AZƏRBAYCANDA YETİŞMİŞ İSLAM ALİMLƏRİ

Allahın iznilə bu başlıq altında Azərbaycanda yetişmiş İslam alimləri haqda məlumatlar veriləcək. İlk öncə böyük müfəssir və üsulçu QAZİ BEYZAVİ. İbni Kəsir onun haqqında deyir:

 

البيضاوي صاحب التصانيف هو القاضي الامام العلامة ناصر الدين عبد الله بن عمر الشيرازي، قاضيها وعالمها وعالم أذربيجان وتلك النواحي، مات بتبريز سنة خمس وثمانين وستمائة.

ومن مصنفاته: " المنهاج في أصول الفقه "، وهو مشهور، وقد شرحه غير واحد، وله: " شرح التنبيه " في أربع مجلدات، وله: " الغاية القصوى في دراية الفتوى "، و " شرح المنتخب " و " الكافية في المنطق "، وله: " الطوالع " و " شرح المحصول " أيضا، وله غير ذلك من التصانيف المفيدة، وقد أوصى إلى القطب الشيرازي أن يدفن بجانبه بتبريز والله سبحانه أعلم.

 

“Əl Beydavi. Təsniflər sahibi, qazi, imam, alləmə Nasruddin Abdullah bin Ömər Əş Şirazi. Şirazın qazisi və alimi. Azərbaycan və o bölgənin alimi. 685- ci ildə Təbrizdə vəfat etdi.

Təsnif etdiyi əsərlərdən: “Əl Minhəc fi Usulil Fiqh”, bu əsəri məşhurdur və bir çoxları onu şərh etmişlər.

Dörd cildlik “Şərhut Tənbih”

“Əl Ğayətul Qusva fi Dirayətil Fətva”

“Şərhul Muntəxab”

“Əl Kifayə fil Məntiq”

“Ət Tavəli”

“Şərhul Məhsul”

Bundan başqa da faydalı təsnifləri vardır. Qutb Şiraziyə, Təbrizdə yanında dəfn edilməsini vəsiyyət etmişdi. Münəzzəh olan Allah bilir.”

 

İbni Kəsir: Əl Bidayə vən Nihayə: 13/363

 

Əlavə etmək istəyirəm ki, Beydavinin “Ənvarut Tənzil və Əsrarut Təvil” adlı möhtəşəm bir təfsiri də var ki üzərinə 250 dən çox şərh və haşiyə yazılmışdır, əsrlərcə bu kitab mədrəsələrdə dərs olaraq keçilib.

 

***

 

Bir alim daha. Əz Zeynəbi

 

Zirikli deyir:

 

الزينبي (570 - 646 ه = 1174 - 1248 م) بشير بن حامد بن سليمان، أبو النعمان، نجم الدين الزينبي الهاشمي الطالبي

التبريزي، البغدادي: مفسر، من الشافعية.

ولد بأردبيل- من مدن أذربيجان

 

“Əz Zeynəbi. (570-646 h/ 1174-1248 m)

Bəşir bin Hammad bin Suleyman, Əbu Numan, Nəcmuddin Əz Zeynəbi, Əl Haşimi Ət Talibi.

Ət Təbrizi, Əl Bağdadi. Şafiilərdən bir müfəsirdir.

Ərdəbildə anadan olmuşdur. (Cənubi Azərbaycanda şəhər)…”

 

Zirikli: Əl Alam: 2/56

 

***

 

Əl Bərdici. (vəfatı 301 h/914 m)

Əhməd bin Hərun bin Ravəha, Əbu Bəkr Əl Bərdici. Sağlam – güvənilən hədis ravilərindəndir. Əsli Azərbaycan ucqarlarındakı “Bərdic” səmtindəndir. Bağdada yaşamış və orada vəfat etmişdir. Səhabə, Tabiinlər və hədis əhli haqda təsnif etdiyi “Əl Əsma Əl Mufradət” isimli kitabı məşhurdur.

Yuxarıda dediklərim Ziriklinin “Əl Aləm” (1/85) kitabındandır.

 

Bəyhaqi, Tabərani kimi muhəddislər ondan hədis rəvayət etmişlər.

