Hədid surəsi 25-ci ayətin təfsiri

لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِٱلْبَيِّنَـٰتِ وَأَنزَلْنَا مَعَهُمُ ٱلْكِتَـٰبَ وَٱلْمِيزَانَ لِيَقُومَ ٱلنَّاسُ بِٱلْقِسْطِ ۖ وَأَنزَلْنَا ٱلْحَدِيدَ فِيهِ بَأْسٌ شَدِيدٌ وَمَنَـٰفِعُ لِلنَّاسِ وَلِيَعْلَمَ ٱللَّهُ مَن يَنصُرُهُۥ وَرُسُلَهُۥ بِٱلْغَيْبِ ۚ إِنَّ ٱللَّهَ قَوِىٌّ عَزِيزٌ

"Biz, elçilərimizi, bəyyinələr (açıq möcüzələr və qəti dəlillər) ilə göndərdik və onlarla birlikdə, Kitab və mizanı nazil etdik ki, insanlar, ədalətli olsunlar. Biz, özündə, çox şiddətli qüvvət və insanlar üçün mənfəətlər olan dəmiri də endirdik, ki, (bununla), Allah, Onu görmədən, Ona və elçilərinə kömək göstərənləri, biləcəkdir. Həqiqətən, Allah, Əzizdir, Qüdrətlidir." (Hədid/25)

-------------------------------------

Təfsiri:

Ayətdəki "bəyyinat" kəliməsinin təfsiri ilə bağlı, 2 görüş vardır:

1. Birincisi: Muqatil b. Süleyman'ın görüşüdür. Buna görə, "əl-bəyyinat", "açıq möcüzələr və qəti dəlillər"dir.

2. İkincisi: Muqatil b. Həyyan'ın görüşüdür. Buna görə, ayət, "Biz, onları, Allaha itaətə və Allahdan başqasından üz çevirməyə dəvət edən əməllər ilə göndərdik." mənasındadır.

Birinci görüş, daha səhihdir. Çünki, Peyğəmbərlərin nübüvvəti, ancaq, bu möcüzələr ilə sabit olmuşdur.

-------------------------------------

-------------------------------------

Allah Taala, daha sonra, "...onlarla birlikdə, Kitab və mizanı nazil etdik ki, insanlar, ədalətli olsunlar..." buyurmuşdur.

Bil ki, bu ayətin bənzərləri də,

ٱللَّهُ ٱلَّذِىٓ أَنزَلَ ٱلْكِتَـٰبَ بِٱلْحَقِّ وَٱلْمِيزَانَ...

"Allah, haqq ilə Kitab və mizanı endirəndir..." (Şura/17); və

وَٱلسَّمَآءَ رَفَعَهَا وَوَضَعَ ٱلْمِيزَانَ

"Allah göyü ucaltdı və mizanı qoydu..." (Rahmən/7) ayətləridir.

Burda, bir neçə məsələ vardır:

✓ Birinci məsələ: Bu, kitab, mizan və dəmir arasındakı münasibət mövzusundadır.

Bu münasibət, bir neçə şəkildədir:

1. Bu, Mən (Razi)'nin dediyi bu münasibətdir:

Mükəlləfiyyət, 2 şeyə söykənir:

a. Birincisi: Edilməsi lazım gələni etmək;

b. İkincisi: Tərk edilməsi lazım gələni tərk etmək.

Birincisi, şəxsən qəsd olunan şeydir. Çünki, əgər, şəxsən qəsd olunan şey, "tərk etmək" olsaydı, heç kimsənin yaradılmaması lazım gələrdi. Çünki, tərk, əzəldə mövcud idi.

Edilməsi lazımlı olan şeylər isə:

~ ya nəfsə (ruha) aid işlərdir ki, bunlar da, maarif (bilik) növündəndir;

~ yaxud bədənə aid işlərdir ki, bunlar da, əzaların (orqanların) işləridir.

• "Kitab", ruha aid (fikri) işlərə vəsilə olan bir şeydir. Çünki, haqqı, batildən; dəlili, şübhədən ayırd edən, odur.

• "Mizan" da, özü ilə, gərəkli olan bədəni fellərin edilməsinə çatılan vasitədir. Çünki, əməllərdəki məşəqqətli mükəlləfiyyətlərin əksəriyyəti, insanların bir-birilərilə münasibətinə dairdir. Bu da, ədalətin, zülmdən; çoxluğun, nöqsanlıqdan özü ilə ayırd edildiyi şeydir.

• "Dəmir"ə gəlincə, onda da, şiddətli bir qüvvət vardır. O, insanları, lüzumlu olmayandan uzaqlaşdırandır.

Xülasə:

• "Kitab": nəzəri qüvvəyə;

• "Mizan": əməli qüvvəyə;

• "Dəmir" də: gərəkli olmayanı dəf etməyə

işarətdirlər.

Qisimlərin ən şərəflisi, ruhani maslahat (faydalar)'a; ---> sonra, cismani maslahatlara riayət edib; ---> sonra da, gərəkli olmayandan uzaqlaşdırmaq olunca, ayətdə də, bu tərtib (sıra)'ya riayət edilmişdir.

2. Müamələ (qarşılıqlı davranışlar), ya Xaliq (Allah) ilə olur, ki, bunun yolu, "kitab"dır. Ya da xəlq (insanlar) ilə olur ki, bunlar da, ya dostlarımızdır və onlarla ədalətli bir şəkildə müamələ edirik, ki, bu da, "mizan" ilə təmin edilir; yaxud da, düşmənlərimizdir. Və onlarla olan müamələlərimiz də, "dəmir" ilə, qılınc ilədir.

3. İnsanlar, 3 qisimdir:

a. Ya "sabiqun"durlar, ki, bunlar, xalqa, kitabın gərəyinə görə davranarlar; özlərinə insaflı davranılmasa belə, onlar, insaflı və adil olarlar. Şübhəli (yəni, haram şübhəsi olan) xüsuslardan uzaq durarlar.

b. Yaxud "muqtəsidun" (orta yolu izləyənlər)'dir. Onlar, insaflı davranan və başqalarından da insaflı davranmalarını gözləyənlərdir. (Özlərinə, insaflı davranılması halında, insaflı davranarlar.) Dolayısı ilə, bunlar üçün, bir mizan, bir ölçü lazımdır.

c. Üçüncü qisim isə, "zalımlar"dır ki, bunlar, özlərinə adil davranılmasını istədikləri halda; özləri, adil davranmayan kimsələrdir. Bunlar üçün də, dəmir ilə zəcr (çəkindirmək), qadağa gərəklidir.

4. İnsan,

~ ya həqiqət məqamında olur, ki, bu, "nəfsu'l-mutmainnə" (Fəcr/27) və muqarrəbun (Allaha daha yaxın olanlar) məqamıdır. (haşiyə-1) Bu məqamda, ruhu, ancaq, Allah ilə sükunət qazanar və ancaq, Allahın xitabı ilə əməl edər. Necə ki,

...أَلَا بِذِكْرِ ٱللَّهِ تَطْمَئِنُّ ٱلْقُلُوبُ

"...Bilin ki, qəlblər, ancaq Allahı zikr etməklə tətmin olar." (Ra'd/28) buyurmuşdur.

