"Din, nəsihətdir." nə deməkdir?

Təmim əd-Dari (radiyallahu anh) belə demişdir:

"Allah rəsulu (sallallahu aleyhi və səlləm):

-"Din, nəsihətdir." dedi. Biz:

"Ey Allahın rəsulu! Kimə nəsihətdir?" diyə soruşduq. Allah rəsulu (sallallahu aleyhi və səlləm):

• Allaha, 
• Onun kitabına, 
• Onun peyğəmbərinə, 
• Müsəlmanların imamına, və 
• Onların hamısına nəsihətdir.' diyə açıqladı."

--------------------

Nəsihət nədir?

Nəsihət kəliməsi, eynilə fəlah kəliməsi kimi "vəcizu'l-əsma"dandır. Yəni çox mənalı kəlimə olub, bir neçə kəlimə ilə izah etmək mümkün deyildir. (Xattabi, "Garibu'l-Hadis", ll, 282; imam Suyuti, "Dibacə", l, 76)

İbn Mənzur da, eyni qənaətdədir. Ona görə nəsihət kəliməsi, ərəbcədə çox geniş mənaları olan bir kəlimədir. ("Lisanu'l-Arab", VI, 4438)

Sözün məna çərçivəsi geniş olsa da, bu sözün bütün mənalarını, 2 nöqtədə birləşdirmək mümkündür:

1. Nəsihət: Bir şeyi və ya bir kimsəni, içdən və qəlbən sevmək, ona bağlanmaq; ixlas, sədaqət və səmimiyyətdir. 

"Nasaha", "arı-duru oldu" və ya "saf oldu" deməkdir.

əl-Əsmai, ərəbcədə, saf bala: "nasih" deyildiyini söyləmişdir. (Qurtubi, "əl-Cami li Ahkami'l-Quran", Vll, 234)

Daxilən aldatma hissi olmayan, qəlbi xalis olan kimsələrə də, "nasih" və ya "nasuh" deyilmişdir. 

Quranda da, içdən, ixlaslı və səmimi olan tövbələrə, "təvbətən nasuhən" deyilmişdir. (Təhrim/8)

Bir hədisdə, Allah Rəsulu (sallallahu aleyhi və səlləm)'ə, "nasuh tövbənin" nə olduğu soruşulmuş, O isə, belə cavab vermişdir:

"Sahibini, bir daha günaha sövq etməyən xalis tövbədir." (Beyhaqi, "Şuabu'l-İman", IV, 375; ibn əbi Şeybə, "Musannəf", V, 99)

Bununla bərabər, bir kimsənin aldığı parçanı, bədəninə uyğun bir paltara çevirdiyini ifadə etmək üçün də, "nasaha" feli istifadə edilmişdir.

Bu səbəblə, ərəbcədən, tikiş iynəsinin bir adı, "minsah"dır. 

Bədruddin əl-Ayni (əl-Hənəfi)'nin də bildirdiyi kimi, kəlimənin bu mənası əsas alınacaq olsa, nasuh kəliməsinin "içdən və qəlbən edilən səmimi tövbələrə sifət olmasının səbəbi, 'günahlarla yırtılan dinin, tövbə ilə yenidən tikilməsi'ndən qaynaqlanmışdır." ("Umdətu'l-Qari şərh-i Səhihi'l-Buxari", l, 32)

2. Nəsihət kəliməsinin mənalarından ikincisi isə:

"İnsanları yaxşı əməllərə sövq etmək üçün edilən gözəl söhbətlər, öyüdlər, tövsiyyələr, xatırlatmalar və ibrət verici dərslər"

ifadələri ilə izah edilmişdir.

Əslində, nəsihət sözünün ikinci mənası ilə birinci mənası arasında münasibət də qurulmamış deyildir. Necə ki, ibn Mənzur, bu sözü:

"özünə nəsihət ediləm kimsənin xeyrini istəmək" diyə ifadə etmişdir. ("Lisanu'l-Arab", lV, 4438)

Burda gərəkli olan, Allah rəsulu (sallallahu aleyhi və səlləm)'in:

"Din, nəsihətdir." deyərkən, bu 2 məna qrupundan hansını qəsd etdiyini təsbit etməkdir.