 

Bəzi qaynaqlarda Bərdicin Bərdə bölgəsinin qərbində olduğu söylənilir. Bəzi qaynaqlarda isə Bərzai olaraq qeyd edilmişdir. Daraqutni: “güvənilirdir” , Hakim “Şeyxlərimiz ondan dinlədi” dedilər…Zəhəbi onun haqqında “İmam Hafiz Hüccət” dedi (Siyəru Aləmin Nubələ 14/122)

 

***

 

Azərbaycan torpaqlarında elmlə şərəflənmiş başqa bir alim....

 

الاردبيلي - Yusuf Ərdəbili.

Yusuf bin İbrahim Əl Ərdəbili Əş Şafi, Cəmaluddin.

Doğum tarixini təsbit edə bilmədik, vəfatı hicrətin 799/ miladın 1397-ci ilidir... (Bəzi qaynaqlara görə 779 hicri)

Zirikli “Əl Alam” kitabında deyir ki: Azərbaycanın bölgələrindən olan Ərdəbil şəhərindəndir. Şafi fəqihlərindəndir. Fiqhdə “Əl Ənvar li Aməlil Əbrar” adlı kitabı var.

Zəhəbi “Muacəm Əl Muəllifin” kitabında deyir: Ərdəbil əhlindən bir mühəddis idi. Bəğavinin “Məsabih” əsərini şərh etmişdir.

Əl Bəbəni “Hidayətul Arifin” adlı kitabında onun haqqında deyir: Azərbaycan fəqihlərinin şeyxidir.

 

Qeyd: Müəllifin “Əl Ənvar li Aməlil Əbrar” adlı kitabının əl yazması Bağdad şəhərində lənətlənmiş Amerikan ordusu tərəfindən yandırılan minlərcə əlyazmalar arasında idi...Allaha həmd olsun ki, kitab yanmadan öncə nəşr edilmişdi.

 

Allahın lənəti onların və tərəfdarlarının üzərinə olsun!

 

***

 

التبريزي - Təbrizi (677-746 h/ 1278-1345 m)

 

Əli bin Abdullah ibnul Həsən ibni Əbi Bəkr Əl Ərdəbili Ət Təbrizi, Əbul Həsən Tacuddin.

Şafii fəqihlərindəndir. Cənubi Azərbaycanın Ərdəbil şəhərində doğulub, Təbrizdə məskunlaşıb. Bağdad və Məkkəyə səfərləri olub. Misirin Qahirə şəhərində vəfat edib. Allah rəhmət etsin.

Hədis, Təfsir, Üsul, Hesab sahəsində kitabları vardır…

“Məbsutul Əhkəm” , “Əl Kəfi fi Ulumil Hədis” , “Əl Qustas əl Mustəqim fil hədisis Sahih əl Qavim”, həmçinin Qazvininin “Əş Şərhul Havis Sağir” əsərinə haşiyəsi bu əsərlərdəndir…

 

***

 

أبو الفتح السلماسي - Əbul Fəth Əs Səlməsi (v 629 h/1231 m)

 

Məsud bin İsmail bin Əbi Əli bin Məsud bin Əli bin Musa, Əbul Fəth Əs Səlməsi.

Fəqih, ədib, şair. Cənubi Azərbaycanın Salmas şəhərindəndir.

“Şərhul Məqamət” , “Şərhul Cuməl” onun əsərlərindəndir...

 

***

 

Bərdəi ( بَرْدَعِي )

 

Əhməd bin Əl Hasən, Əbu Said Əl Bərdəi. (vəfatı 317 h/ 929 m)

Azərbaycanın qədim şəhərlərindən olan Bərdədəndir. Bağdadda Hənəfilərin şeyxi idi. Bağdadda İmam Davud Əz Zahiriylə münazirə edib, ona qalib gəldi. Məkkədə “Qaramatiyyə” vaqeəsində öldürüldü.

İmam Şafi və Hənəfilər arasındakı ixtilaflardan bəhs edən “Məsailul Xiləf” adlı əsəri var...

