Fiqh nədir və fəqihlər neçə mərtəbədir?

Fiqh nə deməkdir?

Fiqh, lüğət etibarı ilə "bir şeyi bilmək və anlamaq" deməkdir. Allah Rasulu İbn Abbas üçün belə dua etmisdir: “Allahım sən onu dində fəqih et və ona (Quran ayələrini anlamaq üçün) təvili öyrət”. Bir kimsəyə “Fəqihdir” demək yəni “Alim kimsədir” demək mənasına gəlir. 

Din və şəriət elmi digər elmlərdən daha fəzilətli və şərəfli olması səbəbi ilə “Fiqh” sözü xüsusi ilə şəriət elmi üçün istifadə edilmişdir. 

Fiqhin istilahdakı mənası isə belədir: "Açıq dəlillərdən (yəni Quran, Sünnə, icma və qiyas) alınmış, əməl edilən şəri hökmləri bilməkdir." 

Hənəfi məzhəbindəki fiqh alimlərinin mərtəbələri :

Şeyx, Əllamə İbni Abidin  ( رحمة الله ضد ) Rəddül-Muxtar isimli kitabında Şəmsəddin Muhamməd bin Süleyman əş-Şəhir İbni Kamal Paşadan (رحمة الله ضد) islam fəqihlərini aşağıdakı şəkildə qisimləndirmişdir. 

Birinci təbəqə: Bu təbəqə İmam Əzəm Əbu Hənifə (رضي الله عنه), Şafi (رضي الله عنه), Malik(رضي الله عنه), Əhməd bin Hənbəl (رضي الله عنه) kimi şəriətdəki müctəhidlərin təbəqəsidir. 

‌Ikinci təbəqə: Bu təbəqə İmam Əbu Yusuf ( رحمة الله ضد ) və Muhamməd  ( رحمة الله ضد ) kimi tələbələrin ustadları Əbu Hənifənin (رضي الله عنه) qoymuş olduğu üsul qaydalarına riayət edərək, dəlillərdən hökm çıxardaraq məzhəb içərisində müctəhid olanların təbəqəsidir. Bu kimi müctəhidlər bəzi fürui (fıqhin təfərruat məsələlərində) hökmlərdə müxalifət etsələr də üsul qaydalarında (əsas məsələlərdə) müctəhid imamlarını təqlid edərlər. 
‌
‌Üçüncü təbəqə: Bu təbəqə alimləri, haqqında məzhəb imamlarından heç bir dəlil olmayan məsələlərdə ictihad edən müctəhidlərdir. Bunlar da Xəssaf, Əbu Cəfər ət-Tahavi, Əbul Həsən əl-Kərxi, Səmsül-Əimmə əl-Həlvani, Səmsül-Əimmə əs-Səraxsi, Fəxrul İslam əl-Pəzdəvi, Fəxrud-Din Qazixan ( Allah hamısına rəhmət etsin ) kimi islam alimləridir. 
‌
‌Bu kimi alimlər istər Üsul məsələsində, istərsə də füru məsələlərində müxalif olan heç bir şeyin üzərinə fətva vermək iqtidarında deyillər. Lakin Üsul və qaydalara görə heç bir dəlil olmayan məsələrində hökmlər çıxardarlar. 
‌
‌Dördüncü təbəqə: Bu təbəqə müqallid olanlardan olub, təxric əhlinin təbəqəsidir. Bunlar da ər-Razi ( رحمة الله ضد ) kimi əsla ictihad etməyə səlahiyyətləri olmayan alimlərdir. Lakin Üsul elmini bildikləri üçün məzhəb imamlarından nəql olunan iki tərəfli mücməl fətvalara və iki əmr üçün ehtimal olan mübham hökmlərə açıqlıq gətirməyə səlahiyyətləri olan alimlərdir. 
‌
‌Beşinci təbəqə: Bu təbəqə müqəllid olanlardan tərcih sahibləridir. Bu da Əbul-Həsan əl-Qudiri ( رحمة الله ضد ) və Hidayə sahibi kimi alimlərdir. Bunların səlahiyyəti bəzi rəvayatləri digərlərindən daha fəzilətli görərək “Bu daha yaxşıdır” və yaxud “Bu daha səhih rəvayətdir” sözlərlə hökm edərlər. ' 
‌
‌Altıncı təbəqə: Bu təbəqə güclü  və zəif fətvaların arasında ayırd etməyə qadir olan müqəllidlərin təbəqəsidir. Bu da Sahibul Kənz [1], Sahibul Muxtar [2], Sahibul-Viqayə [3] kimi daha sonra yazıIan mötəbər kitabların müəllifləridir. Bu kimi alimlər rədd edilmiş fətvaları və zəif rəvayətləri nəql etməyə səlahiyyəti  olmayan kimsələrdir.

Yeddinci təbəqə: Bu təbəqədə yuxarıda qeyd olunanlardan heç birinə səlahiyyətləri çatmayan avam müqəllidlərin təbəqəsidir.

[1].Kanzud-Daqaiq adlı bu kitab Abdullah b. Əhmad Əbul Bərakat ən-Nəsəfinin  ( رحمة الله ضد ) (1310) yazdığı əsərdir. Müəllif bu kitabı yenə özünə aid olan “Vafi” isimli əsərdən ixtisar etmişdir. Vafi isə İmam Muhammədin kitabları “Əl-Camius-Sağir”, və “ƏI-Camiul-Kəbir”, “Ziyadatın” məsaili və Quduriya aid Müxtəsər ilə Nəsəfinin “Mənzumə”sində yer alan məsələrdən meydana gəlməkdədir. Kitab illərcə Osmanlı mədrəsələrində dərs kitabı olaraq oxudulmuşdur. Kitaba bir çox şərh və haşiyə yazılmışdı ən məşhurları Osman b. Əli əz-Zeylainin ( رحمة الله ضد ) (1343)“Təbyinul Həqaiq”i ilə İbni Nuceymin (1563)“Əl-Bəhrur-Raiq” adlı kitablarıdır.
‌
‌[2].Kitab Abdullah b. Mahmud b. Məsud əl-Məvsili ( رحمة الله ضد )(1284) tərəfindən yazılmışdı. Müəllif kitabını daha sonra “Əl-İxtiyar li Talilil Muxtar” adı ilə şərh etmişdir.
‌
‌[3].Hidayə adlı kitabın müxtəsəri sədədində olan "Viqayə" adlı bu əsəri Mahmud b.Əhməd ( رحمة الله ضد ) (1274) nəvəsinin əzbərləməsi üçün yazmışdır. Nəvəsi fiqh üsulunda məşhur olan " Tənkih " və onun şərhi olan "Təvdih" adlı kitabların sahibi Sədruş -Şəria Ubeydullah b. Məsuddur ( رحمة الله ضد ) (1346). Ubeydullah b. Məsud daha sonra babasının yazdığı  bu kitabı həm şərh ,həmdə ixtisar etmişdir.İxtisar etdiyi bu kitab daha sonra " Nüqayə " adı ilə məşhur olmuşdur.