İbn Teymiyyə, Seyyid Qutub, Mevdudi, Cəmaləddin Əfqani, Məhəmməd Abduh, Məhəmməd Rəşid Rza, Fazlurrahman və Əli Şəraiti haqqında məlumat verərsiniz? Bunların əsərlərini oxumaq zərərlidir?

İbn Teymiyyə

Hicri yeddinci əsr sonunda Sələf əqidəsini əhya üçün fəaliyyət göstərən İbn Teymiye (v. 728/1328)' elm və düsünce adamlarından ən çox tənqid edilənlərdən biridir. Selefiyye məzhəbini müdafiə etmək, inanc sistemini səhabə və təbiin zamanındakı şəklə çevirmək istəyiylə yola çıxan İbn Teymiye, zəruri olaraq nəqli seçmişdir. Ona görə Quran və sünnədən başqa qurtuluş yolu yoxdur. Bu səbəblə ağıl, nəqlin qarşısına qoyula bilməz. Əsas olan nəqldir; ağıl isə idrak və təsdiq edicidir. Onun ən çox tənqid edildiyi istiqaməti, bidət haqqındakı fikirləridir.

Ancaq bunu, içində olduğu cəmiyyətin bu mövzudakı həddindən artıqlıqlardan qurtarmağa istiqamətli olduğu şəklində izah etmək mümkündür. Onun bu mövzudakı fikirləri, irəlidə bir qisim məktəblər tərəfindən çığrından çıxardılmış və onun etidallı məcrasından uzaqlaşdırılmışdır. Bəlkə də onun yazmadığı bir qisim xüsuslar onun adı istifadə edilərək nəşr edilmiş də ola bilər. Çünki İbn Teymiyenin çəkdiyi ümumi düşüncə içində xüsusilə bidətlə əlaqədar bir qisim ona isnad edilən fikirləri tərəddüdlü hala gətirməkdədir.

Ayrıca bunu da ifadə edək ki, Moğollara qarşı həm qılıncı və də ümumiyyətlə qələmi ilə İslama xidmət edən və bir çox həcmli əsər qələmə alan bu şəxs nəticə olaraq Masumiyet (İsmət) sifətinə sahib deyil. Onun da bir qisim fərqli düşüncələri ola bilər. Qaldı ki bunlar nəticədə bir şərhdir və özünə aiddir.

Əhli sünnəyə uyğun gəlməyən fikirləri varsa onları almadan digər fikir və düşüncələrindən istifadə edilə bilər.

Ayrıca fikirlərini, saytına və nəşrlərinə sahələrin daha diqqətli olmaları lazımdır. Əgər varsa əhli sünnəyə zidd düşüncələri onları da ayırd etmələri və ya o fikirlərə diqqət çəkmələri ən uyğun yoldur.

Ancaq bəzi səhvlərinin olması onlardan istifadə etməmizə maneə deyil. Çünki, bir bağçada çürük bir neçə meyvənin olması, bütün bağçanın çürüklüyünü göstərməz. Eyni şəkildə bir xəzinədə bir neçə saxta pul olmaqla xəzinənin dəyəri düşməz.

Yüzlərlə kitabından ikisi: Minhacüs-Sünnə, Məcmu Fətava.

Seyyid Qutub

Hacı ibrahim Qutubun oğlu olan Seyyid Qutub, 1906da Asyut qəsəbəsinə bağlı Kalıa kəndində dünyaya gəldi. Atası kənddə, sayılan bir adam və Vətən Partiyasının bir üzvü olaraq bilinməkdə idi. O zaman bu partiyanın başçılığında Mustafa Kamil vardı. Hacı İbrahim Qutub əkinçiliklə məşğul olar, əldə etdiyi məhsulun bir qisimini satar bir qisimini də kasıblara infak edərdi. Anası isə çox zadəgan bir ailəyə mənsub biri idi. Seyyid Qutuba tərbiyəsiylə, sevgi və şəfqətiylə çox təsir et mişti.

