"Günəş, ay dünyadan sonra bir anda tərəzidə ədalətli olun" deyilməsinin hikməti nədir?

Dear Brother / Sister,

     Bu ayələrdə günəş, ay, göy və yerin yaradılmasındakı bəzi incəliklərə toxunulmaqda, kainatdakı tarazlığa diqqət çəkilməkdə, bəşəri əlaqələrdə də tarazlığın şərt olduğu, bunun isə ədalətlə təmin edilə biləcəyi vurğulanmaqda, sonra da insanlara verilən bəzi nemətlər xatırladılmaqdadır.

    Bütün bu varlıqlar və bağlı olduqları nizam bizlər üçün var edildiyinə görə insan da həyatını bir hesaba görə tənzimlənməli, bir haqq-hesab gününün gələcəyi şüuru içində olmalı və özünü bu hesaba hazırlamalıdır.

    Əlaqədar ayələrin tərcümələri və qısa şərhləri belədir:

1-2. Qur'an'ı Rəhman öyrətdi.

3. İnsanı O yaratdı.

4. Ona anlamaq və izah etməyi öyrətdi.

5. Günəş və ay bir hesaba bağlanmışdır.

6. Gövdəsiz bitkilər də ağaclar da səcdə edərlər.

7-8. Göyü O ucaltdı, tarazlıq və ölçünü O qoydu ki tarazlıqdan sapmayasız;

9. Ölçünü düzgün tutasınız və əskik olaraq çəkməyəsiniz.

10. O, yer üzünü canlıların altına sərdi.

11. Orada meyvələr və salxımlı xurma ağacları vardır.

12. Həmçinin saçaqlı dənli bitkilər və xoş ətirli çiçəklər də vardır.

13. Artıq Rəbbinizin ne'mətlərindən hansın inkar edə bilərsiniz?

    Öncə sualda keçən mövzuya qısaca cavab verib, ayələrin şərhini verəcəyik.

Ayələrin, öncəkilərlə əlaqəsi barəsində bu izahlar edilə bilər:

    1) Allah Təalanın Rəhman olduğu sabit olub, bir şəfa və rəhmət hesab olan Quranına da işarə edib, nemətlərini zikr etmiş və bu işə də, insanı yaratması ilə başlamışdır. Çünki, Bütün nemətlərin tamamlanması insan nemətinin yaradılması sayəsində olmuşdur. Çünki, insan yaradılmamış olsaydı, heç bir şeydən istifadə edə bilməzdi.

    - Daha sonra Cənabı-Haqq, anlamaq nemətini, "Ona bəyanı (danışmağı) O öyrətdi" ifadəsiylə bəyan etmişdir. Bu ifadə də, insanın var olması etibarilə söylənmiş olan bir ifadədir. Çünki insan var olmasaydı, nə fayda, nə də istifadə həyata keçmiş olmazdı.

    - Daha sonra Cənabı-Haqq, məlum olanlar sinifindən müəyyən olan iki nemətini zikr etmişdir ki, bunlar, səmavi nemətlər növünün ən bariz olanlarıdır. Ki, məhz bunlar, günəş və aydır.

    Günəş olmasaydı, qaranlıq heç gitməzdi. Ay olmasaydı, bir çox açıq nemətlər əldə edilə bilməzdi.

   Amma bu ikisi xaricində qalan ulduzlar belə deyildir. Çünki, bunların nemət olmaları, bu ikisinin nemət olmalarının açıqca başa düşülməsi kimi, açıq şəkildə başa düşülməz.

    - Daha sonra Cənabı-Haqq bu iki şeyin hərəkətlərindəki ən mükəmməl faydanın, dəyişməyən bir hesab sayəsində həyata keçdiyini bəyan etmişdir. Çünki günəş, bir yerdə sabit olsaydı, bundan heç kim yararlana bilməzdi. Əgər onun hərəkəti insanlar tərəfindən bilinməmiş olsaydı, onlar, əkinçilik və vaxtlarında (ondan) faydalana bilməzdlər. Çünki, demək olar hər şey, mövsümlərə bina edilmişdir, yəni ondan asılıdırlar.

