunun əbədi bir həyatı arzu etməsi və ona can atması belə bir həyatın mövcud olmasına böyük dəlildir. Bu psixoloji arzu aqibətin axirət həqiqəti ilə əlaqəsini qüvvətləndirir. Bəşər tarixi bu fitri duyğunun təzahürlərini göstərən nümunələrlə doludur.

  Əslində, insanın ölümü ilk baxışda “yox olub getmək” kimi görərək ondan hürkməsi belə əbədiyyətə arzusundan irəli gəlir. Fitrətdən yüksələn bu səs insanın əbədi yaşamaq üçün yaradıldığını göstərir. İnsan “yoxluğu” qəbul etməyən fitri duyğusu ilə gəldi-gedər və fani bir həyat üçün deyil, əbədi və sonsuz bir həyat üçün yaradıldığını hiss edir. Bu hiss və şüur da fani həyatdan sonra əbədi bir həyatın var olduğuna aşkar dəlildir.

  Hətta ən pis surətdə var olmaq belə yoxluqdan daha yaxşıdır. Filosof Migel de Unamuno insanların yoxluğun kor bəxtindən qurtulub varlığını davam etdirmək uğrunda hər cür əziyyətlərə dözməyə hazır olduğunu bu sözləri ilə dilə gətirir: “Yox olmaqdansa, Cəhənnəmdə əbədi yanmağa razıyam. Çünki heç bir şey mənə yoxluq qədər qorxunc gəlmir”[Migel de Unamuno, “Yaşamın tragik duygusu”, s. 20].

  Başqa bir aləmdə də olsa, əbədi yaşamaq arzusu insanın ruhuna xas güclü bir hisdir və bu duyğunu kiçik görmək olmaz. Şübhəsiz ki, ruhumuzun dərinliklərindən baş qaldıran bu əbədilik hissi bəşəriyyətin varlığında mövcud olan əsl və fitri bir duyğunun əks-sədasıdır.

  Xülasə, insanın maddi ehtiyaclarını belə tam təmin edə bilməyən fani dünya onun əbədi yaşamaq arzusunu heç vaxt gerçəkləşdirə bilməz. Demək, insan əbədilik arzusuna bu dünyada deyil, başqa bir aləmdə çatacaqdır.

Yatıb qalxmaq yenidən yaradılışa bir dəlil deyilmi?

 

  Yenidən dirilişin mümkünlüyü barədə inkarçılar: “Yaxşı, tutalım ki, ölümdən sonra bioloji həyatın yenidən yaranması mümkündür. Bəs yaxşı hislərin və şüurun bədənlə əlaqəsi kəsildikdən sonra insani həyat yenidən necə başlayacaq?” deyərək bunun qeyri-mümkün olduğunu söyləyirlər. Onların bu etirazına cavab olaraq Quran gündəlik təcrübə olan yuxunu xatırladır. Çünki bir-birini əvəz edən yuxu və oyaqlıq halları ölümdən sonra həyatın olacağına gözəl örnəkdir. Yenidən dirilişin isbatı üçün bundan yaxşı sübut verməyə ehtiyac varmı?! Quranda buyurulur:

“Sizi gecələr yuxuya daldıran (bu minvalla sizi bir növ ölüm halına salıb hiss-həyəcandan məhrum edən), gündüz isə nə etdiyinizi (nə qazandığınızı) bilən Odur. Sonra O, sizi gündüz (yuxudan) oyandırır ki, müəyyən olunmuş vaxt gəlib keçsin. Sonra onun hüzuruna qayıdacaqsınız və sonra da O, sizə etdiyiniz əməllər barəsində xəbər verəcəkdir”. (“Ənam” surəsi, 6/60)

İnsanların – yatandan sonra oyandıqları kimi – öldükdən sonra diriləcəklərini bəyan edən bir başqa ayə isə “Zumər” surəsindədir:

“Allah (əcəli çatan kimsələrin) canlarını alar, ölməyənlərin (hələ əcəli çatmayanların) canlarını isə yuxuda alar (çünki yuxu da ölüm kimi bir şeydir, yuxu zamanı ruh bədəni tərk edər). Ölümünə hökm olunmuş kimsələrin canlarını (ruhlar aləmində) saxlayar (onların ruhu bir daha bədənlərinə qayıtmaz, beləliklə də, bədən ölüb gedər). Digər (ölümünə hökm olunmamış) kimsələrin canlarını isə müəyyən bir müddətədək (əcəlləri gəlib çatıncaya qədər yuxudan oyandıqda bədənlərinə) qaytarar. Həqiqətən, bunda düşünən bir qövm üçün (Allahın hər şeyə qadir olmasına, qiyamət günü ölüləri dirildəcəyinə dəlalət edən) əlamətlər vardır!” (“Zumər” surəsi, 39/42.)

   Bu ayələr ölüm və yuxu arasındakı oxşarlığını, yəni oyanmaqla ölümdən sonrakı dirilişin bənzərliyini açıqlayır. Yuxu zəif və kiçik ölüm, ölüm isə böyük və şiddətli bir yuxudur. Hər iki halda da insan ruhunun bir həyatdan digər həyata keçməsindən söhbət gedir. Yatıb-durmaqla ölüm və diriliş arasındakı oxşarlığa hədisi-şəriflərdə də toxunulmuşdur. Məsələn, Rəsulullah yatmağa hazırlaşarkən: “Allahım! Sənin adınla ölür və dirilirəm!”, oyandıqdan sonra isə: “Bizi öldükdən sonra dirildən Allaha həmd olsun!” (Buxari, Tövhid, 13.) deyə dua etməyi tövsiyə buyurur.

  Yatma və oyanma hadisələrini yaradan Uca Allah onların arasında meydana gələn “yuxu” həqiqəti ilə də şübhələri aradan qaldırır. Belə ki, O, yuxularda başqa bir aləmin səslərini və rənglərini göz önünə sərərək üç ölçülü dünya ilə yanaşı, fərqli aləmlərin də var olduğunu bilavasitə göstərir. Gecələr ölümün bir növ kiçik qardaşı olan yuxuya dalan, səhərlər yenidən dirilirmiş kimi dünyaya gözünü açan insan qiyamətin və həşrin əlamətlərinə hər gün şahid olur.

  Göründüyü kimi, insan yenidən dirilişə oxşar hadisəni hər gün yuxuya getməklə və oyanmaqla əməli surətdə yaşayır. Quran ölümlə yuxunun, dirilməklə oyanmağın bənzərliyini nəzərə çatdırmaqla demək istəyir ki: Allah insanı nə cür yatırırsa, o cür də öldürür, nə cür yuxudan oyadırsa, o cür də dirildir.

Axirətin varlığına dəlil – baharda təbiətin oyanması

 

   Qışda ölü kimi olan yer üzünün yazda yenidən dirildilməsi, Quranda öldükdən sonra dirilişin imkan daxilində və müşahidə edilə bilən bir hadisə olduğunu göstərmək məqsədi ilə verilən ən təsirli misaldır. Allahın yer üzündə hakim etdiyi bir qanunla hər şey təkrar təkrar yenilənir. Xüsusilə Quran, bizlərə bu nöqtədə su və onunla boy atıb inkişaf edən bitkilər aləmini misal verərək, bununla diqqətləri bu nöqtəyə çəkir: “Hər şey yox edilib yenidən geri qaytarılırsa, insanın da öldükdən sonra əvvəlki halına döndürülməsi niyə mümkün olmasın?” İçində olduğumuz həyatın işləyişi, ölümdən sonrakı bir həyatın mümkünlüyünə ayrıca bir dəlildir. Belə ki, qış və bahar mövsümlərinin bir-biri ardınca gəlib keçməsi, ölüm və diriliş hadisələrini iluzunu bizə seyr etdirir. Bənzərlərini daimi bir surətdə görüb seyr etdiyimiz bir aləmdə diriliş hadisəsini qəribə qarşılamağımızın bir mənası ola bilərmi? Öldükdən sonra dirilmə və həşr bundan başqa bir şeydirmi? Yoxsa insan öz həşrini Onun qüdrətinin çatmayacağı bir şeymi zənn edir? Hər baharda saysız “bəsu-badəl-mövt”(ölümdən sonra dirildilmə) hadisəsinə səhnə olan yer üzünə bir dəfə ibrət gözü ilə baxa bilən, özünün də öldükdən sonra eynilə bunlar kimi yeni, ikinci bir aləmin baharında həşr olunacağını anlamaqda çətinlik çəkməyəcək. Quranda bu xüsusa işarə edən bir çox ayə vardır. Bir neçəsini zikr edək: “Allahın rəhmətinin əsərlərinə bir bax! Yer üzünü ölümündən sonra necə də dirildir. Bunları edən (O Allah), şübhəsiz ölüləri də dirildər. O hər şeyə qadirdir.”(Rum surəsi, 30/50) “Onun qüdrət nişanələrindən biri də budur ki, sən yer üzünü qupquru görürsən. Biz ona yağış yağdıran kimi hərəkətə gəlib qabarar (cana gələr). Onu dirildən, şübhəsiz ki, ölüləri də dirildəcəkdir. Həqiqətən, O, (Allah) hər şeyə qadirdir!”(Fussilət siurəsi, 41/39) Yaradılışın birliyini göstərməsi baxımından Quranın ölmüş yer üzünü insanın dirilişinə dəlil olaraq gətirməsi, əhəmiyyətli bir xüsusdur. Çünki, o Mütləq Qüdrət, hər mövsümdə dünyanın şəklini hansı qanunla dəyişdirirsə, Qiyamət günündə kainatın şəklini də eyni qanunla dəyişdirər. Baharda ölmüş bütün ağac və bitkiləri ilə yer üzünü, hansı qanunla dirildirsə, öldükdən sonra da insanları eyni qanunla dirildər. Mövzu ilə əlaqəli ayələrin sonunda, “(Allah) ölüdən diri, diridən də ölü çıxardır, öləndən sonra torpağı dirildir. Siz də (qiyamət günü dirildilib qəbirlərinizdən) məhz belə çıxardılacaqsınız.” və ya “Biz onunla (o su ilə) ölü bir məmləkəti cana gətirdik. (Qəbirlərdən dirilib) çıxmaq da belədir!” deyilərək, biz insanlara “Necə ölü torpaq canlanır, ağaclara təzə bir həyat gəlir və bitkilər yerdən çıxırsa, siz də qəbirlərinizdən eyniylə canlanıb çıxacaqsınız” xəbəri verilir.

Axirət inancının vacibliyi

  Fərdin, ailənin, cəmiyyətin və ümumiyyətlə, bütün bəşəriyyətin həqiqi rifah, səadət və hüzura qovuşa bilməsi ancaq və ancaq böyük-kiçik bütün əməllərin hesabının soruşulacağı axirət dünyasına inanmağa bağlıdır.

 Qurani-Kərimdə tövhid, nübüvvət və axirət olmaqla, ilahi təbliğin əsasını təşkil edən üç prinsipdən biri kimi axirətə iman Allaha imanla birlikdə yad olunur (Bax, Ali-İmran surəsi, 3/113,114; Nisa surəsi, 4/38; Tövbə surəsi, 9/19; Haşir surəsi, 58/22) Bir çox ayədə imanın bu iki əsasının birlikdə verilməsi Allaha imanın axirət gününə imanla bağlı olduğunu və onunla tamamlandığını göstərməkdədir.

   Axirətə iman Allaha imanla birlikdə tövhid inanc sisteminin təməlini təşkil edir. Belə ki, bu iki inanc ünsürü birlikdə müəyyən bir məna ifadə edir; axirət inancından kənarda Allaha iman da mənasını itirir. Buna görə də Qurani-Kərimə görə axirəti inkar etmək Allahı inkar etmək kimidir. (Bax, Ra’d surəsi, 13/5.)

 Qurani-Kərimdə, demək olar ki, hər surədə axirətdən bəhs edilməkdə və müxtəlif səbəblərlə o dünyaya aid fikirlər səsləndirilməkdədir. Ölümdən sonrakı həyata bu qədər əhəmiyyət verilməyinin səbəbi onun Quranın əsas prinsip və məqsədlərini əsaslandırmaq üçün ən güclü amil olmasıdır. Çünki insan həyatına fərqli təsir göstərən “yenidən dirilmək düşüncəsi” ona heç bir şeyin verə bilməyəcəyi bir məna və ciddiyyət bəxş edir.