~ yaxud da, insan, təriqət (haşiyə-2) məqamında olur, ki, bu, "nəfsu'l-ləvvamə / özünü qınayan nəfs" (Qiyamə/2) və "ashabu'l-yəmin /sağ tərəf sahibləri" (Vaqiə/27) məqamıdır. Bu insan üçün də, ifrat və təfritdən çəkinə bilməsi və istiqamətli yol üzərə qala bilməsi üçün, əxlaqı bilmə xüsusunda, bir ölçü lazımdır.

~ yaxud da, insan, şəriət məqamındadır, ki, bu, "nəfsu'l-əmmarə / pisə sövq edən nəfs" (Yusuf/53) məqamıdır. Onun üçün, burda, bu mövzuda, məşəqqətli və dəmir kimi sərt olan, mücahidə və riyazət lazımdır. (haşiyə-3)

------------------------------------

(Haşiyə-1:

Nəfsin mərtəbələri:

Sufilər, Quran-i Kərim'in fərqli ayətlərinə istinad edərək, insan nəfsinin 6 mərtəbəsinin olduğunu iləri sürmüş və özlərindən də, 7-cisi deyə, "nəfsu'l-kamilə/kamil nəfs"i əlavə edərək, 7 mərtəbəyə çıxarmışlardır. Yəni, mənəvi tərbiyə və təkamül əsnasında müşahidə edilən nəfsin hal və mərtəbələri, 7 qisimdə mütaliə olunur:

1. "Nəfsu'l-əmmarə": "Allahın əmrlərinə tabe olmayan; qadağalarını da çəkinmədən edən və zövqünə tabe olan nəfs"dir.

"Əmmarə", "çoxca əmr edən" deməkdir. Bu sifətə sahib olan nəfsin tək qayəsi, arzularını, ölçüsüz bir şəkildə tətmin etmək/doyurmaqdan ibarətdir. Şəhvətin əsiri, şeytanın köməkçisi olmuş; öz kefinə, zövqünə və günaha düşgün olan nəfsdir. Uca Allah, Yusuf surəsi 53-cü ayətdə, belə buyurur:

إِنَّ ٱلنَّفْسَ لَأَمَّارَةٌۢ بِٱلسُّوٓءِ

...İnnə'n-nəfsə lə əmməratun bi's-sui...

"Şübhəsiz ki, nəfs, insana, pis işlər görməyi əmr edər."

Bu, nəfsin ən aşağı/alçaq mərtəbəsidir. Bundan bir yuxarı mərtəbə,

2. "Nəfsu'l-ləvvamə": "Nəfsu'l-əmmarə"sini peşmanlıqa hesaba çəkib; onun, çirkin hal və hərəkətlərindən qurtulmaq üçün səy göstərənlər, "nəfsu'l-ləvvamə"yə doğru məsafə alarlar.

"Ləvm etmək", "qınamaq" deməkdir. "Nəfsu'l-ləvvamə", etdiyi pisliklərdən, Allahın əmr və qadağalarına qarşı göstərdiyi ehmal və qüsurlardan peşmanlıq çəkərək, vicdanı sızlayan, bu səbəbdən də, özünü, şiddətli qınayan nəfsdir. Bu mərtəbədə olan şəxs, "nəfsu'l-əmmarə"dəki fellərin bəzilərindən, tövbə edib qurtulmuşdur. Yəni, qəflətdən bir miqdar sıyrılmış və günah arzusu, azalmışdır. Ancaq, bu hislər kifayət qədər kamilləşmədiyi üçün, təkrar günahlara düşməkdən də özünü qurtara bilməz. Yəni, özündə, nəfsu'l-əmmarənin bəzi pislikləri davam etməkdə, bundan dolayı da, qul, bu halından dolayı, özünü qınamaqdadır. Nəfsin çatdığı bu mərhələnin adı, Quran-i Kərim'dəki,

وَلَآ أُقْسِمُ بِٱلنَّفْسِ ٱللَّوَّامَةِ

Və lə uqsimu bi'n-nəfsi'l-ləvvamə.

"And içirəm peşmançılıq çəkən nəfsə!" (Qiyamə/2) ayətindən gəlməkdədir.

3. "Nəfsu'l-mülhimə": "özünə ilham olunan nəfs" deməkdir. Nəfsu'l-əmmarədən peşmanlıq çəkərək ləvvaməyə doğru yüksələn mömin, bu mərhələdə də, tövbə və istiğfara davam edər; günahlardan çəkinər; nəfsilə cihada davam edərsə, yavaş-yavaş "mülhimə" mərtəbəsinə çatar. Bu mərtəbədə, qul, Allahın lütfü ilə, yaxşı ilə pisi qəti bir şəkildə ayıra bilmə və şəhəvi hislərinin ifratlarına qarşı gələ bilmə gücünə qovuşar. İman həqiqətləri, qəlbində, günü gündən açılmağa başlayar. Nəfsin bu mərtəbəsinin "mülhimə" təbirilə ifadə olunması da, Quran'dakı:

وَنَفْسٍ وَمَا سَوَّىٰهَا • فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَىٰهَا

Və nəfsin və mə səvvəhə. Fə əlhəməhə fucurahə və təqvəhə.

"And olsun nəfsə və onu yaradıb kamilləşdirənə; ona, günahları və Allahdan qorxmağı ilham edənə!" (Şəms/7-8) ayətlərindən gəlməkdədir.

(İlham üçün, bax:

https://archive.org/details/ilham1_202305)

4. "Nəfsu'l-mutmainnə": "Haqq Taala'nın əmrlərinə haqqı ilə boyun əyib qadağalarından həssaslıqla çəkinmək surətilə, mənəvi xəstəliklərdən qurtulmuş; həqiqi və qüvvətli bir iman ilə də, qəlb rahatı, sükunət və itmi'nən'ə qovuşmuş" nəfsdir.

Qəlb, Allahın zikrinin bərəkətilə şübhə və tərəddüdlərdən təmizlənmiş, hər an, şükr və tərif halındadır. Bu mərtəbədə, pis və çirkin vəsflər, yerini, gözəl əxlaqa tərk etmişdir. Qulun qəlbi, səbr, təvəkkül, təslimiyyət ilə taclanmışdır.

Mutmainnə, Allah Taalanı tanıyan, təqva və yəqin əhlinin nəfsidir. Belə kimsələrin qəlbləri, daim Haqqın zikrilə məşğuldur. Şəri hökmlərin zahirilə bərabər, batin'inə də vaqif olmuşdur. Quranın,

يَـٰٓأَيَّتُهَا ٱلنَّفْسُ ٱلْمُطْمَئِنَّةُ

Yə əyyətuhə'n-nəfsu'l-mutməinnə.