Bunu 2 cəhətdən təsbit etməyə çalışacayıq:

• Birincisi, hədisin məna bütünlüyü çərçivəsindən;

• İkincisi də, hədislərin hədislərlə izahı çərçivəsində, Allah rəsulu (sallallahu aleyhi və səlləm)'in sair hədislərdə bu kəliməyə yüklədiyi mənanı təsbit edərək.

---------------------

İbn Rəcəb əl-Hənbəli (rahmətullahi aleyh) hədisə hər 2 məna yönündən belə izahlar gətirmişdir:

"Səhih olan bu hədis, İslam dininin təməl prinsiplərindən birini öz içində ehtiva etməktədir. Allah rəsulu (sallallahu aleyhi və səlləm), bu prinsipin əhəmiyyətini vurğulamaq üçün, "Din, nəsihətdir." deyərək, dini bütünü ilə nəsihətdən ibarətmiş kimi göstərmişdir.

Nəsihətin çox geniş bir mənası vardır və bu məna, onun muxatabına görə şəkillənir. 

Birinə doğru söz söyləmək, onun yaxşılığını istəmək, ona qarşı səmimi və dürüst olmaq, ona vəfa göstərmək, onunla maraqlanmaq, haqqına riayət etmək kimi şeylərdən hər biri, bu mənanın şəkilləridir.

Xuzeyfə ibnu'l-Yəman (radiyallahu anh)'ın rəvayət etdiyi bir hədisdə, Allah rəsulu (sallallahu aleyhi və səlləm) belə buyurmuşdur:

"Kim müsəlmanların (dərdləri, problemləri ilə) maraqlanmazsa, onlardan deyildir.

Kim sabahladığı və axşamladığı zaman, Allaha, Onun kitabına, Onun peyğəmbərinə, öz imamına (dövlət başçısına) və ümum müsəlmanlara nəsihət edici deyilsə, o kimsə müsəlmanlardan deyildir."

Allah rəsulu (sallallahu aleyhi və səlləm) belə buyurmuşdur:

"Allah Taala buyurur ki, qulumun ən çox sevdiyim ibadəti, Mənim üçün nəsihət etməsidir."

Bunlardan başqa bir çox hədislərdə də:

1. Müsəlmanların bir birilərinə nəsihət etmələri;

2. Dövlətə nəsihət etmələri; və 

3. Dövləti idarə edənlərin xalqa nəsihət etmələri

bəhs mövzusu edilmiş və bu nəsihət növlərinin əhəmiyyətinə işarət edilmişdir.

----------------

1. Birinci növ nəsihətin əhəmiyyətini bildirən bəzi hədislər belədir:

• "Müsəlmanın müsəlman üzərində 6 haqqı vardır. Bu haqlardan biri, nəsihət istədiyi zaman, ona nəsihət etməkdir."

• "Müsəlman qardaşın səndən nəsihət istədiyi zaman, ona nəsihət et."

• Cabir b. Abdullah (radiyallahu anh) belə demişdir:

"Allah rəsulu (sallallahu aleyhi və səlləm), bizdən namaz qılmaq, zəkat vermək və bütün müsəlmanlara nəsihət etmək üzərə söz aldı."

-----------------

2. İkinci növ nəsihətin əhəmiyyətini bildirən bəzi hədislər belədir:

"Allah Taala 3 əməlinizə sevinər. Bunlar:

1. Özünə ortaq qoşulmadan yalnızca Ona ibadət etməyiniz;

2. Bölünüb parçalanmadan Allah'ın ipinə (Qurana, İslama) birlikdə sarılmağınız; və

3. Allahın, dövlət idarəsini verdiyi kimsəyə nəsihət etməyinizdir."

---------------------

3. Üçüncü növ nəsihətin əhəmiyyətini bildirən bir hədis belədir:

• "Allah Taala, qullarını idarə vəzifəsini bir kimsəyə verər də, o kimsə onlara nəsihət etməzsə, o kimsə qəti olaraq cənnətə girməz."