  Deyə bilərik ki, insanı insan edən və onun əxlaqi yönlərini təmin edən şey onun ölümdən sonrakı həyatla bağlı belə bir “metafizik gərginlik” vəziyyətində olmasıdır.

   Bu inanc qədər insan ruhunu ucaldan, həyatı tənzimləyən, bəşəriyyəti layiq olduğu mərtəbəyə yüksəldən başqa bir inanc yoxdur.

 İslam dini, axirət inancı vasitəsilə halal-haram, gözəl-çirkin, ümumiyyətlə, həyatın bütün sahələrini tənzimləmiş, insanın müsbət və mənfi davranışlarının arxasında da bu inancın rolunun olduğunu göstərmişdir.

 Axirət əqidəsinin bəşərin hüzur və səadətini təmin baxımından əhəmiyyəti inkarolunmaz reallıqdır. Bunları bir neçə tezis şəklində qeyd edə bilərik:

 1. Axirət gününə inanan insanın ümidi daima təzədir; əsla ümidsizliyə qapılmır. Bu iman onu məruz qaldığı hər cür fəlakət və xəstəlik qarşısında dözümlü edir. Çünki bu imana malik insan bunların hamısının Allahdan olduğunu və bu dünyada bunlara könül xoşluğu ilə dözəcəyi təqdirdə  hər bir əzabının qarşılığını Allahın axirətdə verəcəyini bilir və rahat olur.

 2. Bir-bir yaxınlarının ölümünü görən bir insana ancaq öldükdən sonra dirilməyə inanmaq təsəlli olur. Və yenə addım-addım ölümə yaxınlaşdıqlarını görən xəstə və yaşlıları ancaq bu inanc təskin edir.

 3. Bir insanda həqiqi mənada vəzifə və məsuliyyət şüurunun inkişafı kiçik-böyük bütün əməllərinin hesabının soruşulacağı bir axirət dünyasına, hesab gününə inanmasına bağlıdır. Ancaq bu inanca malik insanlara ‘istədiyini et’ deyilə bilinər. Çünki bu anlayışa malik bir insan  o dünyada özündən utanıb başını aşağı salmayacaq işlər görməyin vacibliyini dərk edir. Yenə bu inanca malik bir insan “Qiyamət günündə bütün əməllərimi önümə qoyacaq bir kitab hazırlanmaqdadır” , – deyərək, hər addımını ölçüb-biçəcək və diqqətlə atacaqdır. Məsələn, danışdığı hər bir sözün diktafona yazılıb, sonra vəzifəli şəxs tərəfindən dinlənəcəyini bilən bir məmurun diqqəti ilə bunu etməyənin həssaslığı eyni deyildir. Sözün qısası, axirət gününə, həşrə olan inanc vəzifə və məsuliyyət düşüncəsinin ən böyük zaminidir.

 4. Dində bu məsələyə xüsusi əhəmiyyət verilməsinin digər hikməti də bu əqidənin toplumun islahında çox vacib bir prinsip olmasıdır. Metafizik gerçəklərə inanmayan Volter belə bunu etiraf etmək məcburiyyətində qalaraq demişdir: “Əxlaqi prinsipləri formalaşdıran iki əsas kimi Allah və axirət düşüncəsi, həqiqətən böyük əhəmiyyət daşıyır.”[Vahidüddin Han, el-İslâm Yetehaddâ, s. 147 (Wındelbant, History of phılosophy p. 496’dan naklen).] Göründüyü kimi, Volterin nəzərində də bu əqidə cəmiyyətdə təkbaşına ən yüksək əxlaqi mühiti formalaşdıracaq güc və qüdrət kimi dərk olunur. Əgər bu əqidə yox olsa, insanları doğru və gözəl əməllərə səsləyəcək bir faktor olmayacaqdır.

 Bu ruh və düşüncə üzərində qurulan bir həyat düzgündür; bu ruh və düşüncə ilə yaşayan fərdlərin təşkil etdiyi toplum hüzur içindədir; yenə bu ruh və düşüncədə olan ailə ocağı da yaşadıqları ailəni cənnət bağçalarından bir bağçaya çevirmişlər. Bəli, bəşəriyyətin öz çılğınlıqlarını ata bilməsinin tək yolu vardır; o da öldükdən sonra dirilməyə inanmasıdır. Gəncliyin çılğınlıqlarının, onun pis əməllərinin qarşısını alacaq, yavaş-yavaş ölümə doğru gedərkən hər addımda ümidsizliyə qapılan yaşlılara ümid qaynağı olacaq, uşaqların müqavimətsiz qəlblərində hər an səadət şölələrini yandırıb aydınladacaq ancaq həşrə iman və inancdır… Həşrə iman adlanan bu şərbəti içmək eyni zamanda qətrə-qətrə hüzuru udmaq deməkdir. Buna görə də bəşəriyyətin sülh və əmin-amanlığı üçün çalışan və ona hüzur bəxş etməyi planlayan bütün fikir adamlarının məsələyə bu baxımdan yanaşmaları lazımdır. Fərdin, ailənin, cəmiyyətin və ümumiyyətlə, bütün insanlığın həqiqi rifah, səadət və hüzura qovuşa bilməsi ancaq və ancaq böyük-kiçik bütün əməllərin hesabının soruşulacağı bir axirət dünyasına inanmağa bağlıdır.

  5. İnsanın istedad və istəklərinə bir sərhəd qoyulmadığı üçün qanuni sərhədləri keçə, zülmə yol verə, başqalarının haqqını poza bilər. Onu bunlardan ancaq hesab qorxusu və cəza təşvişi uzaqlaşdıra bilər. F. Dostoyevskinin belə bi sözü varr: “Mənim sonsuz arzularımı ölümdən sonra verəcəyim hesab qorxusundan başqa nə cilovlaya bilərki?” Hesab vermə qorxusunu qanunlarla qarşılaşdırma doğru deyildir. ‘Qanunların icrası və əldə olan nemətlərin getmək qorxusu kifayət edər’, – deyilə bilinməz. Çünki qanunların hökmü bəzən işləmir, işləsə də artıq bir çarə də olmur. Bundan başqa nemətin əldən getməsi də belə bir hesab qorxusuna bərabər deyildir. Çünki bəzən çətinliyə düşən şəxslər qurtuluşu özlərini öldürməkdə görür və nemətin əldən çıxmasına fikir vermirlər. Bu halda insanı onu gözləyən zərərlərdən uzaqlaşdıracaq və çəkindirəcək bir qüvvətin olması şərtdir. Yaxşılıq və pislik yolunu sadəcə seçmək yetərli deyildir. İnsanı bu məqamda yaxşıya yönəldib, pislikdən uzaqlaşdırmağa yetəcək bir seçim vasitəsinin olması şərtdir. Bu üstün qüvvət isə axirət inancından başqa bir şey ola bilməz. (Cisrî, Savabu’l-Kelâm fî Akaidi’l-İslâm, s. 264)

 Axirəti İnkarın İnsan Həyatına Mənfi Təsirləri

 Bu məsələni də maddələr şəklində aşağıdakı kimi sıralaya  bilərik:

   1. Axirəti inkarın insan üzərindəki mənfi təsiri son dərəcə böyükdür. Ölümü bir ‘yox olma’ kimi qəbul edən bir insanın zehnində qətiyyən rahatlıq və sakitlik olmaz. Əbədi bir həyat düşüncəsinə malik olmayan şəxsin hər gün həyat təqvimindən bir yarpağın düşməsi qarşısında içində yaranan ‘unudulma və məhv olma’ düşüncəsi onun qəlbinə bir ox kimi saplanır və sözlə demək mümkün olmayan bir iztirab yaşadır.

  2. Axirət inancı olmayan birisi için (hər nə yol və üsulla olursa-olsun) dünyada ən gözəl və tək doğru şey öz mənfəətini güdmək və təmin etməkdir. Çünki onun önündə nə hesab qorxusu var, nə də fövtə edəcəyi əbədi həyat. Bu anlayışının nəticəsi olaraq o hey başqalarının haqqını yeyəcək, hüququnu çeynəyəcək və fitnə-fəsad törədəcəkdir. Qısaca, hər cür hiyləyə və ən pis əməllərə əl atmaqdan çəkinməyəcəkdir.

 3. Axirəti inkar edənlərin öyünməkdən və riyakarlıqdan uzaq durmaları da mümkün deyildir. Çünki onlara görə dünyəvi məqsədlərinə, hədəflərə çatmaq üçün hər yol sərbəstdir, bu uğurda zillətə dözməyə, tab gətirməyə dünəndən razıdırlar.

 4. Yenə axirətə inanmayan şəxslərin gözündə günah məfhumunun da bir dəyəri yoxdur. Bunların dəyəri ancaq öz mənfəətləri ilə bağlı bir zərərdən bəhs olunarsa, üzə çıxır; bunlara görə, yaxşılıq və xeyirxahlıq axmaqlıqdır, əgər pis işlərin onlara zərəri dəymirsə, heç bir qorxusu yoxdur. (Mevdudî, İslâm Medeniyeti, s. 169. Keza bax, Abdulhamîd, Abdulmun’im, el-Akîdetü’l-İslâmiyye, Daru’l-Kalem, Kuveyt 1980, s. 94)

 Bütün bu səbəblərə görə din tərbiyə etməyə çalışdığı insanda ilk növbədə axirət qorxusu yaratmağa çalışır. Çünki baş verən hadisələrə diqqətlə baxdıqda, adətən, bütün azğınlıq, üsyanların təməlində ‘axirəti nəzərə almadan yaşamaq fikrinin’ yatdığını görürük. Qurani-Kərim də bu tip insanlardan bəhs edərkən: “Xeyr, doğrusu onlar axirətdən qorxmurlar.” (Müdəssir surəsi, 74/53.)

 

 

Axirət həyatını isbat edə bilərikmi?

   Axirətin isbatının ən böyük dəlili və təminatı Allah-Təalanın bəndələrinə verdiyi vəddir. Quran hər canın öləcəyini (“Ali-İmran” surəsi, 3/185), ölümdən qurtuluşun olmadığını (“Bəqərə” surəsi, 2/243.), öldürənin Allah olduğunu (“Bəqərə” surəsi, 2/28), axır dönüşün yenə Ona olacağını bir çox ayəsində vurğulayaraq ölümdən sonra dirilişin Allahın vədi olduğunu bildirir.

   Məlumdur ki, bir xəbərin nə dərəcədə doğru olması o xəbəri verənin doğrulundan asılıdır. Vədində əsla xilaf olmayan Uca Yaradan bütün səmavi kitablarda, həmçinin Qurani-Kərimdə bir kitab kimi yaratdığı bu kainatı örtüb başqa bir gün yenidən açacağını söyləyir. Madam ki, söyləyən Odur və bu məsələdə söz sahibləri − peyğəmbərlər də buna şahidlik edirlər, elə isə axirətin gerçəkləşəcəyinə şəkk-şübhə olmamalıdır. Bundan başqa öldükdən sonra yeni bir həyatın başlayacağına dair məntiqi dəlillər varmı? Əlbəttə ki, vardır. İndi də onlara nəzər yetirək.

   Yaradılışın gedişatını görən insan ikinci dirilişə də şübhə etməməlidir

  Bir səhifədə milyonlarca kitabı bir-birinə qarışdırmadan yazıb bizə təqdim edən Zat onları söküb hərəsini bir kənara atdıqdan sonra ikinci dəfə bir yerə cəmləyəcəyini vəd etsə, “Buna sənin qüdrətin çatmaz” demək mümkündürmü? Bu nöqteyi-nəzərdən Quranın aşağıdakı ayəsi üzərində yenidən düşünək:

   “Göyü kitab səhifəsi kimi büküb qatlayacağımız günü (qiyamət gününü) yadınıza salın. (O gün insanları, kainatı) ilk dəfə (yoxdan) yaratdığımız kimi qaytarıb (dirildib) əvvəlki halına salarıq. Biz vədimizi mütləq yerinə yetirəcəyik”. (“Ənbiya” surəsi, 21/104.)