 

***

 

Əbul Fadl Əl Beyləqani ( أبو الفضل البَيلَقاني )

 

Hibətullah ibni Əbil Qasim bin Hibətullah ibni Yaqub Əbul Fadl. (doğumu 521 h)

Şafi fəqihlərindəndir. Azərbaycanın Beyləqan şəhərindəndir.

 

***

 

Şəmsuddin Əl Beyləqani - شمس الدين البيلقاني

 

Şəmsuddin Zəki bin Həsən ibni İmran əl Beyləqani əl Xarraqi.

Şafii fəqihlərindən olub, məşhur Fəxruddin Ər Razinin tələbələrindən biridir. Həmçinin kəlamçıdır. Hicrətin 676-cı ilində vəfat etmişdir.

 

***

 

Hafs bin Ömər əl-Ərdəbili - أبو القاسم حفص بن عمر الأردبيلي

 

əl-Hafiz əl-Mufid Əbul-Qasim Hafs bin Ömər əl-Ərdəbili

"əl-İbanə" əsərinin müəllifi İbn Battanın şeyxi. Əbu Hatim ər-Razi, Yəhya bin Əbi Talib, Abdulmalik bin Muhamməd ər-Raqqaşi kimi şəxslərdən elm almışdır.

Hicri 339-cu ildə vəfat etmişdir.

 

***

 

Sad bin Əli əz-Zəncani أبو القاسم سعد بن علي الزنجاني

 

əl-İmam, əl-Alləmə, əl-Hafiz, əl-Qudvə, əl-Abid, Şeyx əl-Haram Əbul-Qasim Sad bin Əli bin Muhamməd bin Əli bin əl-Hüseyn əz-Zəncani əs-Sufi.

Təqribən 380-ci ildə doğulmuşdur. Azərbaycanın Zəncan şəhərindəndir.

Əbu Abdullah bin Nazif, əl-Hüseyn bin Məymun əs-Sadəfi, Əli bin Sələmə, Muhamməd bin Əbi Ubeyd, Abdurrahmən bin Yasər əl-Cubəri və Abdurrahmən bin ət-Tabiz əl-Hələbi kimi zatlardan elm almışdır.

Ondan isə Əbu Bəkr əl-Xatib - yaşca daha böyükdür -, Əbul-Muzəffər Mənsur bin Abdulcəbbar əs-Səmani, Məkki ər-Ramli, Vahbətullah bin Faxir, Muhamməd bin Tahir əl-Hafiz, Abdulmunim bin əl-Quşeyri, Muxtar bin Əli əl-Əhvazi və digər böyük alimlər elm alıblar.

Sabit bin Əhməd deyir:

 

رأيت أبا القاسم الزنجاني في النوم يقول لي مرة بعد أخرى : إن الله يبني لأهل الحديث بكل مجلس يجلسونه بيتا في الجنة

 

"Əbu Qasim əz-Zəncanini yuxumda gördüm və mənə təkrar-təkrar deyirdi. "Həqiqətən Allah hədis əhli üçün oturduqları hər bir məclisə görə Cənnətdə bir ev tikir."

 

Əbu Sad isə deyir:

 

كان سعد حافظا متقنا ، ثقة ، ورعا ، كثير العبادة ، صاحب كرامات وآيات ، وإذا خرج إلى الحرم يخلو المطاف ، ويقبلون يده أكثر مما يقبلون الحجر الأسود .

 

"Sad hafiz və dəqiq bir idi, siqa idi. Təqvalı idi və çoxlu ibadət edərdi. Kəramət və əlamət sahibi idi. Haram məscidinə çıxdıqda insanlar başına toplaşardılar və onun əlini o qədər öpərdilər ki, heç qara daşı belə o qədər öpməzdilər."

 

Əbul-Həsən əl-Kərci əş-Şafi deyir:

 

سألت ابن طاهر عن أفضل من رأى ، فقال : سعد الزنجاني ، وعبد الله بن محمد الأنصاري . قلت : فأيهما كان أعرف بالحديث فقال : كان الأنصاري متفننا ، وأما الزنجاني فكان أعرف بالحديث منه ، كنت أقرأ على الأنصاري ، فأترك شيئا لأجربه ، ففي بعضِ يرُدّ ، وفي بعض يسكت ، وكان الزنجاني إذا تركت اسم رجل يقول : أسقطت فلانا .