"Ey (kamil bir iman və saleh əməllərlə) tətmin olmuş nəfs!" (Fəcr/27) ayəti, nəfsin bu mərtəbəsinə işarət edir.

5. "Nəfsu'r-radiyə": "Daim Haqqa yönəlmək surətilə, Allah ilə bərabər olmaq şüuruna çatmış; hikmətinə və hökmünə ram olaraq, Rəbbindən razı hala gəlmiş olan nəfs"dir.

Bu mərtəbəyə yüksələn qul, öz iradəsindən vaz keçib, Haqqın iradəsində fane olmuşdur. Quranın,

ٱرْجِعِىٓ إِلَىٰ رَبِّكِ رَاضِيَةً مَّرْضِيَّةً

İrcii ilə Rabbiki radiyətən mərdiyyətən.

"Sən, Ondan; O da, səndən razı olaraq, Rəbbinə tərəf dön!" (Fəcr/28) ayətindəki "Sən, Ondan razı olaraq..." hökmü, bu məqamə işarət edir.

Bu razılıq halı, Haqdan gələn bütün çətin imtahanlara qarşı səbr göstərmək və bu xüsusda, Onun iradəsini, könül xoşluğu ilə qəbullanmaqdır. Allah Taala, Bəqərə surəsi 155-ci ayətdə, belə buyurmaqdadır:

وَلَنَبْلُوَنَّكُم بِشَىْءٍ مِّنَ ٱلْخَوْفِ وَٱلْجُوعِ وَنَقْصٍ مِّنَ ٱلْأَمْوَ‌ٰلِ وَٱلْأَنفُسِ وَٱلثَّمَرَ‌ٰتِ ۗ وَبَشِّرِ ٱلصَّـٰبِرِينَ

"Biz, sizi, bir az qorxu, bir az aclıq, bir az da mal-dövlət, insan və məhsul itkisi ilə sınayarıq. Səbir edənlərə müjdələ!"

Bu ayətdə ifadə edilən "səbr edənlər" zümrəsindən ola bilmək, ancaq, Haqq Taalanın təqdirinə, -vələv ki, o təqdir, umulduğu və gözləndiyi kimi təcəlli etməsə belə- razı olmaq və əsla üsyana düşməməklə mümkündür.

"Nəfsu'r-radiyə" də, İlahi iradənin, xeyir və ya şər olaraq təcəlli edən bütün hökmlərinə tərəddüdsüz təslim olub razılıq göstərənlərin, əsla şikayət etməyənlərin məqamıdır.

Bu mərtəbədəki möminlərin nəzərində, həyatın qəm və səadəti, birdir. Çünki, dünyaya qəlbən bağlanmadıqları üçün, həyatın sevinc və kədərləri, onlar üçün, eyni hala gəlmişdir. Xeyir və ya şər, hər nə təqdir olunmuşdursa, hamısını Haqdan bilib razı olarlar.

6. "Nəfsu'l-mərdiyyə / Allahın razı olduğu nəfs": Radiyə mərtəbəsində olanların bu mərtəbənin feyz və bərəkətindən istifadə edə bilmələri üçün, Haqq Taala'nın da, onlardan razı olması lazımdır. Yəni, qulun, Allahdan razı olması kifayət etməyib, kamil bir tərəqqi üçün, Allahın da, qulundan razı olması lazımdır. Bu reallaşdığı təqdirdə, "mərdiyyə" sifəti, Allaha raci (aid) olmasına rəğmən, qulun, bunu təminə səbəb olan əməllərinin bərəkətilə, bu məqam, qula da izafə edilmişdir. Buna görə, radiyə, Allahdan razı olanların; mərdiyyə isə, Allahın da özündən razı olduğu kimsələrin məqamıdır. Haqq Taala'nın, şəxsən razı olduğu bir nəfs olan mərdiyyədə, pis əxlaqlar yox olmuş; gözəl əxlaqi məziyyətlər inkişaf etmişdir. Elə ki, Yaradandan dolayı, yaradılanlara şəfqət, mərhəmət, sevgi, comərdlik, əfv edicilik və həssasiyyət, onda, bir ləzzət halındadır. Bu mərtəbədəki bir mömin, nəfsini, ən gözəl bir şəkildə mühasibə və muraqabə (kontrol) edər. Hər nəfəsdə, varlıq və mənlik keyfiyyətlərinə diqqət edərək, şeytani hiylələrdən çəkinər. Yenə, bu mərtəbədə, qul, istənilən halda və bütün mövcudiyyətilə, Haqqa təslim olmuşdur. Allahdan gələn qəhr və lütf təcəllilərilə hər ikisinə də göstərdiyi razılığın bərəkətilə, əbədiyyət aləminə köçərkən, İlahi razılıq ilə müjdələnərək, özünə, cənnət xilət'i (libası) geyindirilmişdir.

ٱرْجِعِىٓ إِلَىٰ رَبِّكِ رَاضِيَةً مَّرْضِيَّةً

İrcii ilə Rabbiki radiyətən mərdiyyətən.

"Sən, Ondan razı; O da, səndən razı olaraq, Rəbbinə tərəf dön!" (Fəcr/28) ayətindəki "Rəbbin də, səndən razı olaraq" hökmü, bu halı ifadə etməkdədir.

7. "Nəfsu'l-kamilə / kamil nəfs": təzkiyə (təmizləmək) nəticəsində, saflaşmış, ülvi və kamil bir nəfsdir. Bütün mərifət sirlərinin təhsil edildiyi və ancaq, Haqq Taala tərəfindən vəhbi olaraq lütf edilən bir məqamdır (yəni, sırf çalışmaqla əldə edilməz, İlahi bir ehsandır). Nəfsin bu mərtəbəsinə çatanlara, ümumiyyətlə, irşad xidməti əmanət edildiyindən, bu məqama, eyni zamanda, "irşad məqamı" da deyilir. Haqq Taala, bu məqamdakıların hal və davranışlarındakı mükəmməlliklə, insanları qəflətdən oyandıran bir təsir lütf edər.

Sual: "Bütün bu nəfs mərtəbələri keçildikdən sonra, mənəvi tərəqqi və inkişaf, bitirmi?"

Cavab: Ustad Bədiü'z-zaman Said Nursi (rahmətullahi aleyh), bu mövzu haqqında, "Məktubat" adlı əsərində (26-cı Məktub, 4-cü Məbhas, s. 315), belə deyir:

"...bazan olur ki, nefs-i emmâre, ya levvâmeye veya mutmainneye inkılâp eder, fakat silâhlarını ve cihâzâtını âsâba devreder. Âsab ve damarlar ise, o vazifeyi âhir ömre kadar görür. Nefs-i emmâre çoktan öldüğü halde, onun âsârı yine görünür. Çok büyük asfiya ve evliya var ki, nüfusları mutmainne iken, nefs-i emmâreden şekvâ etmişler. Kalbleri gayet selim ve münevver iken, emrâz-ı kalbden vâveylâ etmişler. İşte bu zatlardaki, nefs-i emmâre değil, belki âsâba devredilen nefs-i emmârenin vazifesidir. Maraz ise, kalbî değil, belki maraz-ı hayalîdir."