  Rəbbimiz qışın gəlişi ilə ölən ağacları, bitkiləri bahar mövsümündə, toxumları bir-birinə bənzəyən ağac və bitkiləri bir-birinə qarışdırmadan, xəta etmədən və heç bir nöqsana yol vermədən yenidən dirildir. Ən böyük ağacın proqramını bir nöqtə boyda olan kiçik çəyirdəyin içində saxlayır. Hər baharda üç yüz mindən çox heyvan və bitki səhifəsini bir-birinə qarışdırmadan, xəta etmədən yenidən dirildərək həşrin minlərlə nümunəsini göstərən Allaha ölmüş insanları diriltmək çətin gələ bilərmi? “Dirildə bilməz” demək olarmı?

  Yenə eyni paraleldə bir başqa məsələyə diqqət yetirək: Yoxdan (heç nədən) bir dəzgah düzəldən sənətkar bu dəzgahı söküb hissələrə ayıraraq daha sonra onu yenidən quraşdıracağını söyləsə, kimsə ona: “Yox, edə bilməzsən, bacarmazsan!” deyə bilərmi? Bir halda ki, məhdud imkanlara sahib insan bunu bacarır, ilahi qüdrət üçün hansı əngəldən danışmaq olar? Heç elə şey ola bilərmi, əşyanı yoxluqdan varlıq aləminə çıxaran Uca Qüdrətin dağılıb parçalanan varlıqları təkrar birləşdirməyə gücü çatmasın? Yox ikən var olan insanın öldükdən sonra təkrar dirilməsi niyə mümkün olmasın? Quran inkaredici düşüncənin: “Mən öldükdən sonra (qəbirdən) dirimi çıxardılacağam?” – deyə etirazına bu şəkildə ecazkar ifadə ilə cavab verir: “Məgər insan ilk öncə onu heç bir şey deyilkən (yoxdan) yaratdığımızı xatırlamırmı?” (“Məryəm” surəsi, 19/66-67.)

  İnsanın yaradılışı, dünyaya gəlişi və keçdiyi inkişaf mərhələləri onun heç bir müdaxilə və əlavəsi olmadan gerçəkləşir, kənardan həyata keçirilir. Bu mənada insanın yaradılış prosesi Allahı və axirəti təsdiq etmək baxımından ona ən yaxın və ən təsirli dəlildir. Özünün yaradılış prosesini dərk edən bir insanın ikinci dirilişə şübhə ilə yanaşması qeyri-mümkündür. Allah torpaqdan canlı, düşünən, danışan, hiss edən, anlayan, şüurlu və dərrakəli insanı yaradırsa, onu torpağa döndükdən sonra da dirildə bilər.

   Bir şeyi yoxdan var edən onu ikinci dəfə yaratmağa da qadirdir

  Qurani-Kərim bu müqayisə üsulu ilə insanların düşüncəsinə fərqli prizmadan təsir göstərməyə çalışır. Axirəti inkar edənlərin tez-tez: “Biz həyat əlamətləri qalmamış sümük yığınına döndükdən sonra yenidən dirildilib həyata qaytarılacağıq?” ─ deyə ortaya atdıqları şübhə və etirazlarına cavab olaraq, Qurani-Kərim Uca Allahın kainatda insandan daha böyük və daha çətin şeyləri yaratdığını xatırladıb, insanların yenidən həyata qaytarılmasının bunlarla müqayisədə heç də çətin olmadığını bildirir. Bu yerdə inkarçılar daha ciddi düşünsünlər deyə əvvəlcə belə bir sual ünvanlayır:

“(Ey həşri inkar edənlər!) Sizi yaratmaq çətindir, yoxsa göy aləmini?! Görün Allah onu necə sağlam bina etdi”. (“Naziat” surəsi, 79/27)

  Bu ayə ilə insanlara bir mənada: “Sizlər: “Bu çürümüş sümüklər nə cür canlandırılacaq?” – deyə soruşub durursunuz. Bu nəhəng səmanı yaradan Allaha heç bir şeyin ağır gəlmədiyini düşünmürsünüzmü?” − deyilir.

   Qurani-Kərim “İnsanın yaradılışı, yoxsa nəhəng səmanın yaradılışı daha çətindir?” tərzində verdiyi sualla fikirləri mühüm bir nöqtədə cəmləşdirdikdən sonra ikinci addımı atır – bu sualları bilavasitə özü cavablandırır:

“Doğrudan da, göylərin və yerin yaradılışı insanların yaradılışından daha böyük şeydir. Lakin insanlar həqiqəti bilməz!”  (“Mumin” surəsi, 40/57)

  Hündür və gözəl bir sarayın bənnası üçün uçub dağılmış kiçik bir daxmanı yenidən tikmək necə asandırsa, göylərin və yerin yanında zərrə boyda olan insanın yaradılışı da Uca Xaliqin əlində elə asandır.

  Quran bir başqa ayəsində o nəhənglikdə yeri və göyü möhtəşəm nizam və ahəng içində yaradıb davam etdirməyə qadir olan Allahın insanları ölümdən sonra təkrar yaratmasının heç bir çətinlik törətmədiyini belə ifadə edir:

“Məgər göyləri və yeri yaradan bir daha onlar kimisini yaratmağa qadir deyilmi?! Əlbəttə, qadirdir. (Hər şeyi) yaradan, (hər şeyi) bilən Odur!” (“Yasin” surəsi, 36/81)

  Daha bir misal çəkək. Bir adam bir hökmdarın qeyri-adi işlər görməsinə şahid olur. Baxır ki, bu hökmdar xalq rahatlıqla gəzib ibrət alsın deyə və ya gücünü göstərmək üçün bir işarə ilə dağları yerindən oynadır, məmləkətləri istədiyi şəklə salır, dənizi qurudur. O adam bunları gördükdən sonra böyük bir daşın həmin hökmdarın sarayına gələn qonaqların yolunu kəsdiyini eşitsə və bu zaman: “Hökmdar qonaqların yolunu kəsən həmin daşı götürüb bir kənara ata bilər?” – deyə sual edilsə, “Yox, inanmıram, qaldıra bilməz”, – cavabını verə bilərmi?

   Beləcə dünyanı, günəşi, ayı və milyardlarla ulduzu yaradan, onları sapand daşı kimi fırladan, mərmidən sürətlə hərəkət etdirən sonsuz qüdrət sahibi bir Zatın axirətə gedən qonaqlarının yolunu “kəsmiş” bu dünyanı götürəcəyinə və dağıdacağına şübhə ilə yanaşmaq mümkündürmü?

Digər bir misal. Fərz edək, qeyri-adi gücə sahib olan bir sərkərdə yox yerdən böyük bir ordu meydana gətirdi. Tutaq ki, ordu bir qədər təlim keçdikdən sonra istirahətə çəkildi. Kimsə: “O sərkərdə şeypur səsi ilə istirahət üçün ətrafa səpələnən əsgərləri bir yerə cəm edəcək. Manqalar, tağımlar, bölüklər bir araya gəlib nizamla düzüləcək”, – desə, o böyük ordunun birinci dəfə qısa vaxt ərzində toplandığını öz gözləri ilə görmüş adamın: “Yox, inanmıram, bunu bacarmaz”, – deməsi mümkündürmü?

   Elə isə insanı yoxdan var edən Rəbbimiz haqqında, – haşa – “Öldükdən sonra dağılan bədəni təzədən yaratmağa qadir deyil” demək nə ağıla sığır, nə məntiqə. Şübhəsiz ki, kainatı yoxdan var edən Allahın onu ikinci dəfə diriltməyə də gücü yetər. Allah-Təala torpaqda çürümüş toxumları ikinci yaz fəslində nə cür dirildirsə, qəbirlərdə çürüyən insanı da ikinci bahar sayılan həşir günü eləcə təkrar dirildəcəkdir.

 

Cəhənnəmin yaradılmasında hikmət nədir?

  Gəlin mövzuya bir misalla başlayaq. Kiçik bir şəhəri idarə edən izzətli, şərəfli, adil bir hakim təsəvvür edək. Ədəbsiz, asi bir məmur bu hakimin qarşısına çıxır və kobud şəkildə: “Mən sənin əmrlərini eşitmirəm, qanunlarını tanımıram. Bir də ki sən mənə heç nə edə bilməzsən, cəzalandıra bilməzsən,” – deyir. Həm xalqın haqqını yeyir, hüquqlarını tapdalayır, həm də israrla hakimin şərəfinə, izzətinə toxunur. Həmin hakim o ədəbsiz adamı həbs etdirməzmi? Əlbəttə ki, həbs etdirər, hətta orada həbsxana yoxdursa da, sırf onun üçün bir həbsxana tikdirər.

   Bunun kimi küfr də Allaha üsyandır. Allah insanı yoxdan var edib bir süfrə kimi süslədiyi yer üzünü, günəşi, ayı, ulduzları onun əmrinə (istifadəsinə) verir, nemətlərini yağış kimi insanın başından tökür. Sonra da deyir ki:

“Ey insan, Mən sənin Rəbbinəm, sən də Mənim qulumsan. Bu qədər saysız-hesabsız nemətlərimin müqabilində səndən bircə şey istəyirəm: Məni Rəbb olaraq tanı və yalnız Mənə ibadət et. Sənə verdiyim ağıl, vicdan, şüur kimi qabiliyyətlər göyləri, yeri və bu ikisi arasında bütün varlıqları yaradan rəhməti sonsuz bir Yaradana işarə edir. Bununla yanaşı, mərhəmətim səni özbaşına, rəhbərsiz də buraxmamışdır. Sənə doğru yolu göstərmək üçün seçilmiş qullarımdan peyğəmbərlər göndərmiş, onlarla yanaşı haqq və həqiqəti açıq-aşkar bəyan edən səhifələr, kitablar nazil etmişəm. Əgər Məni bilsən, Məni tanısan və Mənə itaət etsən, sənə dünyada rahatlıq və xoşbəxtlikdən başqa sonsuz bir səadət də vəd edirəm. Yox, əgər inkar və üsyan etsən, səni sonsuz əzab, əbədi cəhənnəm gözləyir”.

  Kafir isə Allahı, axirət gününü, peyğəmbərləri, kitabları inkar edərək Rəbbinə üsyan edir. “Sənə də, cəzana da inanmıram. Mən istədiyim (ağlım kəsən kimi) kimi yaşayıram,” – deyərək Allaha qarşı çıxır. “Əlbəttə, Allah o hakimdən dəfələrlə Əzizdir (izzətlidir) və ədəbsizcəsinə Ona üsyan edən asiləri şanına yaraşan şəkildə cəzalandıracaqdır. Məhz bu səbəbə görə də küfr və inkar cəhənnəmin varlığını həm isbat, həm də zəruri edir.

  Bu, məsələnin bir tərəfidir. Digər tərəfini də başqa bir misalla açıqlamağa çalışaq. Bir ölkə fərz edək. Bu ölkədə qanunlara əməl edən, dövlətinə sadiq, vəzifələrini, öhdəliklərini layiqincə yerinə yetirməyə çalışan dürüst, namuslu vətəndaşlar bu işlərinin, əməl­lərinin qarşılığını ala bilmir. Digər tərəfdən də qanun, nizam tanımayan, hökumətə, polisə, əsgərə (orduya) üsyan edən, onun-bunun haqqını yeyən asilər cəzalandırılmır. Elə bir ölkədə dinclik, əmin-amanlıq və asayişdən əsər-əlamət qalarmı? Burada ədalətdən, qanundan, nizamdan danışmaq mümkündürmü?

   Əgər bir ölkədə yaxşı idarəetmə vardırsa, qanunlara hörmətlə yanaşan, dürüst və çalışqan (zəhmətkeş) vətəndaşlar mükafatlandırılacaq, dövlətə üsyan edən, məsum insanlara zülm verən, təxribat törədən asi və zalımlar da cəzalarını alacaqlar. Onun üçün də bütün ölkələrdə haqq tapdalayan, təxribat törədən insanlar, oğrular, qatillər üçün xeyli miqdarda pul xərcləyib həbsxanalar tikirlər. Ağlı başında olan heç bir insan: “Bu həbsxanalar üçün niyə bu qədər xərc çəkilir? Buna nə ehtiyac var?” – demir. Hətta nəfsinə və şeytana aldanıb cinayət işləmiş insanlar da: “Mən cinayət etdim, cəzamı çəkməyə razıyam,” – deyib təslim olurlar.