• Allah Taala, Quranda peyğəmbərlərin öz qövmlərinə nəsihət etdiklərini bildirmiş və nümunə olaraq Nuh və Saleh'ın (aleyhimussalam): 

"Mən sizin üçün bir nəsihətçiyəm."

dediyini nəql etmişdir. (Haşiyə)

(Haşiyə: Bu ayətlər aşağıdakılardır:

لَقَدْ اَرْسَلْنَا نُوحاً اِلٰى قَوْمِه۪ فَقَالَ يَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللّٰهَ مَا لَكُمْ مِنْ اِلٰهٍ غَيْرُهُۜ اِنّ۪ٓي اَخَافُ عَلَيْكُمْ عَذَابَ يَوْمٍ عَظ۪يمٍ • قَالَ ٱلْمَلَأُ مِن قَوْمِهِۦٓ إِنَّا لَنَرَىٰكَ فِى ضَلَـٰلٍ مُّبِينٍ • قَالَ يَـٰقَوْمِ لَيْسَ بِى ضَلَـٰلَةٌ وَلَـٰكِنِّى رَسُولٌ مِّن رَّبِّ ٱلْعَـٰلَمِينَ • أُبَلِّغُكُمْ رِسَـٰلَـٰتِ رَبِّى وَأَنصَحُ لَكُمْ وَأَعْلَمُ مِنَ ٱللَّهِ مَا لَا تَعْلَمُونَ • أَوَعَجِبْتُمْ أَن جَآءَكُمْ ذِكْرٌ مِّن رَّبِّكُمْ عَلَىٰ رَجُلٍ مِّنكُمْ لِيُنذِرَكُمْ وَلِتَتَّقُوا۟ وَلَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ • 

1. "Biz Nuhu öz xalqına elçi göndərdik. O dedi: “Ey qövmüm! Allaha ibadət edin. Sizin Ondan başqa məbudunuz yoxdur. Mən sizə üz verəcək Böyük günün əzabından qorxuram”.

Xalqının zadəganları dedilər: “Həqiqətən də, biz səni açıq-aydın azğınlıq içində görürük!”

O dedi: “Ey qövmüm! Mən heç də azmamışam. Lakin mən aləmlərin Rəbbi tərəfindən göndərilmiş bir elçiyəm.

Mən Rəbbimin mənə vəhy etdiklərini sizə təbliğ edir və sizə öyüd-nəsihət verirəm. Allahdan nazil olanlar sayəsində sizin bilmədiklərinizi bilirəm.

Allahdan qorxub bəlkə mərhəmətə nail olasınız deyə, sizi qorxutmaq üçün öz aranızdan olan bir kişinin vasitəsi ilə Rəbbinizin sizə öyüd-nəsihət verməsinə heyrətmi edirsiniz?” (Əraf/59-63)

فَأَخَذَتْهُمُ ٱلرَّجْفَةُ فَأَصْبَحُوا۟ فِى دَارِهِمْ جَـٰثِمِينَ • فَتَوَلَّىٰ عَنْهُمْ وَقَالَ يَـٰقَوْمِ لَقَدْ أَبْلَغْتُكُمْ رِسَالَةَ رَبِّى وَنَصَحْتُ لَكُمْ وَلَـٰكِن لَّا تُحِبُّونَ ٱلنَّـٰصِحِينَ

2. "Onları dəhşətli bir sarsıntı yaxaladı və onlar öz evlərində üzüqoylu düşüb qaldılar.