Seyyid Qutubun Həmidə və Əminə adlı iki bacısıyla Məhəmməd adında kiçik bir də qardaşı vardı. Daha Qahirədə oxuyarkən atasını itirincə, anasının və qardaşlarının bütün məsuliyyətləri onun üzərinə yıxılmış olurdu. O da bu vəziyyətdən olduqca sıxılmışdı. Bu çətinlikdən bir az olsun xilas olmaq üçün, anasını Qahirəyə daşınmağa razı etdi və Qahirəyə daşındılar. 1940da anasının ani vəfatı Seyyid Qutuba olduqca təsir etmişdi. Özünü həyatda tək hiss etməyə başladı. Bu mövzudakı duyğularını şəxsən özü bəzi kitablarında izah etməkdədir.

1949-cu ildə ABŞa getmişdir. Bu dövr boyunca Amerikan həyat tərzini və cəmiyyətini, şahid olduğu irqçiliyi tənqid etmiş və Amerikan mədəniyyətini primitif olaraq görmüş və rədd etmişdir. Ayrıca, 1949-cu ildə, o xaricindəykən, İslamda İctimai Ədalət adlı əsəri nümayiş olunmuşdur. Bu əsərində həqiqi ictimai ədalətin İslamda olduğunu qarşıya qoymuşdur.

Misirə döndüyündə, ictimai xidmətindən ayrılıb İhvanı Müslimin yəni Müsəlman Qardaşlar təşkilatına qatılmışdır. Təşkilatın qəzet və jurnallarından davamlı olaraq düşüncələrini köçürməyə çalışarkən, təşkilatın ümumi düşüncəsiylə öz fikirləri arasındakı bəzi fərqliliklər ortaya çıxsa da, bunlar kiçik detallar idi. Camal Abdul Nəsirə təşkil edilən 1954 tarixli sui-qəsd cəhdi səbəbiylə bir çox Müsəlman Qardaşlar üzvü kimi o da həbs olundu. Mühakimə etmə sonunda Seyyid Qutuba on il ağır həbs cəzası verilmişdir. Həbsdə irəlidə böyük bir əhəmiyyət və şöhrətə qovuşacaq iki əsəri olan, Quran təfsiri Fi zilal-il-Quran və Qutubun siyasi və fikri görüşlərinin ən son və bütününü ifadə edən Yoldakı İşarələri qələmə almışdır. 1964də sərbəst buraxıldıqdan sonra, 1965də təkrar həbs olundu. Bu dəfə də bir çox Müsəlman Qardaşlar üzvü ilə birlikdə həbs olunmuşdu və həbs olunma səbəbi dövlətə qarşı bir zərbə cəhdi idi. 22 Avqust 1966'da haqqında edam cəzası verildi. Qərarı Pakistan, İngiltərə, Livan, İordaniya, Sudan və İraq kimi ölkələrdəki bir çox dini nüfuz və qrup reaksiyayla qarşılasa və Nəsiri qərarından çevirməyə çalışsalar da, Seyyid Qutub 29 Avqust 1966da edam edilmişdir.

Seyyid Qutub dövrü siyasi çalxantılar içərisində keçmişdir. Əsərlərində bunun təsirləri görülməkdədir. Bu baxımdan bəzi nöqtələrdə səhvləri olsa belə özündən istifadə edilə bilər.

Mevdudi

Mevdudi, Heydərabad - Hindistanda 1903-cü ildə doğulmuş, atası tərəfindən İngilis təhsilinin hakim olduğu rəsmi məktəblərə göndərilmədən xüsusi müəllimlər vasitəçiliyi ilə yetişdirildi.

Ərəbcə, Farsca, Urduca və İngiliscə bilməkdə idi. Müxtəlif qəzet və jurnallarda yazdı. İslam birliyini təsis etmək üçün Xilafətin təkrar birliyi üçün çalışdı. "İslamda Cihad', "İslam Hüququ və Konstitusiyası" və "Dörd Termin" adlı əsərlərini qələmə aldı.

"Camaat əl-İslam" adlı təşkilatın qurucusudur. "Sünnənin Hüquqi Əhəmiyyəti" adlı əsəri ilə sünnə əleyhdarı görüşlərə cavablar vermişdir. Misirdə əl-Əzhər universitetinin islahı üçün də bir ara çalışmışdır.