Yəni:

Bəzən olur ki, əmmarə nəfs, ya ləvvaməyə və ya mutmainnə'yə inqilab edir (keçir, çevrilir); lakin "silahları"nı və "cihazları"nı, sinirlərə ötürür. Sinir və damarlar isə, o vəzifəni, axır ömrə qədər görür. Əmmarə nəfsi çoxdan öldüyü halda, onun əsərləri, yenə görünür. Çox böyük asfiya və vəlilər var ki, nəfsləri mutmainnə olduğu halda; əmmarə nəfsdən şikayət etmişlərdir. Qəlbləri, çox səlim və nurlanmış ikən; qəlb xəstəliklərindən fəryad etmişlərdir.

Bax bu şəxslərdəki əmmarə nəfs deyil; əksinə, sinirlərə ötürülən əmmarə nəfsin vəzifəsidir. Xəstəlik isə, qəlbi deyil; əksinə, xəyalidir.

Yenə Müəllif Nursi, "Şüalar" adlı əsərinin 13-ci Şüasında (s. 290), belə deyir:

"Ben bir zaman enãniyetini bırakmış ve nefs-i emmâresi kalmamış büyük evliyadan şiddetli bir surette nefs-i emmâreden şikâyet ettiğini gördüm, hayrette kaldım. Sonra kat'î bildim ki, âhir ömre kadar mücahede-i nefsiyenin sevabdar devamı için, nefs-i emmârenin ölmesi üzerine onun cihazatı damarlara ve hissiyata devredilir, mücahede devam eder. İşte o büyük evliyalar, bu ikinci düşmandan ve nefsin vârisinden şikâyet ederler."

Yəni:

Bir vaxtlar, Mən, ənaniyyətini (eqosunu) tərk etmiş və nəfsu'l-əmmarəsi qalmamış böyük vəlilərdən, şiddətli bir surətdə, əmmarə nəfslərindən şikayət etdiklərini gördüm, heyrət etdim. Sonra, qəti olaraq bildim ki, axır ömrə qədər, nəfsi cihadın savablı davamı üçün, nəfsu'l-əmmarənin ölməsi üzərinə, onun "cihazları", damarlara və hisslərə dövr edilir, (nəfsi) cihad isə, davam edir. Bax o böyük vəlilər, bu ikinci düşməndən və nəfsin varisindən şikayət edirlər.

Yenə Ustad Nursi (rahmətullahi aleyh), "Kastamonu Lahikası" adlı əsərində (s. 219-220), belə deyir:

"Bir zaman, evliya-yı azîmeden, nefs-i emmâresinden kurtulanlardan birkaç zâttan, şiddetli mücahede-i nefsiyeler ve nefs-i emmâreden şekvâlarını gördüm. Çok hayret ediyordum. Hayli zaman sonra, nefs-i emmârenin kendi desaisinden başka, daha şiddetli ve daha ziyade söz dinlemez ve daha ziyade ahlâk-ı seyyieyi idame eden ve heves ve damar ve âsab, tabiat ve hissiyat halitasından çıkan ve nefs-i emmârenin son tahassungâhı bulunan ve nefs-i emmâreyi tezkiyeden sonra onun eski vazife-i seyyiesini gören ve mücahedeyi âhir ömre kadar devam ettiren bir mânevî nefs-i emmâreyi gördüm. Ve anladım ki, o mübarek zâtlar, hakikî nefs-i emmâreden değil, belki mecazî bir nefs-i emmâreden şekvâ etmişler. Sonra gördüm ki, İmam-ı Rabbanî dahi bu mecazî nefs-i emmâreden haber veriyor.

Bu ikinci nefs-i emmârede şuursuz kör hissiyat bulunduğu için, akıl ve kalbin sözlerini anlamıyor ve dinlemiyor ki onlarla ıslah olsun ve kusurunu anlasın..."

Yəni:

Bir vaxtlar, böyük vəlilərdən, nəfsu'l-əmmarə'lərindən qurtulanlardan bir neçə nəfərdən, şiddətli nəfsi cihadlar və əmmarə nəfslərindən şikayətlərini gördüm. Çox heyrət edirdim. Xeyli zaman sonra, nəfsu'l-əmmarənin, öz dəsisə (aldatma)'larından başqa,

~ daha şiddətli; və

~ daha çox söz eşitməz; və

~ daha çox pis əxlaqı davam etdirən; və

~ həvəs, damar, sinir, təbiət və hissiyatın qarışmasından meydana gələn; və

~ nəfsu'l-əmmarənin son sığınağı olan; və

~ əmmarə nəfsi təzkiyədən sonra, onun əvvəlki pis vəzifəsini görən; və

~ (mənəvi) cihadı axır ömrə qədər davam etdirən,

bir mənəvi nəfsu'l-əmmarə gördüm. Və başa düşdüm ki, o mübarək şəxslər, həqiqi nəfsu'l-əmmarə'dən deyil; əksinə, məcazi bir nəfsu'l-əmmarədən şikayət etmişlərdir. Sonra gördüm ki, imam Rabbani də, bu məcazi nəfsu'l-əmmarədən xəbər verir.

Bu ikinci nəfsu'l-əmmarə'də, şüursuz kor hissiyyat mövcud olduğu üçün, ağıl və qəlbin sözlərini başa düşmür və onlara qulaq asmır ki, onlarla islah olsun və qüsurunu bilsin...

-----------------------

(Haşiyə-2:

Şəriət, təriqət və həqiqət:

Müəllif Razi'nin qəsdi, budur:

Məsələn, doğru sözlü olmaq, Allahın razı olduğu gözəl bir əxlaqdır, yəni, həqiqətdir. Qul, bu həqiqətə çatmaq üçün,

~ İlk olaraq, şəriətin, وَاجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ / "Yalan sözdən, çəkinin." (Hacc/30) əmrinə tabe olar; dilini də, bu günahdan uzaq tutar. --->

~ Daha sonra, qəlbinə yalan söyləmək arzusu gəlməməsi üçün, bir cəhd və bir fəaliyyət içinə girər (yəni, bu pis davranışı qəlbdən söküb atmaq üçün, təriqətin gətirdiyi üsul və metodlara riayət edər.) --->

~ Sonunda, qəlb üçün, heç bir məcburiyyətə lüzum qalmadan yalan söyləməkdən nifrət edən hala gələr. Artıq bu qəlbə yalan yaxınlaşmaz. Bax, bu şəxs, bu məqamda, doğru sözlü olmağın həqiqətinə çatmışdır.

İmam Rabbani, belə deyir:

"Dilin yalan söyləməməsi, şəriətdir. Qəlbdən yalan xatirəsini uzaqlaşdırmaq, əgər məcbur edilərək olursa, təriqət; əgər məcbur edilmədən olursa, həqiqətdir."("Məktubat", 41-ci Məktub)

---------------------------------

(Haşiyə-3

Nəfslə cihad vardırmı?

https://suallarlaislam.com/.../n%C9%99fsl%C9%99-cihad...)

