Hənəfi Məzhəbi Haqqında məlumat verərsiniz?

Dear Brother / Sister,

İmam Azam ləqəbi ilə şöhrət tapan Əbu Hənifəyə izafə edilən fiqh məktəbinin adı. Əbu Hənifənin əsl adı Numan, atasının adı Sabit, babasının adı isə Zutadır. Zuta, İraq və İranın müsəlmanların əlinə keçməsindən sonra müsəlman olmuş və Kufəyə yerləşmişdir. O və oğlu Sabit Kufədə Hz. Əli ilə görüşmüşdür

Əbu Hənifə H. 80 ilində Kufədə doğuldu, varlı bir ailənin uşağı olaraq orada yetişdi. İraq və Hicaz Əbu Hənifənin yetişdiyi dövrdə əhəmiyyətli iki elm mərkəzi halında idi. Çünki Hz. Ömər (ö. 23/643) dövründə Fustat (köhnə Misir), Kufə və Basra kimi böyük İslam şəhərləri qurulmuş və bu mərkəzlərə aralarında bir çox səhabənin də olduğu minlərlə müsəlman yerləşmişdi. Hz. Ömər Kufəyə fəsih Ərəbcə danışan qəbilələri yerləşdirmiş və Abdullah b. Məsud (ö. 32/652)a onlara elm öyrətməsi üçün göndərmiş, "özünə ehtiyacım olduğu halda Abdullahı sizə göndərməyi seçdim" demişdir (İbnü'l-Kayyim, İ'lamü'l-Muvakkin, I, 16, 17, 20).

İbn Məsud, Kufənin quruluşundan Hz. Osmanın xəlifəliyinin sonlarına qədər Kufəlilərə Quran və fiqh öyrətmişdir. Bu sayədə ora, xeyli çox, fiqh və hədis məlumatıyla dolmuşdur. Onun tələbələrinin dörd minə yaxın olduğu deyilir. Ayrıca Kufədə Sad b. Əbi Vakkas (ö. 55/675), Huzeyfe İbnü'l-Yeman (ö. 36/656), Selmanı Farisi (ö. 36/656), Ammar b. Yasir (ö. 34/657), Muğire b. Şübə (ö. 50/670), Əbu musa-Eş'ar, (ö. 44/664) kimi. seçmə səhabələr də olurdu (ən -Neysaburi, Ulumi'l-Hadis, nşr. əs-Seyid Böyük, Qahirə 1937, s. 191, 192). Bunlar İbn Məsuda köməkçi olurdular. Hz. Əli Kufəyə gəldiyində buradakı fakihlerin çoxluğuna sevinmiş,

"Allah, İbn Məsuda rəhmət etsin, bu şəhəri elmlə doldurmuş; İbn Məsudun şagirdləri bu şəhərin şamlarıdır" demişdir (əl-Kövsəri, Fiqhi Ehli'l-Irak və Hadisühum, Nasbü'r-Raye müqəddiməsi, I, 29, 30).

Misirə yerləşən səhabələrin üç yüz ətraflarında olmasına qarşılıq əl-İcli, tək Kufəyə yerləşən səhabələrin min beş yüz ətraflarında olduğunu, bunlardan yetmiş qədərinin Bədir döyüşünə qatıldıqlarını söyləyər.

Kufədə bu alim səhabələrdən feyz və elm alaraq ictihad edə biləcək dərəcəyə çatan tabiinlərdən bəziləri də bunlardır: Alkame b Kays (ö. 62/681), əl-Esved b. Yezid (ö. 75/694), Şurayh b. e1-Haris (ö. 78/697), Mesruk b. əl-Ecda' (ö. 63/683), Əbdürrəhman b. Əbi Leyla (ö. 148/765), İbrahim ən -Nehai (ö. 96/714), Amiru'ş-Şa'bi (ö. 103/721), Səid b. Cübeyr (ö. 95/714), Hammad b. Əbi Süleyman (ö. 120/738).

Hənəfi məzhəbinin qurucusu Əbu Hənifə (ö. 150/767) belə bir elm mühitində yetişdi. Əbu Hənifənin fiqhi, özündən on səkkiz il dərs aldığı Hammad b. Əbi Süleyman vasitəsi ilə, İbrahim ən -Nehai, Alkame və Esved yoluyla, Abdullah b. Məsud, Hz. Əli və Hz. Ömər kimi səhabə alimlərinə dayanır. Hz. Ömərin İraq məktəbinə təsiri ibn Məsud vasitəsi ilə olmuşdur. Hz. Əli isə qəza və fətvaları ilə İraqlılara öndərlik etmişdir.