   Dövləti idarə edənlər bir kənara qalsın. Kiçik bir mağaza və ya fabrik sahibi belə dürüst və çalışqan işçilərini mükafatlandırır, iş rejiminə riayət etməyənləri və işin normal gedişinə mane olanları hansısa formada cəzalandırır. Əlbəttə ki, mütləq ədalət sahibi olan Uca Allah da Ona itaət edən, ömür boyu ibadət edən, xeyirxah işlər görüb yaxşılıq edən qullarını cənnətlə mükafatlandıracaqdır. Bununla yanaşı, bitib-tükənməz nemətlərin müqabilində daim nankorluq, haqsızlıq edən, haram yeyən, qul haqqını tapdalayan, nahaqq qan tökən və adam öldürən, asi, zalım, qəddar, qatil adamları da cəhənnəmlə cəzalandıracaqdır. Ölkələri idarə edənlər və digər insanlar da nə qədər yaxşı olsalar da, dünyada qüsursuz (nöqsansız, şəffaf) ədalət bərqərar ola bilməz. Hətta bəzən ədalət adı altında qəsdən və ya bilməyərəkdən haqsızlıq da edilir. Ancaq Mütləq Adil olan Allah-Təala heç kimə haqsızlıq etməz. O biri dünyada zərrə qədər yaxşılıq və ya pislik mükafat və ya cəzasız qalmayacaq.

  Əlbəttə, həbsxanalar insanları cinayətlərdən müəyyən qədər çəkindirir. Dövlət vətəndaşlarına deyir ki: “Qanunlara riayət et, başqalarının haqqına hörmətlə yanaşı, sənə düşən vəzifələri yerinə yetir, hüzur və əmin-amanlıq içində yaşa. Yox əgər qanunlara tabe olmasan, haqsızlıq etsən, cəza var, həbsxana var”. Be­lə­cə onları cinayət işləməkdən uzaqlaşdırmağa çalışır. Bunun­ kimi Allah Təala da qullarını əvvəlcə mərhəmətinə cəlb edir: “Mənə itaət edin, əmrlərimə tabe olun, qadağalarımdan uzaq durun, beləcə həm dünyada rahatlıq içərisində qardaşcasına yaşayın, həm də axirətdə sizi əbədi cənnətimə daxil edim,” – deyə buyurur. Cənnət kimi bir mükafat bəzilərinə yaxşılığa­ təşviq və pisliklərdən uzaq durmaq üçün kifayət etmədikdə, bu səfər qəzəbi ilə və cəhənnəmlə xəbərdar edir ki, asi qulları üsyandan əl çəkib yola gəlsinlər. Bəli, bu məqamda güc və sərvət sahiblərini, ağıldan çox nəfs və həvəsi ilə hərəkət edən gəncləri yalnız cəhənnəm fikri cilovlaya bilər. Beləcə cəhənnəmin varlığı həm onların dünyanı dözülməz hala gətirməsinə, həm də əbədi səadəti itirməsinə mane olur.

   Yuxarıdakı misalla davam edək. Bəzən dövlət nə qədər cəhd göstərsə də, zülmün qarşısını ala bilmir. Bəzən də bilavasitə idarə edənlər və ya güclü olanlar zalımlıq və qəddarlıq edilər. Bu zaman zəif, gücsüz, məsum insanlar daim haqsızlığa məruz qalır, əzilir, zülm və işgəncədən əziyyət çəkir. Məhz burada məsum insanlar üçün ilahi ədalət ən böyük təsəlli yeri olur. Yer üzündə elə zülmlər edilir, elə cinayətlər törədilir ki, insan istər-istəməz: “Cənnət ucuz, cəhənnəm də lazımsız deyil”, – deyir.

   Cəhənnəmin yaradılmasında bir çox başqa hikmətlər də var, amma biz hələlik bu qədəri ilə kifayətlənək. Ancaq burada çox önəmli bir məsələni də vurğulamadan keçməyək. Əslində, Allah-Təala heç bir qulunun cəhənnəmə getməsini istəmir. Asi və günahkar qullarına dəfələrlə fürsət verir, onlara bəzən müsibətlər göndərməklə xəbərdarlıq edir, bəzən nemətlərlə qulluğa dəvət edir. Son nəfəsədək də tövbə qapısını açıq saxlayır. Rəbbimizin qullarına sonsuz mərhəmətini göstərən onlarla ayədən biri:

De ki: “Ey Mənim (günah törətməklə) özlərinə zülm etməkdə həddi aşmış bəndələrim! Allahın rəhmindən ümidsiz olmayın. Allah diləyərsə, (tövbə etdikdə) bütün günahları bağışlayar. Həqiqətən, O bağışlayandır, rəhm edəndir!” (“Zumər” surəsi, 53)

  Şəfqət Peyğəmbəri Həzrəti Muhəmməd (sallallahu əleyhi və səlləm) də Allah-Təalanın qullarına sonsuz mərhəmətini gözəl bir misalla anladır:

 “Bir adam səfərdədir. Susuz səhrada dəvəsini itirmiş, onu axtarır. Nəhayət, yorulub əldən düşən adam (susuzluq və istinin təsiri ilə ölümcül halda yerə yıxılır), paltarını başına çəkir. Məhz bu vaxt dəvəsini itirdiyi yerdə heyvanın ayaq səslərini eşidir. Örtüyü başından çəkəndə qarşısında dəvəni görür. Allah qulunun tövbəsinə həmin adamın bu məqamda sevinməsindən daha çox sevinir (yəni razı olur)”. (Kütubi-Sittə, Tövbə: 7271)

  Allah-Təalanın bu qədər ehsanına, lütf və bağışlamasına baxmayaraq, küfr və üsyandan əl çəkməyən, zülm və özbaşınalığını davam etdirən bədbəxtlər, əlbəttə, əbədi cəhənnəmə layiqdirlər.

Rəbbimiz hamımızı belə pis aqibətdən hifz eyləsin.

 

   Allahın varlığına imandan sonra ikinci mühüm şərt Axirətə imandır. Əslində Qiyamətin qopacağı xəbərdarlığı dünyanın yaradılışının lap başlanğıcından, ilk insan və ilk peyğəmbər olan Adəmin (ə.s.) Allah tərəfindən yer üzərinə göndərilməsi ilə başlamış və daim insanlara xatırladılmışdır. Son peyğəmbər Həzrət Muhammədədək (s.a.s.) bu qanun izah və təbliğ edilmiş, insanlara yaradılışın qayə, hikmət və dəlilləri kifayət qədər izah edilmişdir.

Qiyamətin qopacağı və kainatın məhv olacağı şübhəsizdir. Bu olacaq, amma nə zaman? Bunu heç kəs bilmir. Buna əhəmiyyət verən də çox deyil, çünki insanda bir əbədiyyət duyğusu var. O, bir gün özünün də öləcəyinə qətiyyən şübhə etməsə də heç vaxt ölməyəcəkmiş kimi yaşayır və son nəfəsinədək ölüm hissini yaxına buraxmaq istəmir. Lakin doğum kimi ölüm də bir qanundur və bu qanuna heç kəs müdaxilə edib onu dəyişə bilmir.

Doğrudanmı, əbədiyyət var və insan əbədiyyətə qovuşacaq?

Əbədi həyatın var olub-olmamasının həm İlahi, həm məntiqi, həm də elmi dəlilləri var. Bu dəlillər o qədər çoxdur ki, onları sayıb qurtarmaq mümkün deyil. İnsan Allahın ona verdiyi gözü, qulağı, beyni, qəlbi inada yox, Allaha çevirməli, Onu dərk etməyə istiqamətləndirməlidir. Bir qədər bənzətmə ilə desək, insan antennasını inad studiyası istiqamətindən Allah, ağıl, məntiq, elm istiqamətinə çevirərsə, hər şeyi görə bilər. Biz bu sübutlardan bir neçəsinə müxtəsər də olsa nəzər salaq.

Əbədi həyat var

Əbədi həyatın varlığının birinci sübutu elə Allahın varlığıdır. Əgər biz Allahın varlığını qəbul edir, Onun varlığına inanırıqsa və biliriksə ki, Allah vardır, O, sonradan yaranmayıb, əzəldən vardır, həm də biliriksə ki, Onun sonu da yoxdur, əbədidir, o zaman əbədiyyətin varlığını da anlamış olarıq.

Allah əbədidir, deməli, əbədi olan həyat da mövcuddur. Əbədiyyəti inkar etmək dolayısı ilə Allahı inkar etmək, yaxud Allahı olduğu kimi tanımamaqdır. Axirətin varlığını inkar edənlər, yaxud buna şübhə ilə yanaşanlar öz haqlılıqlarını sübut etmək üçün ən çox bu sualı işlədir və verdikləri sualdan da çox məmnun qalırlar. Onlar deyirlər: “İndiyədək o dünyadan kim gəlib ki, axirətin, Cənnət və Cəhənnəmin də var olduğundan xəbər gətirsin?”

İnkar edənlərə cavabımız çox sadədir: Doğulandan sonra təkrar anasının qarnına girən birini siz göstərin, biz də qəbirdən dünyaya geri qayıdanı göstərək.

Bu ağıl və təfəkkür sahibi insanlar Allahın mahiyyətini anlaya bilmədikləri kimi, yaradılışdakı təkamülü da anlaya bilmirlər. Düşünmürlər ki, əgər ana bətni insanın yaşaması və dünyaya gəlişi üçün gərəkli bir məkandırsa, bir zamana tabedirsə, bu mərhələni keçmədən dünyaya gəlmək mümkün deyilsə, o zaman dünya da son mərhələ deyil. Sonrakı mərhələ üçün bir keçid məntəqəsidir, daha fərqli bir aləm üçün hazırlıq görmək üçün bir dayanacaqdır. Bunda qəribə nə var ki?! Əksinə, dünya həyatı ana bətninin  məntiqi davamıdırsa, o zaman qəbir, həşr, əbədiyyət nə üçün belə bir məntiqi davam olmasın?

Qəbir və həşrin mahiyyətcə fərqli olması ana bətni ilə dünya həyatı arasındakı mahiyyətcə fərqi göstərir. Məsələn: İnsan ana bətnində başıaşağı vəziyyətdə, maye içərisində yaşayır. Qidasını ağzından, havanı burnundan yox, göbəyinə bitişik olan bağırsaqdan gələn qandan alır. Lakin dünyaya gələndən sonra ana bətnindəki vəziyyətinə bir neçə dəqiqəliyə də olsa, düşsə, yaşaya bilməz, boğulub ölər. Dünyaya gələn insan artıq suda bir dəqiqədən artıq yaşaya bilməz, başıaşağı qalsa, bağırsaqları dolaşar, ölər. Burnunu tıxasan ölər. Yemək əvəzinə qan verməyə davam etsən, ölər.

Ey inkar və inad bayrağını əlindən buraxmayanlar! İndi siz cavab verin, necə olur ki, insan doqquz ay yaşadığı aləmə geri qayıda bilmir? Məgər ana bətnini bizə göstərməklə Allah bizə insanın bir-birinə zidd aləmlərdə yaşaya bildiyini göstərmirmi? Tutaq ki, heç kəs öldükdən, torpağa dəfn edildikdən sonra dirilib gəlməyib (halbu ki, bu barədə də istənilən qədər qəribə faktlar var), məgər insanın ana bətnindən dünyaya gəlişi dünyadan da bir başqa aləmə gedə biləcəyini sübut etmirmi? Su içərisində, qaranlıqda, başıaşağı, yaşayaraq yeni bir həyata hazırlaşan insanın bu dünyada tamamilə zidd bir aləmdə yaşadığını Gördükdən sonra onun ölməklə fərqli bir aləmdə həyatını davam etdirəcəyini inkar etmək nə qədər məntiqlidir?

Yer üzü axirətin varlığına sübutdur

Uca Allah bütün göndərdiyi elçiləri, səmavi kitabları və bütün isim və sifətləri ilə “Bəli, axirət vardır və sizi ora aparıram”, – deyir.