 

"İbn Tahirdən Rəy şəhərinin ən fəzilətli şəxsini soruşdum. Dedi: Sad əz-Zəncani və Abdullah bin Muhamməd əl-Ənsari. Dedim: "Onlardan hansı hədisi daha yaxşı bilirdi?" Dedi: "əl-Ənsari dəqiq biridir, lakin əz-Zəncani isə hədisi ondan daha yaxşı bilərdi. əl-Ənsariyə hədis oxuduğum zaman çətin oxunulduğu üçün bəzi şeyləri tərk edərdim, əl-Ənsari onların bəzilərində düzəliş edərdi və bəzilərində isə susardı. Lakin bir ravinin adını tərk etdikdə əz-Zəncani deyərdi: "Fulankəsin adını düşürdün."

 

Sad bin Ali əz-Zəncani - rahiməhullah - çox sakit biri olmuşdur və yersiz yerə danışmazmış. Hətta qarşısındakı biri küfr mənası verəcək bir söz söyləsə belə düzəliş etməyə tələsməzmiş. İbn Muflih bunu "Şəriət ədəbi" kitabında belə nəql edir:

 

وَقَدْ ظَهَرَ مِنْ ذَلِكَ أَنَّهُ يَرُدُّ عَلَى الْقَارِئِ الْغَلَطَ الْخَطَأَ كَمَا عَلَيْهِ عَادَةُ الْعُلَمَاءِ , وَقَدْ قَالَ ابْنُ طَاهِرٍ الْمَقْدِسِيُّ الْحَافِظُ : سَمِعْت أَبَا إِسْحَاقَ الْحَبَّالَ بِمِصْرَ يَقُولُ : لَمْ يَكُنْ فِي الدُّنْيَا مِثْلُ أَبِي الْقَاسِمِ سَعْدِ بْنِ عَلِيٍّ الزَّنْجَانِيِّ فِي الْفَضْلِ , وَكَانَ يَحْضُرُ مَعَنَا الْمَجَالِسَ وَيُقْرَأُ الْخَطَأُ بَيْنَ يَدَيْهِ , فَلَا يَرُدُّ عَلَى أَحَدٍ شَيْئًا , وَلَوْ قُرِئَ بَيْنَ يَدَيْهِ الْكُفْرُ , إلَّا أَنْ يُسْأَلَ عَنْ شَيْءٍ أَجَابَ , وَأُرِيَ يَوْمًا بَعْضَ الصِّبْيَانِ يَتْبَعُونَ الْأَغْلَاطَ وَيُبَادِرُونَ بِالرَّدِّ عَلَى الْمُقْرِئِ وَلَا يُحْسِنُونَ الْأَدَبَ .

وَمُرَادُ أَبِي إِسْحَاقَ , وَاَللَّهُ أَعْلَمُ أَنَّ أَبَا الْقَاسِمِ لَا يُبَادِرُ بِالرَّدِّ , وَلَعَلَّهُ يَكْتَفِي بِغَيْرِهِ , وَلِهَذَا قَالَ وَلَوْ قُرِئَ بَيْنَ يَدَيْهِ الْكُفْرُ , وَمَعْلُومٌ أَنَّ مِثْلَ هَذَا لَا يَحِلُّ عَدَمُ بَيَانِهِ وَالسُّكُوتُ عَنْهُ , قَالَ ابْنُ طَاهِرٍ : سَمِعْت الْفَقِيهَ أَبَا مُحَمَّدٍ هَيَّاجَ بْنَ عُبَيْدٍ إمَامَ الْحَرَمِ وَمُفْتِيَهُ يَقُولُ : يَوْمٌ لَا أَرَى فِيهِ سَعْدَ بْنَ عَلِيٍّ الزَّنْجَانِيَّ لَا أَعْتَدُّ أَنِّي عَمِلْت خَيْرًا .