Əbu Hənifə Kufədə əvvəl Quranı hifz etdi. Sərf, zəif, şür və ədəbiyyat öyrəndi. Kufə, Basra və bütün İraqın ən qabaqda gələn ustadlarından hədis dinlədi və fiqh məsələlərini öyrəndi. Doğuşdan məntiq, zəka, yaddaş gücü və çalışqanlığı ilə elm sahibləri arasında təmayüz etdi. Onun elmə yönəlməsində Amiru'ş-Şa'bi'nin təsiri olmuşdur. Numan, həcc səyahəti əsnasında, şəxsən səhabələrdən hədis dinləmiş olan Ata b. Əbi Rabah (ö. 115/733) və İbn Ömərin mövlası Nafi' (ö. 117/735) kimi təbiilərdən bəziləri ilə təmas etmiş və onlardan da hədis dinləmişdir.

Müəllimi Hammadın vəfatında Əbu Hənifə qırx yaşlarında idi. Onun vəfatıyla boşalan kürsüsündə dərs verməyə başladı. Əbu Hənifənin dərs və fətva vermədəki üsulu, rəvayət və ənənəçilərin səma' (dinləmə) üsulundan fərqlidir. Onun dərs halqasında iki cür müzakirənin meydana gəldiyi aydın olur) Tələbələri üçün verdiyi nizamlı fiqh dərsləri. b) Çöldən və xalq tərəfindən cavabı istənilən suallar. Hənəfi məzhəbi müşavirə əsasına söykənilmişdir. Əbu Hənifə məsələləri tək-tək ortaya təyin edər, şagirdlərini dinlər, öz fikirini söyləyər və onlarla mövzunu bir ay hətta daha çox müddətlə münaqişə edərdi. Məsələnin araşdırılmasında hazırlığı olan və ictihad dərəcəsində olanlar da düşüncə və ictihadlarını söylədikdən sonra, bu məsələ haqqında müzakirə bitmiş sayılar və sıra Əbu Hənifəyə gəlirdi. O, məsələni yenidən izah və təsvir etdikdən, öz dəlillərini və ictihadını ortaya qoyduqdan, lazımlı düzəltmələr edilib cavablar verildikdən sonra, alınan qərar çoxu dəfə dəlillərdən təcrid edilərək son dərəcə yığcam cümlələrlə, bizat özü tərəfindən imla etdirildi. Bu imla epiqramları daha sonra fiqh qaidələri halına gəlmişdir (Hatib, Tarixi Bağdad XI, 307 vd.; əl-Kövsəri a. g. e., I, 36 vd.). Əbu Hənifənin bu elm halqalarında İslamın bütün hökmləri yəni ibadət, muamelat və ukubata aid əmr və qadağanlarını yeni başdan nəzərdən keçirilərək araşdırılmışdır. Mövzularına görə təsnif edilib tərtib edilən bu hökm və məsələləri Zahiru'r-Rivaye adıyla qələmə alan Məhəmməd b. Hasen eş-Şeybanidir. (ö. 189/805). Şeybani daha kiçik yaşda ikən Əbu Hənifənin elm məclislərində hazır olmağa başlamış; təhsilini daha sonra Əbu Yusufun yanında tamamlamışdır. Əbu Hənifə, şagirdləri üçün belə demişdir: "İçlərinizdə otuz altı dənə yetkin olanı var, onlardan 28 qazilik, altısı müftilik, ikisi də həm başkadılık və həm də fətva mövqeyinə layiqdirlər (əl-Bezzazi, Menakıb, II, 125). Bunlar da Əbu Yusuf və Züferdir"

Əbu Hənifənin özünə isnad olunan və günümüzə çatan kitabları dah çox əqidə və kəlam mövzularına aiddir. əl-Fıkhu'l-Ekber, Kitabü'l-Alim vəl-Müteallim, Kitabü'r-Risale, beş dənə əl-Haşiyye kitabı, Ma'rifetü'l-Mezahib, Müsnedü'l-İmam Əbi Hənifə (Bunların rəvayət, nüsxə və şərhləri üçün bk., Brockelmann, Galş Fuad Hissin, Gas; Halım Sabit Şibay, " Əbu Hənifə ", İA, IV, 26, 27).