Axı biz gözlərimizlə görürük ki, O, bir zəhərli arının əli ilə bizə şəfa olan şirin bal yedirir! Bir əlsiz-ayaqsız barama qurdu vasitəsilə bizə ipək paltar geyindirir! Nəhəng ağacları, onların tonlarla meyvəsini bir kiçicik toxumun içərisində bir anbar kimi qoruyub saxlayır, onları yenidən dirildir. Görə-görə ki, bir ağacın bütün həyat proqramını kiçicik bir toxumda yerləşdirir, sonra onu dirildib qol-qanad açdırır, meyvə verdirir, o zaman Allah yaratdığı varlıqların ən mükəmməli olan insanı niyə heçliyə atsın, məhv etsin?

İndi ki, günəşi gündüzsüz təsəvvür edə bilmirik, yer üzərində 300.000-dən çox bitki və heyvan aləmində daim “ölüb-dirilmə” prosesini müşahidə edirik, torpaq altında qarışıq ikən onların bir-birinə qarışmadan, xətasız, qüsursuz yenidən, mükəmməl, müntəzəm şəkildə canlandırıldıqlarını görürük, o zaman ən mükəmməl olan insanın da yenidən dirildiləcəyinə niyə inanmayaq?!

Gündüz günnəşsiz ola bilmədiyi kimi, gördüyümüz bu hikmətlər də Axirətsiz ola bilməzlər və bu qədər nizam və intizamın, qanun və qaydanın Sahibi ədalətsiz ola bilməz. Bu dünyadan yaxşı əməllərinin mükafatını, pis əməllərinin cəzasını almadan köçən “qonaqlar” bir gün mütləq ədalətlə əlbəttə ki, üz-üzə dayanacaqlar.

Əgər yer üzərinə göndərilmiş 124 min peyğəmbər, onlar vasitəsilə göndərilən əmr və təlimatlar həşr və axirətin varlığını təsdiq etmişlərsə, onların bu təsdiqlərini inkar etməyə hansı əsasımız var?

Kainatdakı nizam-intizam həşrin dəlilidir

İnsan hüceyrələrdən, hüceyrələr molekullardan, molekullar atomlardan, atomlar da proton, neytron ve elektronlardan təşkil olunmuşdur. Balığı da, quşu da, ilan və digər sürünənləri də təşkil edən atomlardır. Amma bunların hər birinin təşkil edildiyi hüceyrələrdə atomlar fərqli quruluşa malik olduqlarından onların təşkil etdikləri canlı və cansızlar da fərqli olurlar.

Bəs ağlı, elmi və təcrübəsi olmayan bu atomlar necə birləşirlər, necə sıralanırlar ki, alma ağacı heç vaxt səhvən armud, kərtənkələ səhvən qartal, inək səhvən dəvə olmur? Demək, onlar külli olan bir ağıla tabedirlər.

Atomlar insan adlı sarayın da kərpicləridir. Bir sarayın təşkil olunduğu materiallar öz-özünə təməl, divar, dirək, qapı-pəncərə ola bilmədikləri kimi, atomlar və atomlardan əmələ gələn molekullar da öz-özlərinə insan adlanan sarayı “tikə” bilməzlər. Kərpiclərdən binanı tikən bir usta, bənna olduğu kimi, atomlardan da insanı və bütün aləmləri “tikən” Allahdır.

Əgər buna inanırıqsa, bir ustanın tikdiyi binanı söküb yenidən tikə biləcəyini inkar etmiriksə, nə üçün Allahın bizi yaratdığını təsdiq edə-edə, Onun bir dəfə yaratdığını yenidən yarada biləcəyinə şübhə edək? Bir şeyi ilk dəfə yaratmaqmı çətindir, yoxsa ikinci, üçüncü dəfə?

Düşünək: əgər bir padşah öz hakimiyyətinin gücünü göstərmək üçün böyük bir dağı uçurub yerində şəhər salmağı bacararsa, böyük bir gölü qurudub yerini məhsuldar tarlaya çevirə bilərsə, o zaman onun bir əmri ilə dağdan aşağı yuvarlanıb yolu kəsmiş bir qaya parçasının oradan götürə biləcəyinə şübhə edərikmi?

Əgər bir sərkərdə az zaman içərisində insanları başına toplayıb böyük bir ordu qura bilərsə, həmin sərkərdənin ordu şeypurçusuna “Çal!” əmri verib şeypuru çaldırmaqla bütün ordunu ayağa qaldıracağına şübhə edərikmi?

Etmərik. O zaman Allahın da bir şeypur çaldırmaqla bütün yaratdıqlarını yenidən bir yerə toplayacağına niyə şübhə edirlər? Halbuki, hara baxsaq, orada həşrin əlamətlərini görürük.

Dünyadakı hadisələr axirətdən xəbər verir

Diqqət yetirin, payızın sonunda, qışın əvvəlində bitki və heyvanat aləminin üç yüz mindən çox növünün çoxu ölür, məhv olur, çürüyüb torpaqda birbirinə qarışır. Baharın gəlişi ilə onların bəziləri beş-altı gün, bəziləri altı həftə ərzində yenidən eyni nizam və intizam, eyni keyfiyyətlə yenidən dirildilirlər. Bütün ağaclar, otlar, həşəratlar, məsələn, ən çox rast gəldiyimiz milçəklər, ağcaqanadlar, baramaqurdu yenidən dirildilir, onlara yenidən həyat verilir.

Başqa bir müqayisə: Bahar fəsli girər-girməz əkinçi tarlasını şumlayar, şumladığı yerlərə toxum əkər, üstünü örtər. Hər biri bir cənazəni xatırladan bu qurumuş, cansız toxumlar havaların yavaş-yavaş isinməsi, torpaqda rütubətin artması ilə canlanırlar. Sanki nəhəng bir qazan qaynamağa başlayır. Qazan qaynadıqca yeməklər bişib süfrələrə gəlir, müxtəlif meyvələr yeyənlərə ləzzət verir: qarpız, qovun, alma, armud və s. və i.a. Bostan adlanan bu qazanda qırx cür yemək bişir, hər biri də öz dadı, öz keyfiyyəti ilə.

Heç mümkündürmü ki, Allah ölmüş, qurumuş ağacı yenidən diriltsin, ona həyat versin, boy atıb böyüməsini, meyvə verməsini təmin etsin, yaxud barama səriyərək öz vəzifəsini yerinə yetirdikdən sonra ipəkqurdunu qozanın içində öldürsün, sonra yenidən diriltsin, ona həyat versin, ona öz vəzifəsini yenidən icra etdirsin, amma yaratdığı varlıqların ən mükəmməli, yer üzərində özünün xəlifəsi olan insanı diriltməsin?!

Əgər bu qədər canlını dirildən, onlara yeni həyat vərən Qüdrət Sahibi gözlərimiz qarşısında bütün bunları edirsə, o zaman nə üçün bu həyatın ən kamil varlığı olan insanı diriltməsin?! Canlı aləmin üç yüz mindən çox növünü ditiltməyə gücü və qüdrəti çatanın insanı diriltməyə qüdrəti çatmadığını düşünmək, buna şübhə etmək heç məntiqidirmi?!

Ölümsüzlük, əbədiyyət və ruh

İnsanlar doğulur və ölürlər. Nəbatat və heyvanat aləmi də dünyaya gəlir və bir müddətdən sonra məhv olur. Qalaktikamız da bir vaxt yaradılıb və bir vaxt o da məhv olacaq. Kainat özü də nə qədər uzunömürlü olur-olsun, bir gün onun da sonu çatacaq.

Bəs əbədiyyət? Axı insan heç olmaq, puç olmaq, məhv olub yoxluğa qarışmaq üçün deyil, əbədiyyətə qovuşmaq, bunun üçün də əbədiyyətə gedən bir varlıq olaraq yaradılmışdır! Bəs onda ölüm, məhv, qiyamət nə üçündür? Bunlar əbədiyyətlə zidd deyilmi?

Ruh maddi var yox, mənəvi varlıqdır. Yəni o, maddə kimi atomlardan, molekullardan təşkil olunmamışdır. Ruh maddi olmadığı üçün onun məskəni də maddi aləm ola bilməz. Buna aid həyatımızda çoxlu sübutlar vardır.

Xəyal, yuxu, röya buna misal ola bilər. Biz yatarkən nə görür, nə eşidir, nə də gəzə, qaça, danışa, gülə bilmirik. Əgər yuxuda olan adamın gözləri qarşısında ən gözəl mənzərə rəsmi assaq da, onun ətrafında ən gözəl sözlər söyləsək də, o bunları nə görəcək, nə eşidəcəkdir. Halbuki, hər gecə sakitcə yataqda uzanıb bədənimizdəki ruhun lətifələri ilə biz görüşür, danışır, qaçır, yeyir, içir, ağlayır, gülür, qorxur, sevinirik. Çox qısa zaman içərisində uzaq-uzaq məsafələr qət edə bilirik, heç görmədiyimiz adamlarla görüşə bilirik, heç bilmədiyimiz bir xarici dildə sərbəst danışa bilirik.

Ruh haqqında bizə çox az şey məlumdur, hətta o qədər az ki, buna məlumatsızlıq da deyə bilərik. Halbuki, var olan bir şeyin mahiyyəti haqqında geniş məlumatımızın olmaması onun yox olması demək deyil. Məsələn, biz hər gün çörək yeyir, su içir, havanı tənəffüs edirik. Məgər hamı çörəyin, suyun, havanın nələrdən ibarət olduğunu, onun varlığının mahiyyətini bilir?

Əlbəttə, yox. Amma heç kəs havanın yoxluğunu iddia etmir. Çünki havasız yaşamağın mümkün olmadığını bilir. Elədirsə, ruhsuz yaşamağın mümkün olduğunu kim iddia edə bilər?

Gözlərimiz qarşısında canlı olan hər hansı bir varlıqdan ruh çıxınca cansız və heç kəsə gərəksiz bir şeyə çevrilir. Bu nəbatat aləmində də belədir, heyvanat aləmində də, insan cəmiyyətində də. Deməli, maddədə həyatın var olmasında iştirak edən ən əsas varlıq bədən deyil, ruhdur. Ruhun yeri isə əbədi aləmdir.

Ölüm yoxluqdurmu?

İnsan əbədiyyətə vurğundur, o, əbədi var olmaq istəyir. İstək insanın öz əlində deyildir və o, bu istəyi özü qazanmamaış, özü almamışdır. İndi ki, istək onda var və bu hiss, bu duyğu ona verilib, deməli, onun qarşılığı da var. Məsələyə bu məntiqlə baxanda görürük: indi ki, insan əbədiyyət aşiqidir, yox olmaq, heç olmaq istəmir, əbədi var olmaq istəyir, demək onun istəyinin də qarşılığı vardır. Bunun isbatı asandır, lakin gəlin əvvəlcə ölümün və yoxluğun mahiyyətini araşdıraq.

İnsan əbədiyyət səyyahıdır

İnsanın maddi və mənəvi baxımdan ən kamil şəkildə yaradılışı onun bu dünyada 50-60 il, hətta 100-150 il ömür sürməsi, sonra da ölüb heçliyə qovuşması məntiqi ilə düz gəlmir. Heç bir sənətkar ömrü az olacaq bir şeyi çox mükəmməl düzəltməz. Məsələn, məişətdə işlətdiyimiz cihaz və avadanlıqlara baxaq. Hansı usta, sənətkar cəmi bir saat, bir gün, hətta bir il işlənəcək, sonra da xarab olacaq bir televizor, soyuducu, kondisioner, kompüter, hətta tozsoran, ütü düzəldər? O zaman bütün varlıqlar içərisində ən kamili, ən gözəli və ən qiymətlisi olan insanı yaradan Allah onu 50-60 illik bir müvəqqəti ömür üçün yaradarmı?!

Amma nədənsə bu sualın qarşısında bir də bu sualı vermirik: İndi ki, dünyada heç bir şey məqsədsiz yaradılmayıb, madam ki, hər şeydə bir hikmət var, madam ki, hər bir hadisə, hər bir şey nə isə başqa bir şeyə, hadisəyə səbəb olmaq vəzifəsini yerinə yetirir, o zaman bizim iradəmiz xaricində olan  hətta nə zaman, hansı şəraitdə, necə gələcəyi də bəlli olmayan ölüm adlandırdığımız hadisə də bir məqsəd olmalı deyilmi?!