Mevdudi öz diametrində və şərtlərində İslama könül vermiş və xidmət etmişdir. Bir qisim kəslər tərəfindən davamlı tənqid edilmişdir. Bunlar isə sanki İslamda bir dəyişiklik edəcəyi şəklindəki tezislərlə ortaya çıxmışlar. Ancaq İslamı əsrin idrakı içində təmələ toxunmadan izah etmək və fərqli metodlar istifadə etmək İslamı əslindən uzaqlaşdırmaq deyil.

Bütün bunlarla birlikdə Mevdudi də bir insandır və kiçik bəzi səhvləri ola bilər. Bu isə özündən istifadə etməyi maneə törətməz.

Əhli sünnəyə uyğun gəlməyən fikirlərini almadan digər fikir və düşüncələrindən istifadə edilə bilər.

Cəmaləddin Əfqani

İrəli fikirli və açıq fikirli bir məlumatın, böyük bir mütəfəkkir olaraq tanınan Cəmaləddin Əfqani (1254-1314 / 1836-1897) hər şeydən əvvəl şərqin oyandırıcılarından biridir. İslam aləminə azadlıq fikirini aşılamış, Müsəlmanları oyandırmaq üçün çalışmışdır. Həm yazıçı həm də natiq bir adam idi. Onun iki məqsədi vardı:

İslamı oyandırmaq, islahat etmək, mədəniyyət yolunu göstərmək

Müsəlman ölkələrini Avropalıların siyasi və iqtisadi nüfuzundan qurtarmaq.

O, Müsəlmanları cəhalət qaranlığından, qəflət bataqlıqlarından qurtarmaq üçün çalışdı.

İstilacılara qarşı amansız bir düşmən idi. Milliyyəti ilə əlaqədar rəvayətlər müxtəlifdir. Misirə getdi orada uzun müddət qala bilməyib 1286/1870 ilində İstanbula gəldi. Böyük məscidlərdə vaazlar verdi. Darul-Fünunda konfrans verdi. İslam birliyinin təsisi üçün II. Abdulhəmid Xan tərəfindən vəzifəli olaraq İrana göndərildi. Ancaq İranlılar İslam Birliyi ilə əlaqədar təklifləri rədd etdilər.

Təəssüf ki, zaman zaman İslam dünyasında edilən səhvlərdən biri təkfir məsələsidir. Bu barədə Cəmaləddin Əfqanı da təkfirə həmsöhbət olmuş olanlardan biridir. Məmməd Akif bu xüsusu şiddətlə rədd edər və belə deyər: "Müsəlmanlıqda ən güc bir şey varsa o da bir adama dinsiz payını verməkdən ibarət olduğu halda fəzlini, mədəniyyətini, ikbalini, şöhrətini çəkə bilmədiyimiz, yaxud tərzi təfəkkürünü öz məşrəbimizə müvafiq görmədiyimiz kəsləri bu hasbi rütbə ilə nəzərdən salmaq nədənsə bizə çox asan gəlir.( Məmməd Akif, Sıratı Müstakim, ədəd 91, Cemaziyelevvel 1328 / May 1326)

Nəticə olaraq Cəmaləddin Əfqanı, zamanında yaşayan Müsəlmanların içində olduqları səhvlərdən və gerilikdən qurtarmaq üçün səy göstərən əhəmiyyətli simalardan biridir. (Geniş məlumat üçün baxın. Osman Keskioğlu, "Cəmaləddin Əfqani", Ankara Universiteti İlahiyyat Fakültəsi Jurnalı, il 1962, Ankara 1963, s. 91 vd..; Hamid İnayət, Ərəb Siyasi Düşüncəsinin Seyri, İstanbul 1997, s. 95 vd..)

Məhəmməd Abduh

Cəmaləddin Əfqanının ən məşhur tələbələrindən biridir. Misirdə dini düşüncənin canlandırılmasında əhəmiyyətli rol oynamışdır. Ağlı ön planda tutan bir görünüş sərgiləmişdir. 1294/1877 ili Əzhər Universitetindən alimlik sənədi aldı. O, şüursuzluqla mübarizə etdi və Misirdə hər şeydən əvvəl əxlaqi təhsil və fikri hazırlıq edilməsi düşüncəsində idi. O, işğalçılara qarşı idi ancaq işğalçıları atmaq üçün də dini düşüncədə bir islah hərəkətinə girmənin lazımlılığına inanırdı.