قَالَ ابْنُ طَاهِرٍ وَكَانَ هَيَّاجٌ يَعْتَمِرُ كُلَّ يَوْمٍ ثَلَاثَ عُمَرَ , وَيُوَاصِلُ الصَّوْمَ ثَلَاثَةَ أَيَّامٍ , وَيَدْرُسُ عِدَّةَ دُرُوسٍ , وَمَعَ هَذَا كُلِّهِ كَانَ يَعْتَقِدُ أَنَّ نَظْرَةً إلَى الشَّيْخِ سَعْدٍ وَالْجُلُوسَ بَيْنَ يَدَيْهِ أَجَلُّ مِنْ سَائِرِ عَمَلِهِ , قَالَ ابْنُ طَاهِرٍ : سَمِعْت أَبَا عَبْدِ اللَّهِ مُحَمَّدَ بْنَ أَحْمَدَ الْكَرْخِيَّ يَقُولُ : لَمَّا عَزَمَ الشَّيْخُ سَعْدٌ عَلَى الْإِقَامَةِ بِالْحَرَمِ وَالْمُجَاوَرَةِ بِهِ , عَزَمَ عَلَى نَفْسِهِ نَيِّفًا وَعِشْرِينَ عَزِيمَةً أَنَّهُ يُلْزِمُ نَفْسَهُ مِنْ الْمُجَاهَدَاتِ وَالْعِبَادَاتِ , وَمَاتَ بَعْدَ ذَلِكَ بِأَرْبَعِينَ سَنَةً وَلَمْ يُخَلِّ مِنْهَا عَزِيمَةً وَاحِدَةً رَحِمَهُ اللَّهُ .

 

"Bundan aydın olur ki, kitabı oxuyanın xətası düzəldilməlidir və bu, alimlərin adətidir. İbn Tahir əl-Maqdisi əl-Hafiz deyir: Əbu İshaq əl-Həbbəli Misirdə belə deyərkən eşitdim: Fəzilətinə görə dünyada Sad bin Əli əz-Zəncani kimi biri yoxdur. Bizimlə birlikdə məclislərdə iştirak edərdi və onun qarşısında xətalı şəkildə kitab oxunardı və o, bunlardan heç bir şeyi düzəltməzdi, hətta qarşısında küfr oxunsa belə. Yalnız bir şey barədə soruşulduqda cavab verərdi. Bu günlərdə bəzi uşaqlar görürəm ki, xəta edərək oxuyan kəsin xətalarına düzəliş etməyə tələsirlər və gözəl ədəb nümayiş etmirlər.

Əbu İshaqın qəsd etdiyi - doğrusunu Allah bilir - düzəlişdə tələskənlik göstərməməkdir. Ola bilsin ki, başqasının düzəliş etməsi ilə kifayətlənərdi. Elə buna görə də demişdir: "hətta qarşısında küfr oxunsa belə". Lakin məlumdur ki, bunun kimi xətalar qarşısında izah verməmək və sakit qalmaq halal deyildir. İbn Tahir deyir: Haram məscidinin imamlarından və muftilərindən olan əl-Fəqih Əbu Muhamməd Həyyəc bin Ubeydi belə deyərkən eşitdim: "Sad bin Əli əz-Zəncanini görmədiyim bir gün, hər hansı bir xeyir etdiyimi düşünmürəm."

İbn Tahir dedi: Həyyac hər gün üç dəfə umrə edərdi. Hər üç gündən bir oruc tutardı və çox sayda dərslər verərdi. Lakin bununla belə düşünürdü ki, Şeyx Sadı görməsi və onun qarşısında oturması bütün digər əməllərindən üstündür. İbn Tahir deyir: Əbu Abdullah Muhamməd bin Əhməd əl-Kərxini belə deyərkən eşitdim: "Şeyx Sad Haram məscidində bərqərar tumaq və qonşuluğunda yaşamaq barədə qərar verdikdə, orada mücahədə və ibadət edəcəyinə dair öz nəfsi üzərində daha çox və daha şiddətli qərar vermişdi. Bundan 40 il sonra vəfat etdi, lakin bu əzəmətindən bir dəfə də olsun dönmədi. Allah rəhmət etsin!"

 

"əl-Ədəb əş-Şəriyyə", 2/137-138

 

İmam Sad bin Əli əz-Zəncani hicri 471-ci ildə 90 yaşında vəfat etmişdir.