    - Daha sonra Cənabı-Haqq günəş ilə aya müqabil, yerdə olan iki açıq nemətini də bəyan etmişdir ki, bunlar da gövdəli və gövdəsi olan bitkilərdir. Çünki ruzinin təməli, bunlara dayanır.

    Əgər bitkilər olmasaydı, Allah diləməsi halı müstəsna, insanoğlunun ruzisi olmazdı. Biz, bitkilərin, ruzinin təməli olduğunu söylədik; çünki ruzi, ya bitki mənşəli yaxud da ət, süd və digər parçalar kimi, heyvan mənşəli olur.

    İndi, bitkilər olmasaydı heyvanlar yaşaya bilməzdi. O halda, əsas olan bitkilərdir. Bu da, birisi, buğda, arpa, böyük ağaclar və meyvələrin əslləri kimi, bir gövdə ilə qaim olanlar, digəri də torpağın üzərinə sarılmışdır paxlalılar, quru otlar və heyvanların qidası olan təzə otlar ... kimi, gövdəsi olmayanlar deyə ikiyə ayrılır.

    2) Allah Təala, Qurandan bəhs edib, Quranda özüylə birlikdə başqa bir dəlilə möhtac olunmayacaq dəlili kafi bir dəlil olunca, bundan sonra, "Günəş də ay da hesabla. Bitkilər də, ağac da (O'na) səcdə edərlər" buyurmuşdur .

    Bu buna işarə edir: Allah Təala bəzi təmiz ruhları Quran'dakı dəlillər ilə başqa dəlillərdən müstağni (ehtiyacsız) etməklə yanaşı O'nun xarici dünyada da bəzi dəlilləri vardır. Cənabı-Haqq xüsusilə bu ikisindən bəhs etmişdir. Çünki, bunların hərəkətlərinin bir hesab ilə olması bir Faili-Muxtarın (istədiyini etməkdə sərbəst olan (Allah)) olduğuna, bu ikisini xüsusi bir tərzdə xidmətə yönəltdiyinə dəlalət edir.

İndi, bu dünyada olan təbiətçi, fəlsəfəçi kimi kəslər bir araya gəlsələr, bu ikisinin hərəkətinin yavaşlılık və sürətlilik baxımından bəlli bir yol, bəlli bir cəhət və bəlli bir miqdar üzrə olduğunu isbat üzrə ittifaq etsələr, onlardan heç biri muradına çata bilməz və nəticədə həqiqətə dönüb "Bunları, Allah dilədiyi kimi hərəkət etdirər "deməkdən başqa çarə tapa bilməz.

Allah Təala, əqli dəlillərin, Quran'dakı nəqli dəlilləri təsdiq etdiyinə bir işarə olsun deyə, yerdən, göydən və bu ikisi arasındakı şeylərdən bəhs etmişdir.

    3) Allah Təala bundan əvvəlki surəyə, izzətinə, cəbərutuna və heybətinə dəlalət edən bir möcüzə ilə, yəni ayın ikiyə bölünməsi möcüzəsi ilə başlamışdır. Çünki ayı ikiyə bölə bilən, dağları və insanları yerlə bir etməyə də qadirdir.

    Rəhman surəsinə isə, rəhmətinə və ərhamürrâhimîn olmasına dəlalət edən bir möcüzə ilə başlamışdır ki, bu da Qur'an möcüzəsidir. Çünki qəlblərin şəfası, sağlamlığı; günahlardan təmizlənməsi və uzaq durmasıyla olur. Beləcə -işarə etdiyimiz qisimlər- peyğəmbəri inkar edənlərə cavab təşkil etsin.

    Bu belədir, çünki Allah Təala, peyğəmbərinə kitab nazil etmiş, onu, insanlara ən şərəfli bir kitab ilə, peyğəmbər olaraq göndərmiş, bunun üzərinə bəzi inkarçılar, "Göydən, bir kütlənin yerə enməsi necə mümkün olar və yerdə olan şey də, səmaya doğru necə yüksələ bilər? " demişlər də,

   Cənab-ı Haqq da, hərəkətlərinin təbii (təbiət tərəfindən) deyil, azad və iradə sahibi bir muharrik (hərəkət etdirən) tərəfindən olduğuna işarə olsun deyə, '' Günəş də ay da hesabladır "buyurmuşdur.