Ölüm heçlikdirmi?

Hər hansı bir canlının ölməsi onun yoxluğa getməsi demək deyi. Çünki yoxluq özü yoxdur, əvəzində ölüm adlı bir “varlıq” vardır. Bizə görə ölüm bu dünyadan köçməkdir. Daha doğrusu, ölüm və doğum eyni bir hadisənin müxtəlif adlarıdır. Bunu belə bir misalla anlaya bilərik.

Bakıdan Nyu-Yorka gedən bir səyyah təsəvvür edək. Onu yola salanlar üçün o, Bakını tərk edir, bir müddət sevdiklərindən və əzizlərindən ayrı qalacaq, onları görə bilməyəcək. Buna görə də onu yola salanlar darıxır, ağlayır və gedişindən kədərlənirlər. Onlar üçün səyyahın səfər edir. Bir də onu Nyu-Yorkda qarşılayan qohum və tanışlarını təsəvvür edək. Onlar çoxdan həsrətini çəkdikləri adama qovuşduqlarına görə sevinirlər. Onu qarşılamaq üçün gül-çiçək tədarük etmiş, evi təmizləmiş, çay-çörək hazırlamışlar. Eyni hadisə səyyahı qarşılayanlar üçün gəlişdir.

Başqa bir misal. Ana bətnində iki əkiz təsəvvür edək. Vaxt çatır və onlardan biri ana bətnindən dünya həyatına qədəm basır. Ana bətnindəki ikinci uşaq üçün qardaşının (bacısının) bu gedişi ölümdür. Çünki, hələlik ana bətnində həyatını davam etdirən ikinci uşaq üçün dünya haqqında heç bir anlayış, təsəvvür yoxdur. Uşağın qədəm basdığı dünyanın sakinləri üçün isə bu hadisə doğuşdur.

Tanıdığımız, bildiyimiz bir insanın bu dünyadan köçməsi onun hara getdiyini bilməyənlər, həmin yer haqqında heç bir təsəvvürü olmayanlar üçün ölüm, bilənlər üçün isə bir doğuşdur. Deməli, yoxluq məfhumu nisbidir. Bizim üçün vardır. Əbədi olan üçün isə belə bir anlayışın özü yoxdur.

Dünya həyatının mənası

Allah bizə bildirir ki, O, insanı əbədi həyat üçün yaratmışdır. İnsan ən ibtidai yaradılışdan başlayaraq mərhələ-mərhələ inkişaf yolu keçərək əbədiyyətə gedir. O, maddi olmayan ruhlar aləmindən (mənəvi aləmdən) ana bətninə, oradan dünya həyatına, sonra qəbir həyatına keçir, daha sonra dirildilir və dünya həyatındakı əməllərinə görə haqq-hesab verir, bundan sonra ya günahlarına görə əbədi əzaba, ya da müsbət əməlləri nəzərə alınmaqla Allahın mərhəməti sayəsində əbədi səadətə – Cənnətə gedir. Bura insanın əbədi məskənidir.

Dünya bir məktəbdir. İnsanın dünya həyatı onun həqiqətləri öyrənməsi üçün bir mərhələdir. Buna görə də insan dünyadan məktəb kimi istifadə etməli, təkcə əşya və hadisələri deyil, onların hər iki tərəfini – maddi və mənəvi tərəfini də eyni dərinlikdə və eyni əzmlə öyrənməlidir.

Dünya bir bazardır. Burada insan Allahın ona verdiklərinin qədir-qiymətini biləməyə, onları nəyə sərf edəcəyini öyrənməyə çalışmalıdır.

 

Dünya bir tarladır. İnsan unutmamalıdır ki, burada nə əkərsə, axirətdə də onu biçəcək. Yaxşılıq etsə, yaxşı əməllərlə ömür sürsə, savab qazanacaq, axirətdə bəxtiyar olacaq, pis əməllərlə yaşasa, axirətdə günahkarlardan olacaq, cəzaya məruz qalacaqdır.

 

Axirət həyatının mərhələləri

Axirət həyatının mərhələləri

Vəfat edib bu dünyadan köçəndən sonra fərqli bir aləmdə gözlərimizi açacağıq. Axirət həyatına gedən yolda bir-neçə mərhələdən keçirik. İndi isə onlara qısaca nəzər salaq.

İlk mərhələ ─ qəbir həyatı

Ölümdən sonrakı həyat iki mərhələdən ibarətdir. İnsan öldükdən sonra iki aləmə qədəm qoyacaq. Birincisi, dünya kimi bir gün sona çatan qəbir aləminə, ikincisi, əbədi axirət həyatına. Qəbir həyatına bərzəx həyatı da deyilir.

“Bərzəx” sözü hərfi mənada iki şey arasında pərdə, sədd və əngəl deməkdir. Termin kimi isə ölümdən sonra ruhların qiyamətə qədər qaldığı aləm, qəbir aləmi, dünya və axirət arasında dəhliz, gözləmə otağı mənalarında işlədilir. Bərzəx dünya ilə axirət arasında bir körpüdür. İnsan ölümü ilə qəbir həyatının başladığını bildirən bir hədisi-şərifdə buyurulur: “Qəbir (bərzəx) axirət mənzillərinin birincisidir. Orada qurtulana sonrası daha asandır. Orada qurtulmayana isə sonrası daha ağır olacaq”.[1]

Hər bir insan istər adi qaydada torpağa basdırılsın, istər boğulub dənizdə qalsın, və ya yanıb külü göyə sovrulsun, fərqi yoxdur, qəbir həyatını mütləq görəcək və ardınca da dirildiləcəkdir. Bərzəx aləmində inkarçılar acı və sıxıntılı, inananlar isə əməlləri səviyyəsində xoşbəxt bir həyat yaşayacaq. Hədislər Münkər və Nəkir adlı iki mələyin insanlara “Rəbbin kimdir? Peyğəmbərin kimdir? Kitabın nədir?” şəklində suallar verəcəyini və alacaqları cavablara uyğun onlarla rəftar edəcəklərini xəbər verir.[2]

Həşr meydanı

Toplanmaq, bir yerə yığmaq və sövq etmək mənalarına gələn “həşir” sözü dini termin kimi qiyamət günündə dirilişin ardınca bütün məxluqatın toplanacağını və məhşər meydanına gətiriləcəyini ifadə edir. Məxluqatın axirətdə toplanacağı yerə məhşər, məvqif və ya ərasat da deyilir.[3]

Quran həşri bütün insanların bir yerə toplanacağı[4] və həqiqətdə kimin qazanıb, kimin itirdiyinin üzə çıxacağı gün adlandırır[5]. Yenə Quranın xəbər verdiyinə görə, həşir meydanına (məhşərə) toplanan insanlar dünyada necə yaşamışlarsa, elə münasibət görəcəklər. Dünyada Allahdan üz çevirənlər o gün kor dirildiləcək, kafirlərin üzləri qara və kədərli, möminlərin üzləri isə parlaq və sevincli olacaq[6].

Allah Rəsulundan (s.ə.s.) gələn hədislərdə isə məhşərin ağ və parlaq bir düzənlik olduğu, insanların çılpaq, ayaqyalın, sünnət olunmamış və qüsursuz şəkildə dirildiləcəyi bildirilir[7].

Quranda həşrlə əlaqəli ayələrdən bəziləri belədir:

“Şübhəsiz ki, dirildən də, öldürən də Bizik. (Axır) dönüş də Bizim hüzurumuzadır!”[8]

“O gün (qiyamət günü Allah) onları (müşrikləri, kafirləri) bir yerə yığacaq…”[9]

“Namaz qılın, Ondan qorxun, məhz Onun hüzuruna toplanılacaqsınız”[10]

“(Öləndən sonra yenidən dirilmək üçün) sur çalınacaqdır. Bu vəd olunmuş gündür (əzab günüdür)! Hər bir kəs (Rəbbinin hüzuruna) bir sürüyən (sürüyüb məhşərə gətirən) və bir də şahidlə (iki mələklə) gələcəkdir.”[11]

Quranda İsrafil mələyin suru iki dəfə üfürəcəyi bildirilir. Birinci dəfədə qiyamət qopacaq, ikincisində isə yenidən diriliş olacaq və mələklər, cinlər və insanlar hamısı bir yerdə toplanacaq.

“Rəbbinin hüzuruna toplanılacaqlarından qorxanları xəbərdar et ki, Allahdan başqa onların nə bir hamisi, nə də bir havadarı vardır. Bəlkə (pis əməllərdən) çəkinsinlər.”[12]

Quranda heyvanların həşr edilməsi haqqında da ayələr var.

“Yerdə gəzən elə bir heyvan, qanadları (iki qanadı) ilə uçan elə bir quş yoxdur ki, sizin kimi ümmətlər olmasın. (Onlar da sizin kimi bir zümrədir. Allah onlara da ruzi vermiş, əcəllərini əvvəlcədən müəyyənləşdirmişdir. Onlar da öz qabiliyyətlərinə görə Allahın vəhdaniyyətini mədh edib, şəninə tərif deyirlər). Biz Kitabda (Quranda) heç bir şeyi nəzərdən qaçırmadıq (əskiltmədik). Sonra onlar (bütün canlılar, bütün məxluqat) Rəbbinin hüzuruna cəm ediləcəkdir.”[13]

“Vəhşi heyvanlar (bir-birindən qisas almaq üçün) bir yerə toplanacağı zaman…”[14]

Bu ayələr məhşərdə heyvanların da həşr olunacağını göstərir. Heyvanlar Allahın suallarına cavab verdikdən sonra torpaq olacaqlar. Mükafat və cəza dünyada mükəlləf varlıqlar (insanlar və cinlər) üçündür. Məhşərdə mükəlləf varlıqlar sorğu-sual olunmaq, heyvanlar isə qisas almaq üçün toplanacaqlar.

Yenidən diriliş necə olacaq?

Məhşər, bəşər övladının ruh və cəsəd ilə diriləcəyi bir yerdir. Qurani-Kərim məsələni bizə təqdim edərkən ayrı-ayrı təsvirlər halında da olsa bu şəkildə təqdim edir. Ruhun əhəmiyyət kəsb etdiyi yerdə ruhdan, cəsədin əhəmiyyət kəsb etdiyi yerdə də cəsəddən bəhs edilir.

“Ey səadətə çatan nəfs! Razıedici və razı edilmiş (gördüyün işlərlə Allahı məmnun etmiş və aldığın nemətlərlə Allah tərəfindən məmnun edilmiş) olaraq Rabbinə dön! (Yaxşı) qullarımın arasına gir! Cənnətimə gir!”[15] deyərkən, sadəcə ruhun Allaha dönüşünü və qayıdışını izah edir. Ancaq Qiyamətin ümumi təsvirində, baharın, ağaçların, maddi və bərk cismlərin misal verilməsində bədənlərin və cəsədlərin həşr olacağı dilə gətirilir.

Burada bu kimi məsələlər barədə münaqişə edib iki ayri görüşdə olanların dəlillərini təhlil etməyəcəyik. İslam alimləri arasında bir-iki nəfər “həşr yalnız ruhlara məxsusdur” desə də, alimlərin böyük əksəriyyəti ruh və cəsədin bir yerdə həşr olacağı fikrində həmrəydirlər.