Saleh onlardan üz çevirib dedi:

“Ey qövmüm! Mən Rəbbimin mənə vəhy etdiyi hökmünü sizə çatdırdım və sizə öyüd-nəsihət verdim. Lakin siz nəsihət verənləri sevmirsiniz”. (Əraf/78-79)

----------------

Allaha nəsihət:

Allaha nəsihət, tək kəlimə ilə, Ona iman etməkdə səmimi olmaqdır. Ona iman etməkdə səmimi olmaq isə, imanın gərəyi olan ibadət və itaətləri daxildən gələn bir arzu ilə və ən mükəmməl bir şəkildə ifa etməyə çalışmağı gərəkdirir. İbadət və itaətləri bu şəkildə ifa etməyə çalışmaq isə, Cibril hədisində sözü edilən ehsan məqamıdır.

Bu halda, Allah Taalaya nəsihət də, ehsan dərəcəsində və Onu görür kimi, böyük sədaqət və ciddiyətlə, Ona ibadət etmək, əmr və qadağalarına tabe olmaq, razı olduğu işləri görmək üçün bütün gücü ilə çalışmaq, Onu xalis bir hisslə sevmək və bu sevginin gərəklərini yerinə gətirməkdir.

Allah rəsulu (sallallahu aleyhi və səlləm), səhabələrindən belə soruşdu:

"Deyin görüm, birinizin 2 nökəri olsa, 

bu nökərlərdən biri 

• onun hər dediyini etsə, 
• hər əmrinə tabe olsa, 
• özünə bir əmanət verdiyi zaman, onu qorusa,
• bir vəzifə verdiyi vaxt, onu haqqıyla yerinə yetirsə, 
• yanında olmadığı zaman, arxasından onun haqq və hüquqlarını qorusa və daha bunlar kimi
• ona qarşı sədaqət və səmimiyyətini göstərən fərqli gözəl işlər görsə;

Digər nökər isə, 

• bunun tam əksinə davransa,
• onun yanında halı qorumağa çalışmaqla bərabər, onun arxasında hər cür xainlik və məsuliyyətsizliyi etsə, 

bu 2 nökər, onun nəzərində bir olarlar mı?"

Səhabələr belə cavab verdilər:

"Xeyir. Bunlar bir olmazlar."

Allah rəsulu (sallallahu aleyhi və səlləm) belə buyurdu:

"Sizlər də, Allah Taala'nın qulları və nökərlərisiniz. Sizin də Onun yanındakı halınız, bu nökərlərin halı kimidir."

Fudayl b. İyad (rahmətullahi aleyh) belə demişdir:

"Sevmək, qorxudan üstündür. Çünki, məsələn 2 nökərin olsa, bunlardan biri səni sevsə, digəri isə, səndən qorxsa, səni sevən kölə, səni sevdiyi üçün, yanında da, arxanca da, sənin haqlarına riayət edər, sənə bir zərər və pislik gəlməsinə göz yummaz, sənin yaxşılığına çalışar. 

Səndən qorxan qul isə, əgər eyni zamanda səni sevmirsə, sənin yanında davranışını düzəldər. Lakin sən yanında olmadığında, sənə əhəmiyyət verməz."

Həvarilər İsa (əleyhissəlam)'a belə sual verdilər:

"Xalis əməl hansıdır?"

İsa (əleyhissəlam) belə cavab verdi:

"İnsanların deyil, Allah Taala'nın sizi sevməsi üçün işlədiyiniz əməldir."

Bu dəfə Həvarilər:

"Allaha nəsihət nə deməkdir?" diyə soruşdular. 

İsa (əleyhissəlam) belə buyurdu:

"Allaha nəsihət, öz haqqından əvvəl Allah Taala'nın haqqını düşünmək və öz haqqından əvvəl Onun haqqını əldə etməyə çalışmaqdır."

Elm əhlindən bir şəxs, nəsihəti belə açıqlamışdır:

"Nəsihət, qəlbin müsbət şəkildə və yaxşılıqla əlaqə və münasibət hiss etməsidir. Bu da, bəzi hallarda, fərz, bəzi hallarda da fəzilətdir. 