    Halbuki onlar da, bu barədə bizimlə razılaşıb, "dairəvi, periodik bir hərəkətin, təbii və özbaşına olması mümkün deyildir" deməkdədirlər.

    Demək ki, günəşi və ayı periodik olaraq hərəkət etdirən zat mələkləri də, yuxarıdan aşağıya şaquli olaraq endirə bilər.

    Sonra, o gövdəsi olan və olmayan bitkilər, onların, "ağır cisimlər, yuxarıya doğru çıxa bilməzlər" iddialarına baxmayaraq, yuxarıya doğru şaquli olaraq çıxmaqdaırlar. Məhz bu, Allah'ın qüdrət və iradəsi ilə olmaqdadır.

    Eynilə bunun kimi, mələyin hərəkətinin də, eynilə ulduzların hərəkəti kimi, dairəvi olması mümkündür. (bax. Razi, Məfatih əlaqədar ayələrin təfsiri)

Ayələrin açıqlamasına gəlincə:

    Burada həm əlaqədar ayələri qısaca açıqlamağa çalışacağıq həm də -verdiyimiz bu məlumatlara əlavə olaraq- ayələr arasındakı münasibətə və əlaqəyə qısa qısa təmas edəcəyik.

    1-2. Surəyə Cənabı-Allah'ın rəhmətinin genişliyini, qulluq vəzifəsini etsin etməsin bütün qullarına nemət verməsini ifadə edən Rahman ismiylə və Qur'an'ı öyrətməsiylə başlamaqda, beləcə dinin iradə sahibi varlıqlar üçün nemətlərin ən böyüyü olduğuna, din mövzusunda insanlığa bəxş etdikləri arasında da Quranın zirvədə olduğuna diqqət çəkilməkdədir. (Zəmaxşəri, Kəşşaf, əlaqədar ayələrin təfsiri, Rahman ismi haqqında ayrıca bax. Fatihə 1/1)

    "Öyrətdi" mənasına gələn hərəkətə "əlamət etdi" mənası da verileə bildiyindən bəzi təfsirçilər bu ayələr üçün belə bir şərh etmişlər: Allah, Quranı Hz. Muhammədin peyğəmbərliyini göstərən, ibrətlə oxuyacaqlar üçün işarələr ehtiva edən bir möcüzə etdi. (Razi, əlaqədar ayənin təfsiri)

    3-4. İnsanı da yaradanın Uca Allah olduğu bildirilib ona verilən xüsusiyyətlərin ən əhəmiyyətlisinin, duyğu və düşüncələrini açıqlaya bilmək, danışmaq və izah etmək bacarığı olduğuna işarə edilməkdədir. Anlamaq, anlada bilmənin ön şərti olduğuna görə burada diqqət çəkilən nemətin idrak və ifadə bacarığı olduğu deyilə bilər.

    Beləcə bu ayələrdə insanı insan edən ağıl neməti və mühakimə gücünün praktikaya əks olunan üzü ön plana çıxarılmaqdadır.

     İnsanın, hər şeydən əvvəl Allah'a olan qulluğunu dərk və ifadə etməsi, başqa insanlarla əlaqələrində haqq və vəzifələrini qavrayıb bunların gərəyini yerinə yetirməsi, qısaca ağıl nemətinin səmərə verə bilməsi daim anlamaq və anlatmaq bacarığına bağlıdır; dolayısilə mədəniyyət və mədəniyyətləri meydana gətirən təməl faktor də budur. Gülmə, ağlama, sevgi və ya nifrətlə baxmaq, mənalı söz söyləmək, düşündüklərini hərəkətə çevirmək, bir sənət əsərinə şəkil vermək... daim anlamaq və anlatmaq fəaliyyətinin nəticələridir və bir izahat formasıdır.