Abduh, Avropa düşüncəsini almanın yanında iki iş daha etmişdir. Biri, yeni düşüncələri İslam düşüncəsiylə qarışdırıb ikisini barışıq vəziyyətə gətirmək, digərisi də təqlid və fanatizm zəncirlərinin qırılmasının dinsizliyə və əxlaqi təməllərin boşalmasına səbəb olmasını önləmək idi.

Nəticə olaraq bunu söyləyə bilərik: Məhəmməd Abduh, bir qisim modernist düşüncələri ilə tənqid edilməkdə və bu tənqidlərin bir qisimi həqiqətən yerində olsa da ümumi mənada geri qalmış olan Müsəlmanların təkrar tərəqqisi üçün səy sərf etmiş bir şəxsdir. Bizə düşən yaxşı və gözəl gördüyümüz istiqamətlərindən istifadə edib, səhv gördüyümüz mövzularda isə onu təqlid etməməkdir. Qaldı ki, o da təqliddən insanları məhrum etməkdə idi. Bir də bu tərz düşüncəyə sahib olan kəsləri öz cəmiyyət quruluşu içində qiymətləndirmək daha məqsədəuyğun olacaq. Hələ hələ ən kiçik bir şeydən təkfirə yönəlmək İslamın ruhu ilə uyğun gələcək şey deyil. (Hamid İnayət, Ərəb Siyasi Düşüncəsinin Seyri, İstanbul 1997, s. 133 vd.)

Məhəmməd Rəşid Rza

Rəşid Rza da Abduhun şagirdidir. Cəmaləddin Əfqanı və Abduhun fikirlərinin şiddətli müdafiəçisidir. Onların fikirlərinə əlavə olaraq çox fərqli bir düşüncəyə sahib olmadığı bilinməkdədir. Bir xüsus vardır ki, onu digər yenilikçilərdən ayırar. O da, xilafətin islahı və ilk dövrki halına təkrar çevirilməsidir. Ona görə Müsəlmanların qurtuluşu, xilafətin Türklərdən alınaraq təkrar Ərəblərə verilməsi və xəlifənin də Ərəblər arasından seçki şəkliylə seçilməsinə bağlıdır. (Hamid İnayət, Ərəb Siyasi Düşüncəsinin Seyri, İstanbul 1997, s. 178-180)

Təkrar bu xüsusu vurğulamaqda fayda vardır: Bu insanlar şübhəsiz ki, nə mələkdir nə də günahsız sifətinə sahib olan bir peyğəmbərdir. Bunların doğruları ola biləcəyi kimi, şübhəsiz səhvləri də vardır. Bəzən bu içində olduğu cəmiyyət quruluşundan, bəzən təsirində qaldığı bir qisim şəxslərdən, bəzən də içinə düşdüyü çox fərqli ruh quruluşundan qaynaqlana bilər. Öz cəmiyyət quruluşu üçün doğru ola bilən bir şey digər bir cəmiyyət üçün çox da doğru olmaya bilər. Məsələni bu baxımdan qiymətləndirərək modernizm və ya sələfiyyəçiliyi müsbətləri və mənfiləri ilə qiymətləndirməli və də xüsusilə kəslərin dini həssaslığına da diqqət yetirməlidir. Şübhəsiz İslam hər çağa və hər fərqli cəmiyyətə xitab edər. Ancaq bunun o əsrin anlayışına uyğun bir şəkildə təqdim edilməsi mütləq zərurətdir. Bunu edərkən diqqət yetirilməsi lazım olan xüsus İslamın Quran və səhih sünnə oxlu edilməsidir. Bunu təqdim edən də şübhəsiz ağıl sahibi olan insanlardır. Onun üçün ağlı və onun bir məhsulu olan elmi də atmaq kənara mümkün deyil.