 

***

 

Seyyid Yəhya Cəlal əd-Din ibn əs-Seyyid Bəha əd-Din əş-Şirvani əl-Bəki

السيد يحيى جلال الدين ابن السيد بهاء الدين الشرواني الباكي

 

Taşkörpüzadə Kəmal Əfəndi "əş-Şəqaiq ən-Numaniyyə fi Uləma əd-Duvlətil-Usməniyyə" kitabında deyir:

 

ولد الشيخ العارف بالله السيد يحيى ابن السيد بهاء الدين الشرواني بمدينة شماخي وهي أم مداين ولاية شروان بالجنوب الشرقي من القوقاس ، وكان أبوه من أرباب الثروة ، وكان هو صاحب جمال وكمال

 

"əş-Şeyx əl-Arif billəh əs-Seyyid Yəhya bin əs-Seyyid Bəha əd-Din əş-Şirvani, Qafqazın cənub-şərqində yerləşən Şirvan vilayətinin paytaxtı Şamaxı şəhərində anadan olmuşdur, atası mülk sahiblərindən idi və o, gözəl və kamallı biri idi..."

 

"əş-Şəqaiq ən-Numəniyyə", 1/304

 

Hənəfi, sufi alimlərindən olmuşdur. Təsəvvüf elmlərində seçilmişdır, təriqət şeyxi olmuşdur. Xəstələndikdə Şamaxıdan Bakıya götürülmüşdür və orada hicri 868-ci ildə vəfat etmişdir. Qəbri Bakıdadır. Əsərləri arasında "Əsrar ət-Talibin", "Şifə əl-Əsrar", "Kəşf əl-Qulub", "Məratib Əsrar əl-Qalb", "Rumuz əl-İşərat", "Mənəzil əl-Arifin", "Şərh əl-Əsma əs-Səməniyə", "Şərh Suələt Kulşən Raz" və digər əsərləri məşhurdur. Əsərlərinin çoxunu fars dilində yazmışdır.

 

***

 

أبو العباس أحمد الخويي الشافعي

 

Əbul-Abbas Əhməd əl-Xoyi əş-Şafi

 

əl-Qadi əl-Faqih əl-Alləmə Şəms əd-Din Əbul-Abbas Əhməd bin əl-Xalil bin Səadə bin Cafər bin İsa əl-Xoyi əş-Şafi

Məşhur şafi fəqihidir, hicri 583-cü ildə (miladi 1187) şəvval ayında Azərbaycanın Xoy şəhərində doğulmuşdur. Hikmət, tibb, nəhv, usul, fiqh və digər elmlərə yiyələndi. Dəməşqə gəlmiş və burada qazi olmuşdur. Neysəburda Əbul-Həsən əl-Muid bin Muhamməd ət-Tusidən hədis öyrəndi və Dəməşqdə ondan hədis rəvayət etdi. Bundan əlavə İbn əz-Zubeydi, İbn əs-Salah və digərlərindən hədis aldı. Fəxr əd-Din ər-Razi'dən məntiq və əqli elmləri öyrəndi. Şaban ayının 7-si hicri 637-ci ildə (miladi 1240) Dəməşqdə vəfat etmişdir.

 

***

 

بشير بن أبي بكر نجم الدين النعماني التبريزي

 

Bəşir bin Əbi Bəkr Nəcm əd-Din ən-Numəni ət-Təbrizi

 

Şeyx Bəşir bin Əbi Bəkr bin Hamid bin Süleyman bin Yusuf əz-Zeyni Nəcm əd-Din ən-Numani ət-Təbrizi

Şafi alimlərindəndir.

İsmayıl Paşa əl-Bağdadi özünün "Hidayətul-Arifin Əsma əl-Muəllifin va Əsər əl-Musannifin" adlı kitabında deyir:

 

التبريزي: بشير بن أبي بكر بن حامد بن سليمان ابن يوسف الزيني نجم الدين النعماني التبريزي الشافعي نزيل مكة المكرمة ولد سنة 570 وتوفي سنة 646 ست وأربعين وستمائة له تفسير القرآن في عدة مجلدات.