İbn Abbas (r.a.) nəql edir: “Allah Rəsulu (s.ə.s.) bizə nəsihət vermək üçün ayağa qalxdı və belə buyurdu:

– Ey insanlar! Siz yalın ayaq, çılpaq və sünnətsiz dirildiləcəksiniz. “İlk dəfə (yoxdan) yaratdığımız kimi qaytarıb (dirildib) əvvəlki halına salarıq”[16] (Əsas zərrələriniz, ruhunuz və vücudunuzla birlikdə yenidən diriləcək, həm cismən, həm də ruhən həşr olunacaqsınız). Axirətdə libas geyindirilən ilk insan İbrahim (ə.s.) olacaq. Yenə o gün ümmətimdən bəzi insanları gətirib sol tərəfə (Cəhənnəmə) aparacaqlar. Mən də: “Ya Rəbbi, bunlar mənim əshabımdır, mənim ümmətimdir!” – deyəcəyəm. Lakin mənə deyəcəklər: “Bilirsənmi, onlar səndən sonra nə işlər gördülər?” Bundan sonra əməlisaleh bəndə İsa (ə.s.) kimi deyəcəyəm: “Nə qədər ki onların yanında idim, şahid mən idim (onları belə əməllərdən çəkindirirdim). Sən məni (göyə qaldırıb dərgahına) qəbul etdikdən sonra onları görüb nəzarətdə saxlayan yalnız Özün oldun. Yalnız Sən hər şeyə şahidsən. Əgər onlara əzab versən, şübhəsiz ki, onlar Sənin qullarındır. Əgər onları bağışlasan, yenə şübhə yoxdur ki, Sən  yenilməz qüvvət, hikmət sahibisən!” (İstədiyin bəndəyə əzab verməyə, istədiyini bağışlamağa və hər hansı bir məsələni hakimanə həll etməyə qadir olan ancaq Sənsən!)[17] Sonra mənə belə deyəcəklər: “Bu, bir həqiqətdir ki, Sən onlardan ayrılandan bəri onlar dindən üz döndərdilər”.[18]

Həzrəti Aişə (r.anha) nəql edir: “Allah  Rəsulu (s.ə.s.) belə buyurdu:

– İnsanlar Qiyamət günü ayaqyalın, çılpaq və sünnətsiz dirildiləcək (həşr ediləcək).

Mən:

– Ey Allahın Rəsulu, qadınlar və kişilər birlikdə həşr edilsə, bir-birinə baxmazlar? – dedim. Allah Rəsulu (s.ə.s.):

– Aişə! Məsələ o qədər ciddi və çətin olacaq ki, onlar bu cür şeyləri düşünə bilməyəcək, – buyurdu”[19]

Həşr əsnasında insanların çılpaq, tüksüz, sünnətsiz, sağlam və otuz yaşında dirildiləcəyi bildirilir.[20]

Məhşər necə yerdir?

Rəsulullah (s.ə.s.) bir hədisində məhşərin necə yer olduğunu belə təsvir etmişdir: “Məhşər meydanı üzərində heç bir şey (dağ, dərə, bitki və s.) olmayan təmiz buğda unundan hazırlanmış yuxa kimi ağ və parlaq düzənlikdir”.[21] Yəni məhşər meydanında hər tərəf ağ və düz olacaq. Dünyadakı kimi rəngarənglik və dağ, dərə, ağac və s. olmayacaq.

Hədislərdə günəşin məhşərdə gözləyən insanlara yaxınlaşdırılacağı, istiliyin onların imanlarına görə təsir edəcəyi bildirilmişdir.[22]

Məhşərdə insanların aqibəti

Məhşər günü çox sıxıntılı, qorxulu və dəhşətli bir gündür. Məhşərə toplanan insanlar sorğu-sualın tezliklə bitməsini istəyəcəklər. Bunun üçün peyğəmbərlərə xüsusilə Həzrət Məhəmmədə sorğu-sualın başlaması və şəfaət etməsi üçün müraciət edəcəklər. Şəfaətdən sonra sorğu-sual başlayacaq.[23]

Məhşərdə möminlərin və kafirlərin aqibəti bir-birindən fərqlənəcək. Quranda Allahı inkar edənlərin məhşər günü kor, lal və kar olaraq dirildiləcəyi bildirilir.

“Allah kimi doğru yola yönəldirsə, o, doğru yoldadır. Kimi azdırırsa, onlara Ondan başqa dostlar tapa bilməzsən. Qiyamət günü Biz onları kor, lal və kar olduqları halda üzü üstə bir yerə toplayacağıq. Onların sığınacaqları yer Cəhənnəmdir. (Onun alovu) azaldıqca onlar üçün alovu artıracağıq.”[24]

“Surun (ikinci dəfə) çalınacağı və günahkarları (qorxudan, yaxud susuzluqdan) gözləri göm-göy göyərmiş (və ya gözləri kor olmuş, üzləri qapqara qaralmış) halda məhşərə gətirəcəyimiz gün”[25]

“Hər kəs Mənim öyüd-nəsihətimdən (Qurandan) üz döndərsə, güzəranı daralar (yaxud qəbir evində şiddətli əzaba düçar olar) və Biz qiyamət günü onu məhşərə kor olaraq gətirərik!”

O belə deyər: “Ey Rəbbim! Nə üçün məni məhşərə kor olaraq gətirdin, halbuki mən (dünyada hər şeyi) görürdüm!”

(Allah) buyurar: “Elədir, amma sənə ayələrimiz (möcüzələrimiz, qüdrətimizə dəlalət edən əlamətlər) gəldi, sən isə (özünü görməməzliyə vurub) onları unutdun (iman gətirmədin). Bu gün eləcə də sən unudulacaqsan!”

Biz (Allaha şərik qoşmaqla, küfr etməklə) həddi aşanları və Rəbbinin ayələrinə iman gətirməyənləri də belə cəzalandırırıq. Axirət əzabı isə, şübhəsiz ki, daha şiddətli, daha sürəklidir!”[26]

“Qiyamət günü (onlar dünyada qazandıqları günahlarını dandıqda) dilləri, əlləri və ayaqları etdikləri əməllər barəsində onların əleyhinə şəhadət verəcəkdir.”[27]

“Bu gün onların ağızlarına möhür vurarıq. Qazandıqları (günahlar) barəsində onların əlləri Bizimlə danışar, ayaqları da şəhadət verər.”[28] Bu ayə ilə əlaqəli bir hədis belədir: “Bəndə: “Ey Rəbbim! Məni haqsızlıqdan qorumayacaqsan?” deyəcək. Allah: “Bəli, qoruyacam”, buyuracaq. Bəndə: “Mənə ancaq öz tərəfimdən şahid gətirilməyini istəyirəm”, dedikdə Allah belə buyuracaq: “Nəfsin və kiramən-katibin mələkləri şahidin olsun.” Bundan sonra həmin bəndənin ağzı möhürlənəcək. Bədən üzvləri bütün əməllərini danışacaq”.[29]

“İş çətinləşəcəyi (baldırlar açılacağı, lüt-üryan vəziyyətdə qiyamətə gedəcəkləri, qiyamət bütün dəhşəti ilə görünəcəyi, həqiqət aşkar olacağı) və səcdəyə (namaza) dəvət olunacaqları gün onlar (səcdə etməyə) qadir olmayacaqlar.”[30]

“(Qiyamət günü) hamı Allahın hüzurunda peyda olacaqdır. Zəiflər (iman gətirməyə) təkəbbür göstərənlərə (öz başçılarına) deyəcəklər: “Biz sizə tabe idik. İndi Allahın əzabını, azacıq da olsa, bizdən dəf edə bilərsinizmi?” Onlar belə cavab verəcəklər: “Əgər Allah bizə doğru yolu göstərsəydi, biz də sizə göstərərik. İndi ağlayıb-sızlasaq da, səbr etsək də, fərq etməz (əzabdan xilas ola bilmərik). Bizim üçün heç bir sığınacaq (heç bir qurtuluş) yoxdur!

İş bitdikdə (cənnətliklər Cənnətə, cəhənnəmliklər də Cəhənnəmə daxil olduqda) Şeytan (onu məzəmmət edən kafirlərə) belə deyəcək: “Allah (peyğəmbərlər vasitəsilə) sizə (pis əməllərinizə görə Cəhənnəmə düşəcəyiniz barədə) doğru vəd vermişdi. Mən də sizə (kömək edəcəyim haqda) vəd vermişdim, amma sonra vədimə xilaf çıxdım. Əslində mənim sizin üzərinizdə heç bir hökmüm (sizi özümə tabe edə biləcək heç bir qüdrətim) yox idi. Lakin mən sizi (günah işlətməyə, Allaha asi olmağa) çağırdım, siz də mənə uydunuz. İndi məni yox, özünüzü qınayın. Nə mən sizin dadınıza çata bilərəm, nə də siz mənim dadıma. Mən öncə (dünyada) sizin məni (Allaha) şərik qoşmağınızı da inkar etmişdim (qəbul etməmişdim). Həqiqətən, zalımları şiddətli bir əzab gözləyir!”[31]

“O gün insan öz əlləri ilə etdiyi (yaxşı, pis) əməlləri görəcək, kafir isə: “Kaş (bu əzabı görməmək üçün) torpaq olaydım!” – deyəcəkdir.”[32]

Möminlərin aqibəti

“Cənnət də müttəqilər üçün yaxın bir yerə gətiriləcəkdir. (Onlara deyiləcəkdir: ) “Bu, vəd olunduğunuz (Cənnətdir). O, hər bir (tövbə edib Allaha tərəf) qayıdan, (nəfsini haramdan, özünü günahdan) qoruyan; Rəhmandan (Onu) görmədən qorxan və (Rəbbinin hüzuruna) haqqa dönmüş qəlblə gələn bəndə üçündür! Ora sağlıqla (əmin-amanlıqla) daxil olun. Bu, əbədiyyət günüdür!”[33]

“Bəzi üzlərin ağ, bəzi üzlərin isə qara olacağı gündə (qiyamət günündə), üzü qara olanlara: “İman gətirəndən sonra kafirmi oldunuz? İndi, kafir olduğunuza görə dadın əzabı!” – deyiləcəkdir. Üzü ağ olanlar isə Allahın mərhəməti içərisində olub orada (Cənnətdə) həmişəlik qalacaqlar!”[34]

“O gün bir çox üzlər parlayacaq, güləcək, sevinəcəkdir.”[35]

“Allah-Təala heç bir kölgə olmayan Qiyamət günü yeddi qisim insanı ərşinin kölgəsində himayə edəcək: adil dövlət başçısını, gənclik illərini Allaha ibadət iştiyaqı ilə keçirən gənci, məscidlərə könül verən (məscidlərə bağlı olan) insanı, Allah üçün bir-birini sevib Allah üçün bir araya gələn və Allah üçün bir-birindən ayrılan iki insanın hər birini, məqam və camal sahibi bir qadının tələbi qarşısında nəfsinə üsyan edərək: “Mən Allahdan qorxuram” – deyən adamı, solundakı insana sağındakına hiss etdirməyəcək şəkildə gizli sədəqə verəni, tək-tənha olarkən Allahı anıb gözləri yaşla dolan insanı”.[36]

Qiyamətin qopması və yenidən dirilişin baş verməsi ilə məhşərin mərhələləri başlayır:

Əməl dəftərləri

İnsanlar məhşər meydanında toplandıqdan sonra əməl dəftərləri ilə tanış olacaqlar. Dünyada işlənən bütün əməllər həmin dəftərlərdə qeyd edilir. Bu dəftərlərin mahiyyəti haqqında heç nə bilmirik. Bu dəftərləri bizim işlətdiyimiz adi dəftərlərə oxşatmaq doğru deyil. Mələklərin yazdığı bu dəftərlər və ya qeydlər haqda Quranda belə buyurulur: “(Qiyamət günü hər kəsin) əməl dəftəri qarşısına qoyulacaq. (O zaman) günahkarların orada (yazılmış) olanlardan qorxduqlarını görəcəksən. Onlar belə deyəcəklər: “Vay halımıza! Bu necə bir kitab imiş! O, bizim heç bir kiçik və böyük günahımızı gözdən qaçırmadan hamısını sayıb yazmışdır ki!” Onlar (dünyada) etdikləri bütün əməllərin (öz qarşılarında) hazır durduğunu görəcəklər. Rəbbin heç kəsə haqsızlıq etməz!”[37]

Qurani-Kərim cənnətlik bəndələrə əməl dəftərlərinin sağdan, cəhənnəmliklərə isə soldan və ya arxa tərəfdən veriləcəyini bildirir. Dəftəri sağ əlinə verilənlərə “əshabı-yəmin”, sol əlinə verilənlərə isə “əshabı-şimal” deyilir. Dəftərlərin sağ ələ verilməsi gözəl aqibətin, sol ələ verilməsi isə əzabın xəbərçisidir.[38]

“Biz hər bir insanın əməlini öz boynundan asar və qiyamət günü (bütün əməllərini) açıq kitab kimi qarşısına qoyarıq.

