MUHAMMƏD BiN HƏSƏN ƏŞ-ŞEYBANi (ö. 805)

    Hənəfi məzhəbinin üç  böyük imamından biri. Əsərləri ilə Hənəfiliyin sistemləşməsində və yayılmasında təsiri olmuşdur. Əbu Yusufla (رحمه الله تعالى) birlikdə, Hənəfi məzhəbinin iki imam manasında “İmameyn” deyə adı çəkilir. Adı Muhamməd, ləqəbi Əbu Abdullahdır. 749-cu ildə İraqın Vasit şəhərində doğulmuşdur. Təhsilini Kufədə aldı. Atasından otuz min qızıl miras qalması, bu elmləri təhsil almasını asanlaşdırmış və bütün sərvətini bu uğurda istifadə etmisdir. Kiçik yaşda Əbu Hənifənin (رحمه الله تعالى)  dərslərini təqibə başladı. 767-ci ildə Əbu Hənifənin (رحمه الله تعالى ) ölümündən sonra, fiqh təhsilini Əbu Yusufdan  (رحمه الله تعالى ) tamamladı. İmam Muhamməd b. Həsən, Əbu Hənifənin öldüyü tarixdə on səkkiz yaşında idi. Muhamməd b. Həsən, müxtəlif yerlərə səyahətlər etmiş, Şamda Əvzainin, Məkkədə Sufyan b. Uyeynənin, Xorasanda Abdullah b. Mübarəkin yanına gedərək bunlardan təhsil aldı. Bəsrədə bir çox elm əhlindən dərs aldı. Bu səyahətlərinin ən əhəmiyyətlisi, Mədinədə olanıdır. İmam Muhamməd burada üç il İmam Malikin  (رحمه الله تعالى) dərslərinə davam etmiş və dəfələrlə Muvattanı ondan dinləmişdir. 

Mədinədəki bu təhsiliylə Muhamməd b. Həsən (رحمه الله تعالى) Rəy əhlinin üsuluyla, hədis əhlinin üsulunu birləşdirdi. İraqa qayıtdığında şöhrəti hər tərəfə yayıldı, bir çox tələbə ondan dərs aldı. Bu tələbələrin ən əhəmiyyətlilərindən biri Əsəd b. Furatdır   (رحمه الله تعالى). Daha əvvəl İmam Malik`dən (رحمه الله تعالى) dərs alan Əsəd, İmam Muhammədin yanına gələrək, tələbəlik etdi. Daha sonra Afrikaya dönüb Muhamməd b. Həsənin  (رحمه الله تعالى ) təsiriylə Afrika və Mərakeşdə Əbu Hənifənin fiqhi ictihadlarını və görüşlərini  xalqa nəql etdi. Bir digər əhəmiyyətli tələbəsi isə, İmam Şafidir (رحمه الله تعالى). İmam Şafi, İmam Muhaməddən elm təhsil aldı və onun əsərlərini istinsax etdi (nüsxələrini çoxaltdı). Digər əhəmiyyətli tələbələri isə, Əbu Hafs əl-Kəbir, Süleyman əl-Curcani, Əbu Ubeyd Qasım b. Səlləm , Yəhya b. Əksam, İsmayıl b. Tövbə kimi alimlərdir (Allah hamısına rəhmət etsin ). 

   Harun ər-Rəşid, əvvəlcə qazilik vəzifəsini qəbul etmədiyi üçün İmam Muhammədi iki ay həbs etdi. Daha sonra İmam Muhamməd bu qərarından əl çəkincə, müvəqqəti bir müddət üçün paytaxt edilən Raqqaya qazi təyin edildi. 792-ci ilda Zeydi İmam Yahya b. Abdullahın üsyanı məsələsində, Harun ər-Rəşid, İmam Muhammədlə istişarə etdi. Bu istişarənin nəticəsi olaraq Xəlifənin etibarını itirdi və Əli oğulları tərəfdarı olmaq şübhəsi altında qaldı. Əsərləri təftiş edilərək, üsyan mahiyyətli cümlələrin olub olmadığına baxıldı və bu vaxt da qazilik vəzifəsindən də azad edildi.  

    İmam Muhamməd, qazilik vəzifəsindən alındıqdan sonra, 805-ci ilə qədər Bağdadda qaldı. Bu vaxt Xəlifəylə araları yaxşılaşdı və yenidən vəzifəyə gətirilərək, Xorasanda qazilik vəzifəsinə təyin edildi. Eyni il Rəydə vəfat etdi. Eyni gün Kisai (رحمه الله تعالى ) [1] də vəfat etmişdi. Harun ər-Rəşid: “Bu gün Ərəbcə və Fiqh dəfn edildi”. deyərək itginin böyüklüyünü dilə gətirdi.

    Hənəfi məzhəbi üsulunda, İmam Muhamməd ilə İmam Əbu Yusufun görüşü bir mövzuda birləşdiyində, İmam Əbu Hənifənin görüşü seçilər və o mövzuda Hənəfi məzhəbinin görüşünü təmsil edar. 

Əsərləri: 

   İmam Muhammədin dili qüvvətli və qələmi axıcı idi. Asan yazardı. Hənəfi fiqh məsələlərini yığıb sonrakı nəsillərə köçürən o olmuşdur. Qiymətli əsərlər yazmış.Hamısı da zamammıza qədər intiqal etmişdir. Əsərləri ümumiyyətlə iki qismə ayrılır: 

A) Zahirur-Rəvaya: Bunlar altıdır: 

1.Əl-Məbsut, buna “əl-Əsl” da deyilir. 