    Gözəl, düzgün və təsirli söz söyləməyi, bir mənanı bəlli üsul və qaydalara görə müxtəlif yollarla ifadə etməyi, izahat fenomenini özünə mövzu hesab edən bəlağət, xitabət, bəyan, narratoloji kimi nəzəri araşdırmalar; ən güclü nümunələrinə vizual sənətlərdə rast gəlinməklə yanaşı əsasən hər hansı bir sahədə izahat imkanlarını məcbur edən sənət axını ekspresyonizm və bu mövzudakı fikri çəkişmələr, daim insanın bu bacarığının önəmini konkret şəkildə ortaya qoyan məhsullar və göstəricilərdir.

5-13. Bu ayələrdə günəş, ay, göy və yerin yaradılmasındakı bəzi incəliklərə toxunulmaqda, kainatdakı tarazlığa diqqət çəkilməkdə, bəşəri əlaqələrdə də tarazlığın şərt olduğu, bunun isə ədalətlə təmin edilə biləcəyi vurğulanmaqda, ardından da insanlara verilən bəzi nemətlər xatırladılmaqdadır.

Ayədə göy cisimlərinin incə bir hesaba bağlı hərəkət etdiklərinin ifadə edilməsi ilk olaraq bunun Uca Allah'ın qüdrətini göstərən açıq dəlillərdən olduğu mənasını düşündürməkdədir.

Burada xüsusilə günəş və ayın zikr edilməsi, bunların insanların ən çox əlaqədar olduğu göy cisimləri olmasıyla izah edilmişdir; bu surədə İkili vəziyyətlərə diqqət çəkmə üslubunun istifadə edildiyi, insanların da ay və günəşi daima birlikdə düşündükləri şəklində bir şərh də edilmişdir. (İbn Aşur, əlaqədar ayələrin təfsiri, günəş və ayın hərəkətləri haqqında məlumat üçün bax. Yasin 36 / 38-40)

Bunun eləcə də bu xüsusa da işarə edildiyi deyilə bilər:

Bütün bu varlıqlar və bağlı olduqları nizam onun üçün var edildiyinə görə insan da həyatını bir hesaba görə tənzimləməli, bir haqq-hesab gününün gələcəyi şüuru içində olmalı və özünü bu hesaba hazırlamalıdır.

Ayədə keçən və "gövdəszi bitkilər" deyə tərcümə etdiyimiz "Nəcm" sözü, taxıl və ot kimi gövdəsi olmayan bitkiləri ifadə edər. Bu söz "ulduz" mənasına da gəlməklə yanaşı burada tərcümədə əsas aldığımız mənada istifadə edildiyi ümumiyyətlə qəbul edilir. (Təbəri, Razi əlaqədar ayələrin təfsiri)

Ağacların və digər bitkilərin səcdə etməsi, bunların Uca Allah'ın qanunlarına iradəsiz boyun əymələrini ifadə etməkdə; bu da özünə ağıl neməti və iradə gücü verilmiş olan insana şüurlu bir seçim nəticəsində O'na təzim etmənin, əmr və qadağanlarına tabe olmağın dəyərini,dolayısyla -iradesini bu istiqamətdə istifadə etməsi şərtiylə- özünə bəxş edilən ləyaqəti xatırlatmaqdadır.

     Ayədə "göy" mənası verilən səma sözüylə, üzərimizdə yüksələn ucsuz-bucaqsız aləmin, milyardlarla qalaktika və göy cisminin içində yer aldığı və bəlli bir nizama görə hərəkət etdiyi kosmosun nəzərdə tutulduğu deyilə bilər.