Allaha nəsihət, Onun əmrilərinə münasibət hiss etmək, bunlara qulaq vermək, onları səmimiyyət və xalis bir şəkildə yerinə yetirmək və eyni şəkildə Onun qadağalarından uzaq durmaqdır.

Xəstəlik kimi bir səbəblə, bir əmri yerinə gətirməkdən aciz qaldığı zaman, ilk fürsətdə onu yerinə gətirmək üçün istəkli və qərarlı olmaqdır.

Bəzi hallarda bir günah işləyər və ya əmri çeynəyərsə, ciddi bir şəkildə peşmanlıq duymaq, ortadan qaldırılması mümkündürsə, onu vaxtı keçmədən ortadan qaldırmaqdır.

Allaha nəsihətin bir yönü də, Ona iman və itaət edənləri sevmək, iman və itaət etməyənləri də sevməməkdir. 

Allah Taalanın razılığını, öz nəfsinin razılığından əvvəl düşünmək də, nəsihətin bir yönüdür. Buna görə qul, Allah Taalaya ibadət edib yorulmağı və Onun əmrlərinə tabe olaraq maddi zərər görməyi, nəfsinin rahatlığına və müvəqqəti mənfəətinə tərcih etməlidir.

----------------------

Allah Taala'nın kitabına nəsihət:

Rəbbin kəlamı olan bu əziz kitaba:

• münasibət hiss etmək, 
• onu sevmək, 
• onun dəyərini üstün tutmaq, 
• onu çox oxumaq, 
• mənasını öyrənmək üçün səy göstərmək,
• ondan öyrəndiklərini nəzəriyədə qoymayıb fel və əməl halına gətirmək və 
• onun gözəlliklərini fel və əxlaqında göstərməkdir.

------------------------

Allah rəsuluna nəsihət:

Bu mübarək peyğəmbərə

• münasibət və əlaqə duymaq,
• Ona din və mübarizəsində kömək etmək,
• Onun təbliğ vəzifəsini davam etdirmək,
• Onun əxlaq və ədəblərini yaşamaq,
• sünnətinə həssaslıqla tabe olmaq, buna müxalifət edilməsindən narahat olmaq,
• bidətlərlə mübarizə aparmaq,
• Onu sevənləri sevmək,
• Ona qarşı hörmətsizlik edənləri xoş qarşılamamaq,
• Onun səhabələrinə hörmət və sevgi bəsləmək, 
• bunların əməl və əxlaqından faydalanmaqdır.

---------------------

Müsəlmanların imamına (dövlətə) nəsihət:

• onun yaxşılığını istəmək;
• ədalət və doğruluğuna sevinmək;
• ümmətin onun yanında birləşməsini dəstəkləmək;
• qiyam və üsyanları xoş görməmək, bunu edənlərə buğz etmək;
• dinə uyğun və doğru olan əmr və qanunların tabe olub savabını Allah Taala'dan gözləməkdir.
• haqlı olduğu mövzularda ona kömək etmək;
• haqqını ödəmək;
• dinə zidd düşməyən əmr və qanunlarına itaət etmək;
• dövlət adamlarına haqqı tövsiyyə etmək, 
• onları haqq və ədalətə təşviq etmək; 
• İslamı onlara sevdirməyə çalışmaq;
• xətalarını nümayiş etdirməmək;
• onlara yumşaq bir üslubla və dostca xəbərdarlıq etmək;
• onlara qarşı gəlməkdən uzaq durmaq; və
• onların yaxşılıq və doğruluqda müvəffəqiyyəti üçün dua etməkdir.

Abdullah b. Abbas (radiyallahu anh)'a:

"Sultan yaxşılığa əmr edilib pislikdən çəkindirilər mi?" diyə sual verildi. Bu alim səhabə isə belə cavab verdi:

"Əlbəttə. Yaxşılıq əmr edilib pislikdən çəkindiriləcək insanların başında sultan gəlir. Ancaq sultana qarşı bu vəzifəni:

• sultana layiq bir şəkildə yerinə yetirmək;
• üslubu buna görə tənzimləmək;
• onun səltənətini xəfif görəcək bir şəkildə sərt və qaba sözlər deməkdən çəkinmək; və
• davranışlarda ədəbdən kənara çıxmamaq lazımdır.