Fazlurrahman

21 Sentyabr 1919da Hindistanın (bu günki Pakistanın şimal-qərbində olan) Xəzərə şəhərində, dindar bir ailənin uşağı olaraq dünyaya gəldi. Atası Mövlana Şihabuddin, Deobandi (Diyobendi) məktəbə mənsub bir alim idi. Fazlur Rəhman, ilk təhsilini atasından aldıqdan və -öz ifadəsiylə- 10 yaşında Quranı əzbərlədikdən sonra mədrəsə təhsilinə başladı. Ailəsi 1933-cü ildə Lahor şəhərinə daşınınca universitetə getdi. Bir tərəfdən də atasından aldığı xüsusi təhsilini davam etdirdi və 1940da Pencap Universitetindən məzun oldu. Eyni universitetdə etdiyi yüksək biliyini 1942-ci ildə tamamladı və eyni il bu universitetə assistent olaraq təyin edildi.

1946-1949 illəri arasında Oxford Universitetində doktor çalışması edərkən bir tərəfdən də İslam fəlsəfəsi ilə maraqlandı. Bu dövr, Fazlur Rəhmanın keçirdiyi zehniyyət çevrilməsi baxımından bir dönüş nöqtəsi olmuşdur. Bunu özü belə ifadə edər: "İngiltərədə Oxford Universitetində doktor təhsili etdikdən və Durham Universitetində dərs verməyə başladıqdan sonra, daha əvvəl almış olduğum müasir təhsil ilə ənənəvi təhsilim arasında bir ziddiyyət hiss etdim. 1940-cı illərin sonu ilə 1950-ci illərin başlarında fəlsəfə ilə çalışmaqdan doğan ciddi bir şübhə dövrü keçirdim. Bu, ənənəvi inanclarımı darmadağın etdi."

Doktorasını tamamladıqdan sonra Oxfordda Fars Mədəniyyəti və İslam Fəlsəfəsi müəllimi olaraq dərs verməyə başladı; arxasından Durham Universitetinə, 1958-ci ildə də Kanada McGill Universitetinə keçdi. Burada üç il çalışdıqdan sonra Pakistanda əsgəri bir zərbəylə rəhbərliyi ələ keçərən Eyup Xanın dəvəti üzərinə Pakistana getdi. Eyup Xana məsləhətçilik, İslami Araşdırmalar İnstitutunda idarəçilik və müdirlik etdi (1961-1968); İngiliscə Islamic Studies və Urduca fikir-o-Nəzər jurnallarını çıxardı. Bu institutda çox sayda tələbəyə dərslər verdi və xaricə getmə imkanı təmin etdi.

Burada qələmə aldığı kitab və məqalələrdə ortaya atdığı görüşlər səbəbindən Pakistan üləmasının böyük reaksiyasını çəkdi. Getdikcə artan reaksiyalar onu 1968-ci ildə Pakistanı tərk etməyə məcbur etdi. Amerikaya getdi; 1969-cu ildə Chicago Universitetinə müəllim olaraq getdi və 26 İyul 1988-ci ildə vəfat edənə qədər burada İslam Düşüncəsi Professoru olaraq çalışdı.

Fikirləri

Xüsusilə metodolojik (Üsula istiqamətli) işləriylə diqqət çəkən və ağırlıqlı olaraq akademik ictimaiyyət arasında təsirli olduğu müşahidə edilən Fazlur Rəhman, Tasavvufdan Hədisə, Fiqhdən Kəlama qədər İslami intizamların bütünü haqqında modernist bir yanşma ilə kəlam etmiş biri olaraq, özündən sonrakı modernist fikirlərə ilham qaynağı olmağa davam etməkdədir.

İslam qaynaqlarında bildirildiyi və açıqlandığı kimi vəhyin həm məna, həm də sözük olaraq Hz. Peyğəmbər (s.ə.s.)a bir mələk vasitəsiylə intiqal etdiyi mövzusunda Fazlur rəhmanın ciddi şübhələri vardır.