 (Və ona belə deyərik: ) “Oxu, kitabını (əməl dəftərini). Bu gün sən haqq-hesab çəkməyə özün-özünə (özün öz əməllərinin şahidi olmağa) kifayətsən.”[39]

“Sağ tərəf sahibləri (əməl dəftərləri sağ əlinə verilənlər). Kimdir o sağ tərəf sahibləri? (Nə xoşbəxtdir onlar!) Sol tərəf sahibləri (əməl dəftərləri sol əlinə verilənlər). Kimdir o sol tərəf sahibləri? (Nə bədbəxtdir onlar!)”[40]

“Kimin əməl dəftəri sağ əlinə verilmişsə, onun yüngül haqq-hesab çəkiləcək və o, (Cənnətdəki) ailəsinin (yaxınlarının) yanına sevinclə qayıdacaqdır!”[41]

“Kimin əməl dəftəri arxa tərəfdən (sol əlinə) verilmişsə, O: “Ay öldüm!” – deyə şivən qopardacaq və  Cəhənnəmə vasil olacaqdır! O, (dünyada) öz ailəsi (yaxınları) arasında sevinc içində idi. Və elə zənn edirdi ki, (öləndən sonra dirilib haqq-hesab üçün Rəbbinin hüzuruna) qayıtmayacaqdır. Xeyr! (Onun düşündüyü kimi deyildir. O, qiyamət günü dirilib Allahın hüzuruna qayıdacaqdır). Həqiqətən, Rəbbi onu görürdü.”[42]

Rəsulullah (s.ə.s.) bir hədisində:

“İnsanın ölümü ilə əməl işləyib savab qazanması dayanır, ancaq əməl dəftərinə üç şeydən; sədəqeyi-cariyədən,[43] öyrətdiyi faydalı elmdən və ona dua edən yaxşı övladdan savab yazılır”,[44] – buyurmuşdur.

Başqa bir hədisdə isə belə buyurulur: “Vəfat edən hər kəsin əməl dəftəri bağlanır, ancaq Allah yolunda ölən mürabit istisnadır. Çünki onun əməli (savabı) qiyamət gününə qədər artır. Bundan əlavə, o, qəbir əzabı da görməz”.[45]

Sorğu-sual

Məhşərdə hər kəs Allah qatındakı yerinə və dərəcəsinə görə qısa və ya uzun müddət gözləyəcək. Allah-Təala məhşərdə insanları vasitəçi olmadan hesaba çəkəcəkdir. Hədisi-şəriflər möminlərin soruşulan suallara asanlıqla cavab verəcəyini, inkarçıların isə ciddi sorğu-suala tutulacağını bildirir[46].

Sorğu-sual zamanı əməl dəftərləri ilə yanaşı, lazım gəldikdə bədən üzvləri[47] və yer üzü də insanların əməllərinə şahidlik edəcək[48]. Zərrə qədər yaxşı iş görən mükafatını alacaq, zərrə qədər pis əməl işləyən də cəzasına çatacaq. Sorğu-sual əsnasında insan bu beş şeyin hesabını vermədən buraxılmayacaq.

  1. Ömrünü harada sərf etdiyini,
  2. Gəncliyini nə cür keçirdiyini,
  3. Elmini hansı yolda işlətdiyini və ona necə əməl etdiyini,
  4. Malını haradan qazanıb haraya xərclədiyini,
  5. Vücudunu haralarda yorduğunu[49].

Əməllərin mizanda çəkilməsi

Mizan sözü hərfi mənada tərəzi deməkdir. İstilah kimi isə əməllərin Allahın müəyyən etdiyi şəkildə çəkilməsidir. Mahiyyətini yalnız Allah bilir. Mizanda yaxşı əməlləri pis əməllərindən (savabı günahından) ağır gələnlər qurtulacaq, yüngül gələnlər isə Cəhənnəmə gedəcək[50].

“O gün (qiyamət günü) çəki (əməllərin tərəzidə çəkilməsi) haqdır. Tərəziləri ağır gələnlər (yaxşı əməlləri pis əməllərindən çox olanlar) nicat tapanlardır!

Tərəziləri yüngül gələnlər (pis əməlləri yaxşı əməllərindən çox olanlar) isə ayələrimizə haqsızlıq etdiklərindən özlərinə zərər eləyənlərdir.”[51]

“Biz qiyamət günü ədalət tərəziləri ilə haqq-hesab çəkəcəyik. Heç kimə hər hansı bir şeydə ədalətsizlik edilməyəcəkdir. (Görülmüş iş) bir xardal dənəsi mislində olsa belə, onu gətirib (tərəziyə) qoyacağıq. Biz haqqı araşdırmağa bəs edərik.”[52]

“Qiyamət günü dünyada yüksək məqam-mövqe sahibi olan, böyük kimi tanınan yekəpər bir adam hüzura gələr, amma Allah qatında milçək qədər dəyəri olmaz”.[53]

Sirat körpüsü

Quranda sirat körpüsü haqqında açıq məlumat verilmir. Ancaq insanların sirat körpüsündən keçəcəyinə bu ayədə işarə olunur: “İçinizdən hər kəs oraya varid olacaqdır. (Bu,) Rəbbinin (əzəldən) müəyyən etdiyi qəti bir qərardır.”[54]

Sirat körpüsü Cəhənnəmin üstündə yerləşən bir körpüdür. Bütün insanlar həmin körpüdən keçəcək, keçə bilməyənlər isə Cəhənnəmə düşəcəklər. Siratın mahiyyəti haqqında da bir söz demək çətindir. Sirat körpüsündən keçməyin mahiyyətini də yalnız Allahın bilir. Hədisi-şəriflərdə bildirilir ki, Siratdan ilk keçən Peyğəmbərimiz Həzrət Məhəmməd (s.ə.s.) və ümməti olacaq. İnsanlar körpüdən əməllərinə uyğun ya rahat keçəcək, ya da çətinliklə qarşılaşacaqlar[55].

Bu körpünü keçmək iman və yaxşı əməl sahibləri üçün olduqca asan, inkar edənlər üçün isə son dərəcə çətin olacaq. Bu körpünü insanın bu dünyada yaxşı və ya pis əməlləri ilə inşa etdiyi bir körpü kimi də izah etmək olar. Belə ki, insanın dünyada işlədiyi əməllər axirətdə qarşısına körpü kimi qoyulacaq. Yəni bəndənin gözəl əməlləri onu Cənnətə aparan möhkəm bir körpüyə, yanlış əməlləri isə Cəhənnəmə düşürən çürük bir körpüyə çevriləcək. Həqiqəti Allah bilir.

Peyğəmbərimizin kövsəri

Hədislərdə bildirildiyinə görə, qiyamət günü hər bir peyğəmbərə bir hovuz ehsan ediləcək. Peyğəmbərimizə (s.ə.s.) verilən hovuzun suyu süddən ağ, qoxusu müşkdən də gözəl olacaq və bu sudan bircə dəfə içən bir daha susamayacaq. Qiyamət günü bu hovuzun başına ilk dəfə gedib oradan su içən Rəsulullah (s.ə.s.) olacaq. Sonra Allahın dinini ucaltmaq uğrunda və İslam yolunda xidmət etmiş möminlər növbə ilə bu sudan içəcək. Hədislərdə hovuzun başında olacaq hadisələr haqqında da məlumatlar vardır. Peyğəmbərimiz (s.ə.s.) burada ümmətini gözləyərkən sağlığında görüb tanıdığı bəzi insanların Cəhənnəmə aparıldığını gördükdə: “Onlar mənim səhabələrimdir, ya Rəbb!” – deyə iztirab çəkəcək. Ona (s.ə.s.) həmin insanların doğru yola sadiq qalmadıqlarını, sonradan geriyə (əvvəlki inanclarına) qayıtdıqlarını və düz yoldan azdıqlarını xəbər verəcəklər[56].

Quranda “Həqiqətən, Biz sənə Kövsər bəxş etdik!”[57] ayəsində adı çəkilən kövsər təfsirlərdə, əsasən, hovuz kimi izah olunur. Bu səbəbdən Peyğəmbərimizə (s.ə.s.) qiyamət günü verilən hovuza “Havzı-kövsər” deyilmişdir.

[1] Tirmizi, Zöhd, 5.
[2] Tirmizi, Cənaiz, 70; Əhməd ibn Hənbəl, Müsnəd, III, 126.
[3] Toprak, Süleyman, “Haşir”, TDV İslam Ensiklopediyası, İstanbul, 1997, XVI, 416.
[4] “Bu (bütün) insanların bir yerə cəm ediləcəyi, hamının şahid olacağı bir gündür.” “Hud” surəsi, 11/103.
[5] “Allahın sizi (haqq-hesab üçün) toplanmış gününə cəm edəcəyi gün – məhz o gün qarşılıqlı aldanma günüdür! (Həmin gün kafirlərin dünyaya uyaraq axirəti əldən verdiklərinə görə, bəzi möminlərin də dünyada bacardıqlarından az yaxşı əməllər etdiklərinə görə aldanmaları bəlli olacaqdır). ” “Təğabun” surəsi, 64/9.
[6] “Ali-İmran” surəsi, 3/106-107.
[7] Buxari, “Riqaq”, 44, 45.
[8] “Qaf” surəsi, 50/43.
[9] “Səbə” surəsi, 34/40.
[10] “Ənam” surəsi, 6/72.
[11] “Qaf” surəsi, 50/20-21.
[12] “Ənam” surəsi, 6/51.
[13] “Ənam” surəsi, 6/38.
[14] “Təkvir” surəsi, 81/5.
[15] “Fəcr”, 89/27-30.
[16] “Ənbiya” surəsi, 21/104.
[17] “Maidə” surəsi, 117-118.
[18] Buxari, Ənbiya, 8, Riqaq 45; Müslim, Cənnət, 58.
[19] Buxari, Riqaq, 45; Müslim, Cənnət, 56.
[20] Əhməd ibn Hənbəl, Müsnəd, V, 232.
[21] Buxari, Riqaq, 44.
[22] Buxari, Zəkat, 52: Müslim, Cənnət, 62.
[23] İbn Kəsir, Təfsirul-Quranil-əzim, Qahirə, 1980, I, 267
[24] “İsra” surəsi, 17/97.
[25] “Taha” surəsi, 20/102.
[26] “Taha” surəsi 124-127
[27] “Nur” surəsi, 24/24.
[28] Yasin surəsi, 36/65.
[29] Müslim, Zöhd, 17.
[30] “Qələm” surəsi, 68/42.
[31] “İbrahim” surəsi 14/21-22.
[32] “Nəbə” surəsi, 78/40.
[33] “Qaf” surəsi 50/31-34.
[34] “Ali İmran” surəsi 3/106-107
[35] “Əbəsə” surəsi 80/38-39.
[36] Buxari, Zəkat, 16, Riqaq, 24, Hüdud, 19; Müslim, Zəkat, 91.
[37] “Kəhf” surəsi, 18/49.
[38] “İnşiqaq” surəsi, 84/7-11.
[39] “İsra” surəsi, 17/13-14.
[40] “Vaqiə” surəsi, 56/8-9.
[41] “İnşiqaq” surəsi 84/7-9.
[42] “İnşiqaq” surəsi 84/10-15.
[43] İnsanlara faydalı olan işlər: su çəkmək, məscid tikmək, ağac əkmək və s.
[44] Müslim, Vəsayə, 3; Əbu Davud, Vəsayə, 13.
[45] Tirmizi, Fədailul-cihad, 1621;  Əbu Davud, Cihad, 15-16; Əhməd ibn Hənbəl, Müsnəd, VI, 20.
[46] Buxari, Riqaq, 49.
[47] “Fussilət” surəsi, 41/21.
[48] “Zilzal” surəsi, 99/4.
[49] Tirmizi, Sifətül-qiyamə, 1.
[50] “Qariə” surəsi, 101/6-9.
[51] “Əraf” surəsi 7/8-9.
[52] “Ənbiya” surəsi, 21/47.
[53] Buxari, Təfsiru surə, 18/6; Müslim, Sifatul-Münafiqin, 18.
[54] “Məryəm” surəsi, 19/71.
[55] Buxari, Əzan, 129.
[56] Buxari, Fitən, 1.
[57] “Kövsər” surəsi, 108/1.

 

 

mənəviyyat.az

Author:
Suallarla İslam
Read 3.130 times
In order to make a comment, please login or register