İMAM SƏRAXSİ ( رحمة الله ضد ) :

   Muhamməd bin Əhməd bin Əbi Səhl Səraxsi (ö.1090)

  İslam alimlərinin məşhurlarındandır. Hənəfi məzhəbində böyük fiqh alimidir. Adı, Muhamməd bin Əhməd bin Əbi Səhl Səraxsidir. Ləqəbi Əbu Bəkr, ləqəbi Şəmsül-Əimmədir. Türkistanda yetişən İslam alimlərindən olub, 1010-cu ildə Səraxsda doğuldu. 1090-cu ildə vəfat etdi. Səraxs şəhərinə istinadən Səraxsi deyildi. Səraxs şəhəri, Türkmənistanda Məşhəd ilə Mərv arasında qədim bir şəhər olub, bu gün İran və Türkmənistan sərhədi üzərindədir.

   Əbu Bəkr Səraxsi (رحمة الله ضد) təhsilini Buxarada alıb. Fiqh elmini zamanının ən məşhur alimlərindən olan Şəmsül-Əimmə Əbu Muhamməd Əbdüləziz bin Əhməd Hulvanidən (رحمة الله ضد) alımışdır. Uzun illər bu müəlliminin dərslərinə davam edib, fiqh elmində çox yaxşı yetişdi. Bu şəxsdən başqa, digər alimlərdən də dərs aldı. Dövlətlər hüququ barəsində alim və bu barədə İmamı Muhamməd Şeybani (رحمة الله ضد) tərəfindən yazılan əsərlərdə mütəxəssis olan Əbul-Həsən Əli bin Muhamməd bin Hüseyndən ( رحمة الله ضد ) və Əbu Hafs Ömər bin Mənsur əl-Bəzzardan (رحمة الله ضد) dərs almışdır.

‌   Səraxsinin (رحمة الله ضد) ən başda gələn müəllimi Şəmsül-Əimmə Hulvani (رحمة الله ضد) Buxarada məşhur Hənəfi məzhəbi alimlərindən idi. Elmiylə, yaşayışıyla, tələbə yetişdirməsi ilə insanlığa çox xidmət edən bu müəllimindən sonra onun yerinə keçdi, elmdəki üstünlüyündən ötəri İmam Səraxsiyə ( رحمة الله ضد ) də Şəmsül-Əimmə (alimlərin, imamların günəşi) ləqəbi verilmişdir. Zamanının məşhur alimlərindən olan Səraxsidən də Burhanül-Əimmə Əbdüləziz bin Ömər bin Mazə, Mahmud bin Əbdüləziz Özcəndi, Rüknüddin Məsud bin Həsən, Osman bin Əli bin Muhamməd Beykəndi ( Allah hamısına rəhmət etsin ) fiqh elmini öyrənmişlər.

   İmam Səraxsi (رحمة الله ضد)  kəlam və münazərə elmində də alim olub, çox ibadət edən zahid bir şəxs idi. Ömürü elm öyrənmək, öyrətmək və dinə xidmət etməklə keçmişdir. Bu barədə çox çətinliklərə dözmüş və çox mükəmməl əsərlər yazmışdır. Osmanlı Şeyxül-İslamı Kamal Paşazadə (رحمة الله ضد), Səraxsinin (رحمة الله ضد) müctəhid fil-məzhəb təbəqəsindən (Məzhəbdə müctəhid) olduğunu bildirmişdir.

   İmam Səraxsinin (رحمة الله ضد) həyatında əhəmiyyətli və çətin bir dövr olmuşdur. Bu dövr, on ildən çox sürən həbslik həyatıdır. Zamanın xaqanına nəsihət qəbilindən söylədiyi sözlər səbəbiylə həbsə atıldı. Atıldığı həbsxanada bir quyuya bağlanıldı. Uzun müddət, həbs edildiyi quyuda qaldı. Zəminində otaq kimi kiçik bir yer olan quyu içində, həbsdəykən də elmi işlərini davam etdirdi. Yanında heç bir kitab yox idi. Lakin o, on iki min cüz kitabı əzbərləmişdi. Tələbələrinə, bu quyudaykən dərs verdi. Tələbələri quyunun başına da aşağıdan onlara dərs verərdi. Otuz cildlik “Məbsut" adlı əsərini, bu həbsliyi əsnasında, quyunun içindən çöldə olan tələbələrinə söyləmək sürətiylə yazdırmışdır. Вu kitabı yazdırarkən  heç bir qaynağa müraciət etməmiş, daha əvvəl öyrənmiş və əzbərləmiş olduğu məlumatlara yazdırmışdır.

   İmam Səraxsi (ر حمة الله ضد) bir dəfə, soyuq səbəbi ilə elm oxumaq üçün dəstəmaz almayan tələbəsinə  bələ dedi: “Allahu təala səni bağışlasın. Bu qədər soyuq səbəbiylə dəstəmaz almaqdan imtina edilərmi? Mən Buxarada tələbəykən, bir gün qarın ağrısına tutulmuşdum. Gündə qırxa qədər tualetə getməyə məcbur qalırdım. Hər dəfə dəstəmazı təzələmək üçün çaya gedirdim, elə soyuq idi ki, otağıma gəldiyimdə mürəkkəbim donmuş olurdu. Sonra mürəkkəb qabını bir müddət sinəmə sürtürdüm və sinəmin hərarəti onu əridincə, qeydlərimi yazmağa davam edirdim” buyurmuşdur.

    Həbsliyinin son aylarında, məmləkət vətəndaş müharibələri ilə qarışmışdı. Bu aralar, İmam Muhamməd Şeybaninin ( رحمة الله ضد ) dövlətlər ümumi hüququ ilə əlaqədar Siyəri-Kəbir adlı əsərini şərh etməyə başladı. Bu kitabı, dövlətlər hüququ sahəsində yazılan ilk əsərdir. 1087-ci il Rəbiül-Əvvəlin 20-də həbsdən çıxarıldı. Həbsdən çıxarıldıqdan bir müddət sonra Fərqanəyə getdi. Fərqanə Əmri Əmr Həsən onu böyük bir məmnuniyyətlə qəbul etdi. Son illərini Fərqanədə keçirən Səraxsi həzrətləri, orada da alimlər və xalq tərəfindən çox sevilmiş, əhəmiyyətli məsələlər üçün müraciət qaynağı olmuşdur.

   Əsərləri:

1. Kitabül-Məbsut: 30 cildlik məşhur əsəridir. Fiqh elminə dairdir. Allamə Tarsusi ( رحمة الله ضد ) : “Səraxsinin Məbsutu elə bir kitabdır ki, onun müxalifi ilə əməl edilməz. Ancaq ona etibar edilir və onunla fətva verilər” demişdir.

2. Əşratüs-saat. Bu əsərini tələbəliyi əsnasında müəllimi Şəmsül-Əimmə Hulvanınin ( رحمة الله ضد ) qiyamət əlamətləri ilə əlaqədar dərsləri əsnasında tutduğu qeydlərdən yazmışdır.

3, Şərhi Ziyadat-üz-ziyadat,

4. Şərhi Məscidül -Kəbir,

5. Şərhi Məscid-əsas-sağır.

6, Şərhül-müxtəsər fil-fiqh.

7. Şərhi Siyəri kəbir, İmam Muhamməd Şeybaninin Siyəri kəbır adındakı məşhur əsərinə yazdığı şərhidir.

8. Müxtəsəri Təhavi şərhi

9. Şərhi kitabün-nəfəqat

10. Şərhi Ədəbül-Qazi.

11. Fəvaidül-fiqhıyyə və kitabül-hayz.