Quranın tarixiliyi (ehtiva etdiyi hökmlərin Hz. Peyğəmbər (s.ə.s.) dövrünə məxsus olub bu gün eynilə tətbiq oluna bilməyəcəyi) tezisinin infrastrukturunu təşkil edən bu anlayışı Fazlur Rəhman belə ifadə etməkdədir: "İslami müasirçiliyin bir mənası varsa, o da qətiliklə şəriətin məzmununun dəyişməyə, böyük ölçüdə və çox istiqamətli bir dəyişməyə tabe tutulması lazım olduğudur. Bu məqalədə ifadə edildiyi şəkildə dəyişmə qanunu qəbul edilsə bu fəaliyyət heç bir şeylə sərhədlənəməz; hətta Quranın qanun qoyan ayələri də bu yeni şərhin əhatəsi xaricinə çıxmaz. Bu qanunun tək sərhədi və lazımlı çərçivəsi, Quranın ictimai məqsədləri, təməl və əxlaqi qanunlarıdır."

Qiymətləndirmə: Yuxarıda qismən toxunduğumuz bəzi fikirlərindən də açıqca aydın olacağı üzrə Fazlurrahman, ənənəvi Əhli sünnə xəttinə olduqca uzaq, bütün İslam alimlərinin ittifaq etdiyi mövzularda də zidd düşüncələrə sahib bir şəxsdir. Bu səbəbdən İslami elmlər sahəsində köklü məlumatlara sahib olmayan bir kimsənin bu şəxsin əsərlərini oxumaqla təsirində qalması, heç olmasa başının qarışması qüvvətlə olabiləcəkdir.

Əli Şəraiti

İran İnqilabının ideoloqlarından olan və din sosiolojisi sahəsindəki əsərləriylə tanınan Şəraiti 1933-cü ildə İranda doğuldu. Atası qabaqcıl milliyyətçi bir vaiz idi. Təhsil illərində ilk dəfə İranın daha aşağı siniflərindən insanlarla tanış oldu, var olan lakin bilmədiyi yoxsulluq və çətinliklərlə tanış olması bu dövrdə oldu. Ayrıca eyni dövrdə Qərb fəlsəfi və siyasi düşüncəsiylə də tanış olmuşdur. Müasir sosioloji və fəlsəfənin dünyagörüşü və bunun ənənəvi İslami prinsiplər ilə xırmanlanılması vasitəsilə Müsəlman cəmiyyət və birliklərin qarşılaşdığı problemləri şərhə və həllər tapmağa çalışmışdır. Şəraiti Mövlana və Məhəmməd İqbaldan böyük ölçüdə təsirlənmişdir.

Əli Şəraiti, ədəbi bir üslubla daha çox ictimai mövzularda əsərlər qələmə almış olan və 60-a yaxın əsərlərinin az qala hamısı Türkcəyə çevrilmişdir. Şəraiti əsərlərini romantik inqilabçı bir ruhla qələmə aldığı üçün xüsusilə gənclər arasında tərəfdar tapmış, bəziləri tərəfindən də böyük bir İslam qəhrəmanı və inqilabçısı olaraq təqdim edilmişdir. Bir yandan da onun fanatik bir şiə kimi bəzi səhabəyə hücum etməsi göz ardı edilmiş, sanki xoş görülmüşdür. Şəraitinin əsərlərində İslamla sosializmi sintez etməyə çalışdığı da hiss edilməkdədir. Ayrıca Allah haqqında istifadə etdiyi təşbeh və təcsimi xatırladan bənzətmələr də İslam ədəbinə uyğun düşməməkdədir.

Fazlur Rəhman, Şəraiti kimi ziyalıların fikirləri  ümumiyyətlə doğru olsa da hər mövzuda istiqamət üzrə ola bilmədikləri əsərlərində bəzən əhli sünnənin xəttlərindən uzaqlaşdıqları müşahidə edilməkdədir.

Bu növü ziyalıların üzərində dayandıqları Tövhid, ədalət, azadlıq, oyanış, özə çevril, inqilab kimi cazibədar anlayışlarla yola çıxıldıqdan sonra, onlara tabe olanlar işi irəli aparıb zamanla günahkar olan  "ənənəvi" deyilən dəyərlərə döyüş açılmış və bu döyüşdə sərhəd güdülmədən İslami bir çox dəyər və anlayışa da baş qaldırmaq halını ala bilmişdir.