Əks təqdirdə, əmr-i bi'l-maruf və nehy-i əni'l-münkəri (yaxşılığı əmr edib pislikdən çəkindirməyi) özünə qarşı bir təhqir və üsyan sayar və onunla islah olub yola gəlmək yerinə, qəzəb və hiddətə qapılıb pisliyinə yeni pisliklər və zülmünə daha şiddətli zülümlər əlavə edər.

(Onun üçün Allah Taala, Musa və Harunu  (əleyhimussalam) xəbərdarlıq etmək üçün Firona göndərdiyi vaxt, onlara:

فَقُولَا لَهُۥ قَوْلًا لَّيِّنًا لَّعَلَّهُۥ يَتَذَكَّرُ أَوْ يَخْشَىٰ

"Onunla yumşaq danışın. Bəlkə, öyüd-nəsihət qəbul etsin, yaxud qorxsun!” (Taha/44) deyə tənbeh etmişdir.)

-----------------------

Ümum müsəlmanlara nəsihət:

• öz nəfsi üçün istədiyi yaxşılıqları, onlar üçün də istəmək;
• öz nəfsi üçün istəmədiyi pislikləri, onlar üçün də istəməmək;
• onlara qarşı səmimi və dürüst olmaq;
• iki üzlü davranmamaq;
• onları aldatmamaq;
• onlara hilə qurmamaq;
• onların haqlarını tapdalamaqdan və onlara əziyyət verməkdən çəkinmək;
• böyüklərinə hörmət etmək;
• kiçiklərinə mərhəmət göstərmək;
• onların kədərlərilə kədərlənmək;
• onların sevincilə sevinmək;
• öz qazancını onların zərərində axtarmamaq;
• onların zərər görməmələri üçün öz kar və faydandan keçmək;
• ehtiyac halında əlindən gəldiyi qədər onlara maddi kömək etmək;
• onları zalımlara və düşmənlərə qarşı müdafiə edib qorumaqdır.

Allah rəsulu (sallallahu aleyhi və səlləm) belə buyurmuşdur:

"Bir müsəlmanı, bir zalımın (bir rəvayətdə də bir münafiqin) şərrindən qoruyan kimsəni, Allah Taala da cəhənnəm atəşindən qoruyar."

Müsəlmanlara nəsihətin nə olduğunu yuxarıda izah etdik. Bir daha təkrarlasaq, müsəlmanlara nəsihət:

• əziyyət və çətinliklərini ortadan qaldırmaq;
• zərər görmələrinə əngəl olmaq;
• kasıb və fəqirlərini nəzərdə saxlamaq;
• onları təhqir etməmək;
• alimlərinə hörmət qoymaq və onların elmlərindən faydalanmağa çalışmaq;
• cahillərinə bilmədiklərini öyrətmək;
• doğruluqdan ayrılmış olanlara, mümkün mərtəbə incitməyən bir üslubla xəbərdarlıq etmək və haqqa dönmələrinə səy və cəhd göstərməkdir.

Möminlərə nəsihətin ən əhəmiyyətli növlərindən biri də:

• özünə danışılmış hər hansı bir məsələdə, doğru bildiyini demək;
• ona doğru fikir bildirəmək;
• onu doğruya yönləndirməkdir. 

Allah rəsulu (sallallahu aleyhi və səlləm) belə buyurmuşdur:

"Bir din qardaşınız (digər bir) din qardaşından nəsihət istədiyi zaman, ona nəsihət etsin." 

Bildiyi doğruları ona açıq bir şəkildə bildirsin, onu maarifləndirib yolunu aydınlatsın.