    "Göyün yüksəldilməsi" həqiqət mənası əsas alınaraq bizə nisbətlə yüksəkdə olması yaxud məcazi mənada düşünülüb mənəvi bir yüksəkliyə sahib olması şəklində şərh oluna bilər. Hər iki məna, bizi, bunu təmin edən Allah Təâlâ'nın ucalar ucası olduğu, səcdə və qulluq edilməyə layiq başqa məbud olmadığı həqiqətinə götürür. (Zəmaxşəri, əlaqədar ayənin təfsiri)

     7-9. ayələrdə üç dəfə keçən və "tarazlıq, ölçü, əşyanın bir-birinə nisbətən ağırlığını dartmaq, çəki aləti, tərəzi" mənalarına gələn "Mizan" sözünə, olduğu bağlamlara görə bu mənalar verilə bilər:

    a) Uca Allah kainatda tarazlıq qanununu qoymuşdur; bütün var olanlar arasında, kainatın müəyyən bir sistem daxilində getməsini təmin edən bir ümumi tarazlıq mövcuddur. 7-ci ayənin kontekstində burada keçən Mizan kəlməsiylə bunun nəzərdə tutulduğunu düşündürməkdədir. Bir çox müfəssir burada "ədalət" mənasının nəzərdə tutulduğu qənaətindədir. (Məsələn, bax. Təbəri, İbn Atıyye, əlaqədar ayələrin təfsiri)

    b) İnsanın, həyatını insana yaraşan şəkildə tənzimləməsi üçün qoyulmuş ilahi qanunlar toplusu olan din də tarazlıq qanununun bir təzahürüdür. Bunların özü, ümumiyyətlə qısaca "hər şeyi layiq olduğu yerə qoymaq" deyə təyin olunan ədalət prinsipidir.

   Bu qanun, bir tərəfdən insanın Allah'dan başqa varlığa tanrılıq yakıştırmamasını, digər tərəfdən də bəşəri əlaqələrdə hər haqq sahibinə haqqını verməsini ifadə edər.

    8-ci ayədəki Mizan sözü bu mənada olmalıdır; çünki burada mizanın pozulmaması, tarazlıqdan sapılmaması istənilməkdədir.

    c) İnsanın kainatdakı tarazlığı qoruma məsuliyyətində təməl prinsip ədalət olmaqla bərabər, bu mücərrəd qavramın konkret həyat hadisələrinə əks etdirilməsi da sözü edilən tarazlığın qorunmasında bir diqqət və həssaslığı gərəkli edir. Bəşəri Əlaqələr baxımından bunun adı "haqqaniyət" dir.

Bunu təyin etmək üçün insanlara düşən, təqdir səlahiyyətini yaxşı niyyət əsaslanaraq istifadə etmək və ədalətin həyata keçməsini təmin etmək uğruna əlindən gələn bütün cəhdi sərf etməkdir.

Allah'a qarşı vəzifələrinin yerinə yetirilməsi mövzusunda ədalət prinsipinin konkretləşdirilməsi isə, insanın dinə özündən bir şey qatmadan ilahi bəyanata uyğun davranmasıyla mümkündür.

9-cu ayənin "ölçünü düzgün tutasız" deyə tərcümə edilən qismində "haqqaniyət" mənasına gələn kist kəliməsinə yer verilməsi burada vəzn və mizan sözlərinin ədalət prinsipinin,dolayısyla ümumi tarazlıq qanununun həyat hadisələrinə əks etdirilməsi gərəyini ifadə etmək üzrə istifadə edildiyini göstərməkdədir.

Bu ayənin "əskik olaraq çəkməyəsiniz" şəklində tərcümə edilən qismi, eyni zamanda hər bir hadisə ilə əlaqədar tətbiqin yəni bütün davranışlarımızın axirətdəki tərəzini əleyhimizə çevirməyəcək şəkildə olması gərəkdiyi şəklində də şərh oluna bilər.

Digər tərəfdən; iki şeyin bir-birinə bərabərliyini ölçmək üçün istifadə edilən əl tərəzisinin kainatdakı cazibə (çəkim) qanununun bir nəticəsi olaraq bu funksiyasını yerinə gətirə bilir olması, qədim zamanlardan bəri insanların ədaləti təmsil etmək üzrə tərəzini simvol etmələri, insanlar arası mübadiləyə mövzu olan və çəkiləbilən xüsusiyyətdəki şeylərdə ədalətə uyğun paylaşmanın (haqqaniyət ) müəyyən edilməsində tərəzinin həm gerçək həm simvolik bir yerə sahib olması, xatirə ilk gələn mənası tərəzi olan "mizan" sözünün bu ayələrdə -az əvvəl açıqlandığı şəkildə- fərqli amma bir-biriylə sıx əlaqəsi olan manalarda istifadə edildiyi yönündəki şərhimizi dəstəkləyici xüsusiyyətdədir.