----------------------------------

5. İnsan,

~ ya kəşf (haşiyə) və vüsul sahibi olur; (ki), bu halda da, onun, ancaq kitabla ünsiyyəti olur;

~ yaxud, tələb və istidlal (dəlil tələb etmə) sahibi olur; (ki), bu halda da, ona, dəlil və hüccət, mizan lazımdır;

~ ya da, inad sahibi olur; (ki), bu halda da, onun, dəmir ilə yer üzündən sürgün edilməsi lazımdır.

----------------------------

(Haşiyə:

 

Kəşf nədir?

Lüğətdə, "pərdəni və örtünü qaldırmaq; qapalı olan bir şeyi açığa çıxarmaq; var olan, lakin keyfiyyəti bilinməyən şey haqqında bilik əldə etmək" kimi mənalara gələn "kəşf" kəliməsi, Quranda, törəmələrilə birlikdə, "sıxıntını qaldırmaq və çarəsizliyi sonlandırmaq" mənasında istifadə edilir. (Rağib əl-İsfahani, "əl-Mufrədat", "kşf" maddəsi).

أَمَّن يُجِيبُ ٱلْمُضْطَرَّ إِذَا دَعَاهُ وَيَكْشِفُ ٱلسُّوٓءَ وَيَجْعَلُكُمْ خُلَفَآءَ ٱلْأَرْضِ ۗ أَءِلَـٰهٌ مَّعَ ٱللَّهِ ۚ قَلِيلًا مَّا تَذَكَّرُونَ

"Darda qalan kimsə yalvardığı zaman ona cavab verən, sıxıntısını qaldıran və sizi yer üzünün varisləri edən, Kimdir? Heç Allahla yanaşı başqa bir məbudmu var? Siz, necə də az düşünürsünüz?" (Nəml/62) ayətində, "kəşf", bu mənada istifadə edilmiş və Allaha, "Kaşif/sıxıntını sonlandıran" deyilmiş (bax: Ənam/17; Yunus/107);

Bir ayətdə də,

لَّقَدْ كُنتَ فِى غَفْلَةٍ مِّنْ هَـٰذَا فَكَشَفْنَا عَنكَ غِطَآءَكَ فَبَصَرُكَ ٱلْيَوْمَ حَدِيدٌ

"Sən, bunun (bu günün) haqqında qəflət içində idin. Amma Biz pərdəni, Sənin üzündən qaldırdıq. Sən, bu gün çox yaxşı görürsən!” (Qaf/22) buyurulmuşdur.

Ölümlə axirətə gedən şəxsin gözünü örtən pərdə qalxdığı üçün, daha əvvəl qeyb olan xüsusları açıqca görər.

"Kəşf", hədislərdə də bu mənalarda istifadə edilmiş; qeybi və axirət hallarını görməyə əngəl olan pərdənin (hicabın) açılması ilə, qiyamət günü hər şeyin görüləcəyinə işarət edilmişdir. Bir hədisdə, Allah ilə məxluqları arasında, nurdan pərdələr olduğu, bunların açılması halında, Zatından gələn nurların, bütün məxluqları yandırıb külə çevirəcəyi bildirilmişdir. (Muslim, İman/293; ibn Macə, Müqəddimə/14)

Sufilər, "kəşf" terminini, həm "pərdə arxasında və ağlın fövqündə olduğu üçün qaib olan bəzi şeyləri bilmə"; həm də, "Allahın təcəllilərini kəşf etmə" mənasında istifadə etmişlərdir. Çünki, hər 2 hal da, pərdənin qalxması və ya aralanması nəticəsində reallaşır.

İlk sufilərdən etibarın, fərasət, fəth, inkişaf, müşahidə, muayənə, yəqin və ilham kimi terminlər də, buna yaxın mənalarda istifadə edilmiş; tasavvuf kitablarında, bu terminlərin birləşdikləri və üst-üstə düşdükləri, yaxud ayrıldıqları və fərqli hala gəldikləri cəhətlər üzərində durulmuşdur.

"2 şey arasındakı pərdənin qalxması və bu 2 şeyin bir-birinə qarşı açılması" mənasına gələn "mükaşəfə" terminin də, çox dəfə, "kəşf" mənasında istifadə edildiyi görülməkdədir.

Tasavvufa, "mükaşəfə" elmi; sufilərə də, "əhl-i mükaşəfə" və ya "əhl-i kəşf" deyilməsi, kəşfin bu sahədəki əhəmiyyətini ifadə etməsi cəhətindən, diqqət çəkicidir.

Kəşfi, "üstü qapalı olan şeyin açılması və gözlə görülən hala gəlməsi" şəklində tərif edən əbu Nasr əs-Sərrac ("əl-Luma", s. 422), mükaşəfəni də, yəqin olaraq başa düşdüyünü zikr etmişdir.

Səhabədən Harisə'nin, "Rəbbimin ərşini görür kimiyəm." (Heysəmi, "Məcmau'z-Zəvaid", l, 57) ifadəsi, qəlbin mükaşifəsinə; "Rəbbinə, Onu (sanki) görürmüş kimi ibadət et." hədisi də, sirlərin müşahidəsinə işarət edir. (Kələbazi, "ət-Taarruf", s. 108)

Kəşf və mükaşifə məfhumlarını genişcə ələ alan imam əbu Həmid əl-Ğazzali, mükaşifənin, müşahidədən daha üstün olduğunu söyləməkdədir. ("əl-İmla", l, 79) Ona görə, tasavvufla bağlı elmlər, mükaşifə elmi və muamələ elmi olmaq üzərə, ikiyə ayrılır. Muamələ elminin mövzusu, səbr, şükr, ixlas və bunların zidləri olan tələskənlik, nankorluq və riya kimi qəlbin hallarına bağlı biliklərdir. Mükaşifə elmi isə, təmizlənən qəlbdə bir nurun zühur etməsi və ya ilahiyyatla bağlı xüsuslarda, pərdənin açılıb haqq olanın gözlə görülərcəsinə açıq-aydın ortaya çıxmasıdır. İnsanın cövhərində, belə bir qabiliyyət vardır. Mükaşifə elmi, kitablara yazılmaz. Bu elmi bilənlər, ancaq, öz səviyyəsində olanlarla bunu müzakirə edər, başqalarına ifşa etməzlər. Kəşf ilə öyrənilən elm, budur. ("İhya-u Ulumi'd-din", l, 27; lV, 134)