 

"ət-Təbrizi; Bəşir bin Əbi Bəkr bin Hamid bin Süleyman İbn Yusuf əz-Zeyni Nəcm əd-Din ən-Numəni ət-Təbrizi əş-Şafi, Məkkə əl-Mukərrəmədə yerləşmişdir, hicri 570-ci ildə doğulmuşdur və hicri 646-cı ildə vəfat etmişdir. Onun çox cildli Quran təfsiri kitabı vardır.

 

"Hidayətul-Arifin", 1/232

 

***

 

إسماعيل بدر الدين أبو العمر التبريزي

 

İsmayıl Bədr əd-Din Əbul-Ömər ət-Təbrizi

 

التبريزي: إسماعيل بدر الدين أبو العمر التبريزي المحدث توفي سنة 601 إحدى وستمائة صنف أربعين في الحديث. كتاب الأنوار.

 

"ət-Təbrizi: İsmayıl Bədr əd-Din Əbul-Ömər ət-Təbrizi, hədis alimi olmuşdur, hicri 601-ci ildə vəfat etmişdir. Hədislər haqqında "Qırx hədis" kitabını yazmışdır, eləcədə "Kitəb əl-Ənvar" adlı kitabı da vardır."

 

"Hidayətul-Arifin", 1/211

 

***

 

الشيرازي الشرواني

 

Aud bin Əhməd Əbu Xaləf əş-Şirazi əş-Şirvani

 

الشرواني: عوض بن احمد أبو خلف الشيرازي الشرواني من نوحي دربند الفقيه الشافعي. صنف المعتبر في تعليل المختصر اعني مختصر التبريزي في الفروع فرغ منها سنة 544 وتوفي بعد سنة 550 خمسين وخمسمائة

 

"əş-Şirvani. Aud bin Əhməd Əbu Xaləf əş-Şirazi əş-Şirvani, Dərbənd tərəfdəndir. Şafi fiqh alimidir. "əl-Mutəbər fi Talil əl-Muxtəsar" kitabını, yəni furuda ət-Təbrizinin "muxtəsar" əsəri üzərinə yazmışdır. Həmin kitabını hicri 544-cü ildə bitirmişdir. Hicri 550-ci ildə vəfat etmişdir.

 

"Hidayətul-Arifin"

 

***

 

جمال الدين يوسف بن محمود التبريزي

 

Cəmal əd-Din Yusuf bin Mahmud ət-Təbrizi

 

Cəmal əd-Din Yusuf bin əl-Həsən bin Mahmud əs-Sərai əl-Əsl, ət-Təbrizi adı ilə tanınır. Ləqəbi İzzəddin olmuşdur. Şafi məzhəbinin məşhur fəqihlərindəndir. Hicri 730-cu ildə (miladi 1329) Təbrizdə anadan olmuşdur. Əsərləri arasında bir çoxları məşhurdur. "Haşiyətun aləl-Kəşşaf" kitabı əz-Zaməxşərinin "əl-Kəşşaf" əsərinə yazdığı əsəridir. Daha sonra hədis sahəsində "Şərh əl-Arbəin lin-Nəvavi" adlı kitabını yazmışdır, adından da məlum olduğu kimi İmam ən-Nəvəvinin "Qırx hədis" kitabına yazılmış şərhdir. Daha sonra əl-Beydavinin "Minhəc əl-Vusul ilə İlm əl-Usul" adlı üsul kitabına şərh yazmışdır. Hicri 804-də (miladi 1401) vəfat etmişdir.

 

***

 

محمد عفيف الدين التبريزي الشافعي

 

Muhamməd Afif əd-Din ət-Təbrizi əş-Şafi

 

Muhamməd bin əs-Seyyid Muhamməd bin Abdullah əl-Huseyni Afif əd-Din ət-Təbrizi əş-Şafi

Təbrizdə anadan olmuşdur. Şafi fəqihlərindəndir. "Haşiyə alə Arbəin ən-Nəvaviyyə", "Haşiyə alə əş-Şəməil", "Nəfəis ət-Tənsis fi Şərh ət-Təlxis" adlı kitabları vardır. Mədinəyə köçmüş və orada yaşamışdır və hicri 855-ci ildə orada ölmüşdür.