2.əz-Ziyadat. 

3.əl-Camius-Sağir. 

4.əl-Camiul-Kəbir. 

5.əs-Siyərus-Sağir. 

6.əs-Siyərul-Kabir. 

    Bunların hamısı fiqh (islam Hüququ) ilə əlaqədardır. Bu kitabları İmam Muhamməd təvatür yoluyla Əbu Hənifə və ya Əbu Yusufdan rəvayət etdiyi üçün “açıq rəvayətli, rəvayətində şübhə olmayan” mənasinda “Zahirur-Rəvayə” deyilmişdir. Özünün görüşləri də bu kitablardadır. Bu altı kitab içindəki mövzular Hənəfi fiqhinin təməlini təşkil etdiyi üçün bunlara “əl-Üsul” adı da verilmişdir. 

    Zahirur-Rəvayə kitabları, Hakim əş Şəhid Əbul-Fadl Muhamməd əl-Mərvəzi (رحمه الله تعالى ) (ö. 945) tərəfindən qısaldılaraq bir yerə yığılmış və əsər “əl-Kafi” adını almışdır. Bu kitab, öz dövründə Hənəfi məzhəbinin görüşlərini, füru məsələlərini öyrənmək istiyənə kafi qəbul edilmişdir. Bu müəlifin “əl-Müntəka” adında bir əsəri daha vardır ki, nəvadir məsələrini də içinə alır. “əl-Kafi”, daha sonra, Əbu Bəkr Muhamməd Şəmsül-Əimmə əs-Səraxsi (ö.1097) tərəfindən şərh edilmiş və “əl-Məbsut” adlı bu əsər otuz cild halında nəşr edilmişdir. Əs-Səraxsi, bu əsərinin bir hissəsini zindanda ikən tələbələrinə yazdırmısdır. Hənəfi məzhəbində Əl-Məbsut adını  daşıyan başqa əsərlər də vardır. Digər Məbsutlar sahibinin adları ilə xatırlanılır. Bunlar,  İmam Muhammədin əl-Məbsut adlı əsərinin şərhidir. Digər məzhəblərdə  də Məbsut adlı əsərlərə rast gəlinir. Əs-Səraxsinin Əl Məbsutu Hənəfi fiqhinin ən mötabər kitablarndan biridir. Məsələlərin söykəndiyi dəlillər zikr edilir.

  B)Nadirur-Rəvayə Kitabları:

1. Keysaniyyat kitabı. İmam Muhammaddən Şuayb b. Süleyman əl-Keysani rəvayət etdiyi üçün bu ad verilmişdir.

2. Haruniyyat. Harun ər-Rəşidə təqdim edildiyi üçün bu ad verilmişdir. 

3. Cürcaniyyat. Cürcanda yazıldığı və ya Əli b. Saleh əl Cürcani rəvayət etdiyi üçün bu ad verilmişdir. 

4.Rakkiyat. İmam Muhamməd Rakka qazı ikən ona gələn məsələləri ehtiva edir. 

5. Ziyadetüz-Ziyadat, əz-Ziyadatı tamamlayıcı mahiyyətdədir. Bu kitablara Nəvadirur-Rəvayə və ya Qeyri Zahirur-Rəvayə deyirlər, çünki bu kitabların rəvayati təvatür dərəcəsində deyildir. Bunlardan başqa: 

1. Ər-rəddi alə Əhlil-Mədinə. Əbu Hənifənin rəyləriylə Mədinəlilərin rəylərinin ziddiyyətlərini izah edər.

2.Kitabul-Asar: Bu əsərində, Əbu Hənifədən rəvayət etmiş olduğu mərfu və mürsəl hədisləri toplamışdır. 

   İmam-ı Muhamməd Şeybânî'nin yuxarıdakı əsərlərindən başqa əl-Hucce, əl-Asar və əl-Əmali kimi əsərləri də vardır. Bunlardan başqa İmam-ı Malikin Muvattâ'sının şərhi olan bir əsəri daha vardır. Bu əsərində öz məzhəbində dəlil olan hədis-i şəriflər və xəbərləri toplamışdır. Abdullah-ı Dəhləvi (rəhmətullahi əleyh), Hənəfi alimlərinin bu kitabı mütləq yanında saxlamalarını tövsiyə etmişdir.

 Muhamməd Şeybânî'nin (rəhmətullahi əleyh) gözəl sözlərindən bəziləri:

"Sadiq dost, səni xeyirə təşviq edəndir."

"Bir məclisdə elm və irfan olmazsa, onun yerinə, o məclisdə nəfsani hisslər olar."

"Öz nəfsini bəyənmək qədər axmaqlıq yoxdur."

"Əfv etmək ağılın zəkatıdır. Gözəl əxlaq, pis nəsəbi örtər. "

   Qeyd:[1].Məşhur yeddi qiraət imamının yeddincisi. Təbəi Tabeindəndir. Kufədə nəhiv elminin qurucusudur. Qiraət, nəhiv, lüğət elmlərində zamanının imamı olub, digər İslam elmlərində də söz sahibi bir İmam olub.