Ğazzali, "əl-Munqiz minə'd-dalal"da, ağlın kifayət etmədiyi metafiziki bəzi həqiqətlərin kəşf ilə bilinə biləcəyini, bu yolla, bir vəlinin, mələyi görə biləcəyini və səsini eşidə biləcəyini söyləyir. Məqbul olan və olmayan təvildən söz edərkən də, bu mövzuda, mötədil davranışını mənimsəyənlərin, biliyə mövzu olan şeyləri eşitmə olmadan, ilahi bir nurla idrak etdiklərini, daha sonra, hadisələrin sirləri, özlərinə kəşf yolu ilə bildirilincə, bu biliyi, vəhyin ləfzlərilə qarşılaşdırdıqlarını, bunlardan yəqin nuru ilə müşahidə etdiklərilə uyğun olanları, eynilə mənimsədiklərini, uyğun olmayanları isə, təvil etdiklərini bildirir. ("İhya", l, 104)

Ğazzali kimi, ibnu'l-Arabi də, mükaşifənin, müşahidədən daha mükəmməl olduğunu; müşahidə ilə mahiyyətin; mükaşifə ilə ilahi həqiqətlərin təmsili mənalarının idrak edilə biləcəgini söyləməkdədir. Ona görə, Allahın mahiyyəti idrak edilə bilməyəcəyindən dolayı, bu mövzuda mükaşifənin verdiyi bilik, daha əhəmiyyətlidir. Müşahidə, biliyə götürən yol; kəşf isə, bu yolun son nöqtəsidir. Bu da, nəfsdə elmin hasil olmasıdır.

İbn Xaldun'a görə, hislərdən meydana gələn pərdə, riyazət, xəlvət və zikirlə, yavaş-yavaş açılır; beləcə, kəşf halı gerçəkləşir. Kəşf ilə, varlığın həqiqəti idrak edilir və bir çox hadisə, (Allahın iznilə) meydana gəlmədən əvvəl bilinə bilir. ("Şifau's-Sail", s. 30-39; "Müqəddimə", s. 422, 1100-1113)

Təqiyuddin ibn Teymiyyə, fövqə'l-adi halların bir qisminin, feli olduğunu və bunlara, kəramət deyildiyini; digər qisminin isə, biliklə bağlı olduğunu söyləməkdədir. Ona görə, bir kimsənin, başqalarının eşitmədiyi bir səsi eşitməsi, görmədiyi şeyi görməsi, bilmədiyi şeyləri fərasət və ilham yolu ilə bilməsi kimi hadisələr, biliklə bağlı fövqə'l-adi hallardır. Bunlara, kəşf deyildiyini; Quran və sünnətdə kəşfin nümunələri olduğunu söyləyən ibn Teymiyyə, kəşfin, dini və ya mübah olan dünyəvi bir fayda təmin edərsə, nemət; harama vəsilə olarsa, günah olacağına diqqət çəkir. Ona görə, bir vəlinin, kəşf yolu ilə qeybdən xəbərdar olmaması, onun, Allah qatındakı mərtəbəsinin yüksək olmasına əngəl təşkil etməz. Hətta bu hal, onun haqqında, daha faydalı ola bilər. Kəşfin, əqli, hissi, nəzəri, zəruri növləri üzərində duran ibn Teymiyyə, bunların bir qisminin, qəti; bir qisminin isə, zənni bilik verdiyini qeyd etməkdədir. ("Məcmuatu'r-Rəsail", V, 154-226)

İslam alimlərinin böyük əksəriyyəti kimi, ibn Teymiyyə də, kəşfi, kökdən rədd etməməkdə, əqli biliklər kimi, kəşfi biliklərin də, Allah rəsulu (sallallahu aleyhi və səlləm)'in xəbər verdiklərilə üst-üstə düşməsi şərtilə doğru biliklər olduğunu bildirməkdədir. Hətta buna, Qurandan dəlillər göstərməkdə, bu ölçüyə uyğun düşmədiyi halda, əqli bürhanlar və ya ilahi müşahidələr olaraq iləri sürülən görüşləri isə, fasid xəyallar və batil vəhmlər şəklində vəsf etməkdədir. ("Məcmuatu'r-Rəsaiı", V, 350, 356-357)

İbnu'l-Qayyim əl-Cevziyyə, kəşfi, "Allahın, qulun qəlbində meydana gətirdiyi bir bilik olub, qul, bu biliklə, başqalarına qapalı olan xüsusları bilər." şəklində tərif etdikdən sonra, biri, bilik; digəri isə, görmə ilə bağlı 2 kəşfdən bəhs etmişdir. Ona görə, biliyin, bilinənə uyğun olması, bir kəşf olduğu kimi; bilinənin, qəlb ilə müşahidə edilməsi də, bir kəşfdir. Allaha, Onu görürmüş kimi ibadət etmək, qəlbin açıq kəşfidir. Bir də, qeyr-i müsəlmanla müsəlman arasında müştərək olan cüzi bir kəşf vardır. Görünməyən və bilinməyən bəzi xüsusların xəbər verilməsi, belədir. Necə ki, ibn Sayyad, Əsvəd əl-Ansi və Haris əl-Mütənəbbi kimi qeyr-i müsəlmanlarda, belə bir kəşf görülmüşdür. Məcusilərdə, bütpərəstlərdə, xristiyan rahiblərində, kahinlərdə, sehrbazlarda da, buna bənzər bir kəşf, görülə bilər. ("Mədaricu's-Salikin", lll, 230-241)

Kəşfin dəlilləri:

Rəvayət edilir ki, (bir dəfə), gecə, Useyd b. Hudayr, Bəqərə surəsini oxuyurdu. Atı da, onun yanında, yerə bağlanılmışdı. Birdən, at, təşvişə düşüb şahə qalxdı. (Bunu görəndə), Useyd, susdu, at da sakitləşdi. Sonra o, oxumağına davam etdi və at, yenə təşvişə düşüb şahlandı. O, susdu; at da, sakitləşdi. Bundan sonra o, daha oxumadı. Həmin vaxt (Useydin) oğlu Yəhya, atın yaxınlığında idi və o, qorxdu ki, at, onu tapdalayar. Useyd, uşağı yanına çəkdikdən sonra, başını göyə qaldırdı, lakin, aydın bir şey görə bilmədi. Səhəri gün, o, bu hadisəni, Peyğəmbər (sallallahu aleyhi və səlləm)'ə danışdı.

- Peyğəmbər (sallallahu aleyhi və səlləm), ona: "Oxu, ey ibn Hudayr! Oxu, ey ibn Hudayr!" deyə buyurdu.

- Useyd dedi: "Ey Allahın rəsulu! Yəhya, atın yanında idi və mən, qorxdum ki, at, onu tapdalayar. Odur ki, başımı qaldırıb, ona tərəf getdim. Sonra başımı göyə qaldırıb buluda oxşar bir şey, içərisində də, qəndillər (asma çıraqlar)'a bənzər şeylər gördüm. Sonra, onlar, yox olub getdilər."

- Peyğəmbər (sallallahu aleyhi və səlləm) soruşdu: "Bilirsənmi, o nə idi?"

- Useyd: "Xeyr!" deyə cavab verdi.