 

***

 

محمد محي الدين البردعي الحنفي

 

Muhamməd Muhyiddin əl-Bərdai əl-Hənəfi

 

Muhamməd bin Muhamməd bin Muhamməd əl-Bərdai Muhyiddin ət-Təbrizi, summə ər-Rumi əl-Hənəfi

Hicri 927-ci ildə Ədirnə şəhərində vəfat etmişdir. əl-Beydavinin "Ənvar ət-Tənzil" kitabına yazdığı haşiyəsi əsərləri içində məşhurdur. Bundan əlavə əs-Seyyidin "Təcrid əl-Aqaid", əl-İsağucinin "Şərh Hisam əl-Kəti" kitablarına haşiyə, Azdəddinin "Ədəb əl-Bəhs" kitabına isə şərh yazmışdır.

 

***

 

محمد بن الحسين تاج الدين الأرموي

 

Muhamməd bin əl-Huseyn Tac əd-Din əl-Urməvi

 

əl-Qadi Muhamməd bin əl-Huseyn əl-Alləmə Tac əd-Din Əbul-Fədail əl-Urməvi

Şafi məzhəbinin məşhur üsul alimlərindəndir, Azərbaycanın Urmiya şəhərindəndir. İmam Fəxr əd-Din ər-Razinin məşhur tələbələrindəndir. Onun yanında məntiq və üsul elmini öyrənmişdir. Fəxr əd-Din ər-Razinin "əl-Məhsul" kitabını ixtisar etmişdir və "əl-Hasil min əl-Məhsul" adı ilə məşhurdur. Hicri 656-cı ildə vəfat etmişdir.

 

bax: "Tabaqat əş-Şafiiyyə", 2/120; "Kəşf əz-Zunun", 2/1615

 

***

 

Əl Qarabaği – القرباغي

 

Yusuf bin Muhəmməd Xan Əl Qarabaği. (1030 h/1621 m)

Kəlam alimlərindəndir. Məşhur kəlamçı Aduddin Əl İcinin “Əl Aqaidul Adudiyyə” əsərini şərh etmişdir. Digər əsərləri də "Tətimmətul Həvaşi fi İzələtil Ğavaşi" və "Şərhur Risalətil Hanəfiyyə" kitablarıdır.

 

***

 

ميرمحمد كريم بن ميرجعفر العلوي الحسيني الموسوي الباكوي

 

MirMuhəmməd Kərim bin MirCəfər Əl Aləvi Əl Huseyni Əl Musavi Əl Bakuvi (1853-1938)

 

On doqquzuncu əsr Azərbaycan alimlərindən biridir. Qurani Kərimə Azərbaycan dilində bir təfsir yazmışdır. Müəllif – Uca Allahın rəhməti üzərinə olsun – təfsirinə girişdə deyir:

 

“… Bu səbəblə həqir (təvazökarlıq edərək özünü belə adlandırır) Mir Muhəmməd Kərim bin Mir Cəfər Əl Aləvi Əl Huseyni Əl Musavi Əl Bakuvi Azəri türkcəsində bir təfsir təlif etməyi üzərimə gərəkli gördüm. Ta ki, bundan belə İslam aləmində xidmət edənlər arasında bizim də acizanə bir xidmətimiz olsun…”

 

Təfsirin ismi belədir: كشف الحقائق عن نُكَتِ الآيات والدقائق

Kəşful Həqaiq an Nukətil Ayəti vəd Dəqaiq

 

Müəllif təfsirində Rəzi, Nəsəfi, Əbus Suud, Tabərsi, Hazin, Beydavi və Zəməxşəri kimi müfəssirlərin təfsirlərindən istifadə etdiyini bildirir. Təfsirinin bir çox yerində şiələrin görüşlərini tənqid edir, lakin Maidə surəsi təfsirində dəstəmazda ayaqların yuyulması deyil məsh edilməsinin lazım olduğu görüşünü tərcih etmiş və bəzi Sünni müfəssirlərdən nəqllər etmişdir.

Bu təfsirdən başqa Azərbaycan dilində yazılmış digər bir təfsir bilmirəm. Kitab Türkiyədə “Kəşful Haqaiq - Bakuvi Təfsiri” adı altında çap edilmişdir.

Həmçinin net aləmində də mövcuddur.