Təfsirçi Razi də bu kəlimənin mövzumuz olan ayələrdə üç ayrı mənada istifadə edildiyi qənaətindədir; fəqət ona görə birincidə "tərəzi aləti", ikincidə "çəkmə feli", üçüncüdə isə "çəkilən" nəzərdə tutulmuşdur. (Razi, əlaqədar ayələrin təfsiri)

10-cu ayədə keçən "ənam", canlı varlıqların hamısını əhatə edən bir kəlimədir; fəqət başqa ayələrdə yer üzündə olan bütün varlıqların insanın əmrinə verildiyi açıqca ifadə edildiyi (məsələn Casiyə 45/13) və bu qrupdakı ayələrin əsas mövzusu da insanın məsuliyyətləri ilə əlaqədar olduğu üçün, ayəti yerin canlıların yaşamasına əlverişli edildiyi mənasında almaq, amma yerin yaradılmasındakı əsl məqsədin yenə insan olduğunu göz ardı etməmək lazımdır.

11 və 12-ci ayələrdə, başda insan olmaq üzrə yer üzündəki canlıların xeyrinə var edilən bəzi nemətlər xatırladılmaqdadır.

11-ci ayədə keçən "Əkman" kəlməsinin təki olan "kimm", "xurma meyvəsinin ilk mərhələdəki qabığı" deməkdir; bu məna əsas alınaraq "zâtü'l-Əkman" tamamlaması "tumurcuqlu" şəklində tərcümə edilmişdir.

Digər təki "kumm" əsas alındığında isə ağacın "lifləri, çəkirdəkləri, budaq və qabıq kimi örtükləri" bu kəlimənin əhatəsinə daxildir.

Hər iki ehtimala görə bu ünsürlərin faydaları haqqında şərhlər edilmişdir. Bir şərhə görə birinci mənada irəlidə meydana gələcək məhsula, ikincisində isə müxtəlif mərhələlərin ardından məhsulun meydana gəlmiş olduğuna işarə edilmiş olur. Digər bir şərhə görə xurma ağacı baxımından tumurcuqların meydana gətirdiyi salxım çox önəmlidir, məhsul toplamağı asanlaşdırır.

Bəzi təfsirçilər isə burada estetik görünüşə, gözə xitab edən gözəlliyə işarə olduğu qənaətindədir.

Oxşar kəlmə Fussilət 41/47 ayəsində meyvənin məhsul verməsi üçün qabığını çatlatması məzmununda və ümumi olaraq meyvələrin ilk mərhələdəki qabığı, çəkirdəyin qabığı mənalarında istifadə edilmişdir.

12-ci ayədə "tumurcuqlanan dənələr" deyə tərcümə edilən ifadə üçün də müxtəlif Şərhlər edilməsiylə yanaşı ümumiyyətlə insanların qidalanmasında xüsusi əhəmiyyətə malik olan taxıl növü bitkilərinin nəzərdə tutulduğu qəbul edilir. (Razi İbn Aşur, Elmalılı, əlaqədar ayənin təfsiri)

Bu ayədəki "xoş qoxulu bitkilər" deyə tərcümə edilən "reyhan" kəliməsi "ruzi" mənasında da şərh olunmuşdur. Təbəri bu şərhi seçər və təməl qida maddəsi olan dənli bitkilərin nəzərdə tutulduğunu bildirir. (bax. əlaqədar ayənin təfsiri)

13-ci ayədə yeganə rəbb olan Allah'ın nemətlərini yalan sayma yəni inkar etmək qınanmaqdadır.

Surədə bu qınama müxtəlif nemətlərin xatırladılmasının ardınca israrla davam etdirilməkdədir. Nemətin nemət olduğunu və ya nemətin Allah'a nisbət edilməsini və ya hər ikisini inkar bu tənqidin əhatəsindədir.

Suallarla İslam