- Peyğəmbər (sallallahu aleyhi və səlləm) buyurdu: "Bu, mələklər idi. Sənin səsinə yaxınlaşmışdılar. Əgər sən, oxumağa davam etsəydin, səhər tezdən, hamı onları görərdi və onlar, insanlardan gizlənməzdilər." (Buxari, hədis no: 5018)

İmam Əşrəf Əli Təhanəvi, belə deyir:

Təhqiq əhlinin açıqlamalarına görə, vəlilər, mələkləri görə bilərlər. Ayrıca, mələklərin danışmalarını və salamlamalarını da eşidə biləcəklərini söyləmişlərdir. Hədisdə, bu kəşfin meydana gəldiyi, açıqca zikr edilmişdir.

Muslim'in "Səhih"indəki rəvayətdə, mələklərin, İmran b. Husayn'a salam verdikləri nəql edilmişdir.

-----------------------------------------

6. Din, ya üsul'dur, ya da füru. Bir digər ifadə ilə, ya mərifətdir; ya da əməldir.

~ "Üsul", "Kitab" (Quran)'dan alınır.

~ "Füru"a gəlincə, bundan məqsəd, insanların fayda və maslahatlarını, adil nizamlarını əldə etdikləri fel və əməllərdir. Və bu, "mizan" ilə əldə edilir. Bundan dolayı, bu, ədalətə riayət etməyə bir işarətdir.

~ "Dəmir" isə, bu iki yolu (yəni, kitab və mizanı) tərk edənləri tə'dib (ədəbləndirmək) üçün istifadə edilir.

7. "Kitab", Allah Taalanın, ədalətli davranmağı gərəkdirən əhkam (hökmlər)'dən ibarət olmaq üzərə, Quran kitabında zikr etdiyi şeylərə işarətdir.

~ "Mizan", ədalət və insaf üzərə qurulmuş bu əhkama, insanları yönəltməyə bir işarətdir ki, bu, idarəçilərin işidir.

~ "Dəmir" də, əgər insanlar baş qaldırarlarsa, onları, qılıncla, ədalət və insafa yönəltməyin lazım gəldiyinə bir işarətdir.

Bu (sıra), Kitab əhli (yəni, Quranla iştiğal edən) alimlərin mərtəbəsinin, qılınc əhli olan idarəçilərin mərtəbəsindən əvvəl gəldiyinə dəlalət edir.

Bunlar (yəni, kitab, mizan və dəmir) arasındakı münasibətlər, daha çoxdur. Bizim zikr etdiklərimizdə isə, digərlərinə bir işarət vardır.

-------------------------------------

-------------------------------------

✓ İkinci məsələ: "İnzal (endirmə)'nin mənası

Alimlər, mizan və dəmirin endirilməsilə bağlı, 2 görüş zikr etmişlərdir:

a. Allah Taala, bunları, göydən endirmişdir.

Rəvayət olunduğuna görə, Cəbrail (əleyhissəlam), mizanı endirmiş və onu, Nuh (əleyhissəlam)'a vermiş və: "Qövmünə, bununla ölçüb-biçmələrini əmr et!" demişdir.

İbn Abbas (radiyallahu anh)'dan, belə rəvayət edilmişdir:

"Adəm (əleyhissəlam)'ın yanında, zindan dəmiri, kəlbətin, çəkic, körük və iynə olaraq 5 şey olduğu halda cənnətdən endirilmişdir."

Bu (rəvayətin) sihhətinə, ibn Ömər (radiyallahu anh)'ın rəvayət etdiyi bu hədis də, dəlalət edir:

Peyğəmbər (sallallahu aleyhi və səlləm), belə buyurmuşdur:

"Allah Taala, göydən yerə, 4 bərəkət endirmişdir:

1. Dəmir;

2. Atəş;

3. Su; və

4. Duz."

b. Bu endirmənin mənası, "var etmək" və "hazır hala" gətirməkdir. Necə ki, Allah Taala

...وَأَنزَلَ لَكُم مِّنَ ٱلْأَنْعَـٰمِ ثَمَـٰنِيَةَ أَزْوَ‌ٰجٍ ۚ...

"...O, sizdən ötrü, səkkiz cüt heyvan endirdi..." (Zumər/6) buyurmuşdur.

Qutrub, "Biz, onu endirdik." sözünün mənasının, "ən-nüzul" kökündən olmaq üzərə, "Biz, onu hazırladıq." şəklində olduğunu; ərəb dilində, "Ənzələ əl-əmiru alə fulənin nuzulən həsənən / Əmir, filan kimsəyə, gözəl bir ziyafət hazırladı." deyildiyini söyləmişdir. (Haşiyə)

--------------------------

(Haşiyə:

Dəmirin göydən endirilməsi:

https://suallarlaislam.com/.../d%C9%99mir-goyd%C9%99nmi...

-----------------------------------

-----------------------------------

✓ Üçüncü məsələ:

Mizan (tərəzi)'nin faydaları xüsusunda, insanların, onunla ədaləti yerinə gətirmələri olduğu xüsusu zikr edildi. "əl-qistu" və "əl-iqsatu" kəlimələri, "insaflı, adil davranmaq" mənasındadır. Bu isə, öz payını aldığın kimi; başqalarının da payını verməyindir. Adil olan da, "muqsit"dir. Allah Taala,

...إِنَّ ٱللَّهَ يُحِبُّ ٱلْمُقْسِطِينَ

...İnnəllahə, yuhibbu'l-muqsitin.

"...Şübhəsiz Allah, muqsit/adil olanları sevir." (Maidə/42) buyurmuşdur.

"əl-qasitu" kəliməsi isə, "zülm edən" mənasındadır. Necə ki, Haqq Taala,

وَأَمَّا ٱلْقَـٰسِطُونَ فَكَانُوا۟ لِجَهَنَّمَ حَطَبًا

Və əmmə'l-qasitunə, fə kənu li cəhənnəmə hatabə.

"Zalımlara gəlincə, Cəhənnəm üçün odun olacaqlar." (Cin/15) buyurmuşdur.

Dəmirə gəlincə, onda, şiddətli bir sərtlik vardır. Çünki, hərb alətləri, ondan düzəldilir; yenə, bunda, bir çox faydalar vardır. Haqq Taala,

وَعَلَّمْنَـٰهُ صَنْعَةَ لَبُوسٍ لَّكُمْ لِتُحْصِنَكُم مِّنۢ بَأْسِكُمْ...

"Biz, sizin üçün, Ona (Davuda), zireh düzəltmə sənətini öyrətdik..." (Ənbiya/80) sözü, bu faydalardan birinə işarətdir.

Bu faydalardan biri də, budur:

Aləmin faydası, ya üsul, ya da füru ilə bağlıdır.

~ Üsul, yəni əsas olanlar, 4-dür:

1. Əkinçilik;

2. Toxumaçılıq;

3. İnşaat; və

4. İdarəçilik.