Allah rəsulu (sallallahu aleyhi və səlləm) belə buyurmuşdur:

"Müsəlmanın müsəlman üzərindəki haqlarından biri də qiyabından ona nəsihət etməkdir."

Yəni üz-üzə deyilkən:

• onun yaxşılığını istəmək;
• onu müdafiə etmək; 
• onun mənfəətini qorumaq;
• onu qiybət edib çəkişdirənə qarşı durmaq;
• mal, namus və şərəfinə zərər verməyə çalışanları dayandırmaqdır.

Çünki üz-üzə nəsihət etməyin arxasında dünyaya aid düşüncələr (mənfəətlər) mövcud ola bildiyi halda, qiyabən nəsihət etməyin arxasında:

• sadəcə Allah Taala'nın razılığını axtarmaq;
• qardaşlıq haqqını yerinə gətirmək;
• vəfa göstərmək;
• haqsızlığı sevməmək kimi səbəblər 

mövcud ola bilər.

Belə olduğu halda, bir müsəlman, bir din qardaşının qiyabında çəkişdirilib pisləndiyini gördüyü zaman, onu bildiyi yaxşılıqlarla müdafiə etməsi lazımdır.

Ya da qiyabında onun malına və ya namusuna ilişildiyi təqdirdə, özünü onun yerinə qoyub bunu dəf etməsi lazımdır. 

Bunları üz-üzə də etmək lazımdır. 

Ancaq bir birinin qiyabında bu işi görməyin əhəmiyyəti daha böyükdür. Çünki insanın özü hazır (yəni özü hadisənin baş verdiyi yerdə) olduğu vaxt, əksər hallarda özü özünü qoruması kifayət edir. 

İkinci olaraq da, qiyabında edilən yaxşılıq, bütünü ilə xalisdir. Əməllərin ən məqbulu və daha doğrusu, tək məqbul olanı, xalis olan əməldir.

Həsən Basri (rahiməhullah) belə deyirdi:

"Sən din qardaşına bilmədiyini öyrətmədikcə və etməkdən aciz qaldığı işində kömək olmadıqca, ona qarşı nəsihətin həqiqətinə çata bilməzsən."

Fudayl b. İyad (rahmətullahi aleyh) belə demişdir:

"Bizə görə mənəvi mərtəbə qazananlar, bu dərəcələri, namaz və oruc çoxluğu ilə deyil, qəlb təmizliyi və ümmətə (bütün müsəlmanlara) nəsihət və comərdliklə qazanmışlardır."

Abdullah b. Mübarək (rahmətullahu aleyh)'dən soruşuldu:

"Ən fəzilətli əməl hansıdır?" 

Bu alim şəxs, tək kəlimə ilə belə cavab vermişdi:

"Nəsihətdir."

Sələf deyilən ilk müsəlmanlar, bir kimsəyə sözlü nəsihət etmək istədikləri zaman, onlarla təklikdə danışardılar. Onlar belə deyərdilər:

"Din qardaşına gizlicə nəsihət edən, ona həqiqətən nəsihət edər. Ona açıqca və başqalarının yanında nəsihət edən isə, öz nəfsini tətmin etmiş olar."

Fudayl belə deyirdi:

"Mömin, mömin üçün (günahları) örtən və nəsihət edəndir. Fasiq isə, göstərən və ayıblayandır.

Nəsihət, verdiyimiz açıqlamadan da başa düşüləcəyi üzərə, Allaha, Onun kitabına, Onun peyğəmbərinə və bütün müsəlmanlara qarşı vəzifələr və məsuliyyətlər ehtiva etməkdədir.

(Eynilə) din də, bu vəzifə və məsuliyyətləri yerinə yetirməkdədir.

Bu etibarla, "Din, nəsihətdir." və ya "Nəsihət, dindir." sözü, doğru bir ifadədir."

İbn Rəcəb əl-Hənbəli, "Camiu'l-Ulum və'l-Hikəm", 7-ci hədis: "Nəsihətin din olduğu haqqındadır." 1. Cild, s. 130-143 (müxtəsər)