Bu, belədir. Çünki, insan, yeyəcəyi yeməyə, geyəcəyi libasa və (içində) oturacağı yerə möhtacdır. Və insan, yaradılışı gərəyi, mədənidir. Bundan dolayı, onun mənfəəti, ancaq, öz cinsindən olan bir qrupun bir arada olması və onlardan hər birinin, xüsusi bir işlə məşğul olması ilə tamamlanır. Bax o vaxt, hər birinin mənfəəti, hamısı ilə bərabər nizama girər. Bu nizamın, bəzi çətinliklərə yol açması isə, qaçılmazdır. Yenə, bu halda, bir qisminin digərinə verəcəyi zərərə mane olacaq bir nəfər lazımdır ki, bu da, idarəçidir.

Beləcə, aləmin nizamının, ancaq bu 4 iş ilə nizam içində olacağı sabit olmuş olur. Bunlardan əkinçilik, dəmirə möhtacdır. Bu ehtiyac, torpağı alt-üst etmə və əkmə xüsusundadır. Sonra, toxum meydana gəlib əldə edildikdən sonra da, onun başqalarından çıxarılıb ayrılması lazımdır. Bu da dəmirlə tamamlanır. Sonra, bu toxumun üyüdülməsi lazımdır. Bu da dəmirlə olur. Sonra, bu unun bişirilməsi lazım gəlir ki, bu da, atəş ilə, samanladır. Atəşdə bişirmək üçün də, dəmir qablara ehtiyac vardır. Meyvələrə gəlincə, onların da, çürüklərindən təmizlənməsi, yeməyə əlverişli bir şəkildə dilimlənməsi lazımdır. Bu da, ancaq dəmirlə edilir. Məlumdur ki, toxuma (sənəti) də, alətləri xüsusunda dəmirə möhtacdır. Sonra, yenə, paltar kəsimində və tikilməsində, yenə dəmirə ehtiyac vardır. Bina işinə gəlincə, məlumdur ki, bunun tam və mükəmməl bir şəkildə edilməsi, ancaq, dəmir ilə mümkün olur. Yenə, güc-qüdrət vasitələrinin, ancaq dəmir ilə tam və mükəmməl olduğu məlumdur. Bax, beləcə, aləmin bir çox mənfəətinin, ancaq, dəmir ilə tam ola biləcəyi ortaya çıxmaqdadır.

Yenə, qızılın, bu mənfəətlərin heç birində, dəmirin yerini tutmadığı da ortaya çıxır. Dolayısı ilə, əgər dünyada heç bir qızıl olmasa, dünya mənfəətindən heç birinə xələl gəlməz. Ancaq, əgər dəmir mövcud olmasaydı, dünya mənfəətlərinin hamısı pozular, xələl görərdi.

Həm sonra, dəmirə olan ehtiyac, şiddətli olunca, Allah Taala, onun tapılmasını, asan; miqdarını da, bol qıldı. Qızıla ehtiyac da, az olduğu üçün; onun tapılmasını, çətin qıldı.

Bax beləcə, Allah Taala'nın, qullarına qarşı, rəhmət və comərdlik əsəri zühur etməkdədir. Çünki, insanların, özünə daha çox möhtac olduğu şeyin tapılmasını, daha asan qılmışdır.

Bundan dolayı, bəzi filosoflar, belə demişlərdir:

Özünə ehtiyac hiss edilən ən əhəmiyyətli şey, havadır. Əgər, onun, qəlbə (yəni, ağciyərə) çatması bir an kəsiləcək olsa, insan, dərhal ölər. Bundan dolayı, yerində olaraq, Allah Taala, onu, asan əldə edilə bilən bir şey qılmış və tənəffüsün səbəb və vasitələrini hazırlamışdır. Beləcə, insan, bu xüsusda, hər hansı bir çətinlik çəkinmədən, yaradılışı gərəyi, daim tənəffüs etməkdədir.

Havadan sonra ən çox ehtiyac duyulan şey, sudur. Ancaq, suya olan ehtiyac, havaya olan ehtiyacdan daha az olduğu üçün, Allah, suyu əldə etməyi, havanı əldə etməkdən daha məşəqqətli qılmışdır.

Sudan sonra ən çox ehtiyac hiss edilən şey, yeməkdir. Yeməyə olan ehtiyac, suya olan ehtiyacdan daha az olduğu üçün, Allah Taala, yemək əldə etməyi, suyu əldə etməkdən daha məşəqqətli qılmışdır.

Sonra ehtiyac dərəcəsi və qiyməti cəhətindən, yeməklər də, dərəcə-dərəcədir. Bundan dolayı, özünə ehtiyac duyulan yeməyin tapılması, daha asandır. Tapılması və əldə edilməsi daha çətin olan hər yemək, özünə daha az ehtiyac hiss edilən bir yeməkdir.

Qiymətli daşlara və mədənlərə olan ehtiyac, həqiqətən çox az olduğu üçün, yerində olaraq, son dərəcə azdırlar.

Beləcə, başa düşmüş oluruq ki, daha çox ehtiyac duyulan hər şeyin əldə edilməsi, daha asandır. Allahın rəhmətinə olan ehtiyac, hər şeyə olan ehtiyacdan daha çox olduğu üçün, Allahın fəzlindən, o rəhmətinin tapılmasını, ən asan şey qılmasını istəyirik.

-------------------------------------

-------------------------------------

Allah Taala, daha sonra,

...وَلِيَعْلَمَ ٱللَّهُ مَن يَنصُرُهُۥ وَرُسُلَهُۥ بِٱلْغَيْبِ ۚ إِنَّ ٱللَّهَ قَوِىٌّ عَزِيزٌ

"...Allah, Onu görmədən, Ona və elçilərinə kömək göstərənləri biləcəkdir. Həqiqətən, Allah qüvvətlidir, əzizdir." buyurmuşdur.

Bu ifadə ilə bağlı, bir neçə məsələ vardır:

• Birinci məsələ:

"...Ona...kimlərin kömək edəcəyini..." ifadəsi, "dininə kimin kömək edəcəyini; peyğəmbərlərinə, onların qiyabında, din düşmənlərilə cihad edərək, qılınclar, mizraqlar və s. silahlar istifadə etmək surətilə, kimin kömək edəcəyini biləcəkdir..." mənasındadır.

ibn Abbas, "Allaha kömək edərlər, ancaq Onu görməzlər." demişdir.

...إِن تَنصُرُوا۟ ٱللَّهَ يَنصُرْكُمْ...

"...Əgər Allaha kömək edərsənizsə, O da, sizə kömək edər..." (Muhamməd/7) ifadəsi də, buna yaxındır.

✓ Dördüncü məsələ:

Kömək, bəzən, bir münafiqdən, ya da, qayəsi, dünyada mənfəət təmin etmək olan kimsələrdən vaqe olduğu kimi açıqdan-açığa edildiyindən; Allah Taala, əsas muradının, qiyabən edilən kömək olduğunu murad etmişdir. Bu, o köməyin, qəlb ixlası ilə meydana gəlməsidir.

Sonra, Allah Taala, Özünün, bütün işlərə iqtidarlı və mane oluna bilməz bir əziz olduğunu bəyan etmişdir.

(Fəxrəddin ər-Razi əl-Əşari, "Məfatihu'l-Ğeyb" təfsiri)