Əbu Yusuf və İmam Məhəmməd, məzhəbin təşəkkülündə təsirli olmuş böyük Hənəfi müctəhidləridir. Əbu Yusuf, mal, vergi və dövlət hüququna dair Kitabü'l-Harac adlı əsərini yazmış, hənəfi məzhəbinin dövlət xahişli və kütlələr arasında yayılmasına iştirak etmişdir. Abbasi xəlifəsi Harun ər-Rəşid zamanında "kadıu'l-kudat (baş qazı)" olmuş, beləcə məzhəbin icra və qəzada tətbiq olunması yolunu açmışdır.

Hənəfi məzhəbinin xüsusiyyətlərinə gəlincə Əbu Hənifə ictihad edərkən izlədiyi üsulu bu şəkildə açıqlamışdır: "Allahın kitabındakını alıb qəbul edərəm. Onda tapa bilməzsəm Rəsulullahın mutemed alimlər tərəfindən məlum, məşhur sünnəsiylə əməl edərəm. Onda da tapa bilməzsəm səhabələri dilədiyim kimsənin rəyini alaram. Lakin iş, İbrahim ən -Nehai, Şa'bi, əl-Hasenü'l-Basri və Ataya gəlincə, mən də onlar kimi ictihad edərəm" (əl-Mekki, Menakıb, I, 74-78; əz-Zehebi, Menakıb, s. 20-21). Əbu Hənifə fiqhi; "adamın leh və əleyhdə olanı, yəni yaxşı və pisi tanımaq" deyə təriflər və məsələlərin hökmlərini kitab, sünnə, icma və müqayisə dəlillərindən birinə bağlar. Hər hansı fiqhi bir məsələ əvvəl Quran ayələri ilə müqayisə edilər. Ayənin İbare, işare, iktiza və ya dəlalətində bir şey varsa ona bağlı olaraq həll edilərdi. Quranda bir həll olmazsa, sünnəyə müraciət edilər. Ancaq Hənəfilərin sünnənin Hz. Peyğəmbərə dayanması təyin barəsində xüsusi metodları vardır.

Əbu Hənifənin az hədis bildiyini, hədisə lazım olan əhəmiyyəti vermədiyini və ya hədislərə müxalif çıxdığını, ya da zəif hədisləri aldığını qarşıya qoyanlar, məzhəb imamlarının hədisləri qəbul üçün irəli sürdükləri şərtləri tədqiq etməyən kəslərdir. Fitnə və yalanın məşhur olduğu bir dövrdə, Hz. Peyğəmbər belə buyurdu, deyərək hədis nəql edən hər kəsin rəvayət etdiyi hədisi qəbul edənlər, Hənəfilərin hədislərə müxalif çıxdığını sanarlar. Halbuki onlar, kitab, sünnə və səhabələrin hökmləri kimi nassların qaynaqlarını araşdırmada son dərəcə vasvasılıq göstərmişlər; nassa dayanan və qəbula layiq görülən, bir-birinə bənzər məsələləri çıxardıqları təməl prinsipə söykəyərək bir qanun altında yığmışlar. Tərəfsiz alimlərin araşdırmasını görə, Əbu Hənifənin ictihadında özünə köməkçi olan hədis hafizlərinin olduğu və ictihadlarında şəxsən ustadlarından öyrəndiyi dörd minə qədər hədis istifadə etdiyi ortaya çıxmışdır. Onun bəzi hədisləri rədd etməsi, hədisin səhhəti üçün irəli sürdüyü şərtlərə bu hədislərin uyğun gəlməməsi üzündəndir. Əbu Hənifə səhih hədisi rədd etmək bir tərəfə, mürsəl və zəif hədisləri belə müqayisəyə seçmişdir (İbn Həzm, əl-İhkam fi Usüli'l-Ahkam, Nşr. A. M. Şakir Misir (t. y.), s. 929; əl-Kövsəri, Te'nib, s. 152; Mekki, Menakıb, II, 96).

Hənəfi məzhəbi İraqda doğulmuş və Abbasilər dövründə ölkənin başlıca fiqh məzhəbi olmuşdur. Məzhəb xüsusilə şərqə doğru yayılaraq Xorasana və Maveraunnehirdə ən böyük inkişafını göstərmişdir. Bir çox məşhur Hənəfi hüquqçu bu ölkələrə mənsubdur. Məğribdə Hənəfilər V. əsrə qədər Malikilərlə birlikdə oldular. Sicilədə isə hakim vəziyyətdə idilər. Abbasilərdən sonra Hənəfi məzhəbində bir geriləmə görülmüşsə də, Osmanlı dövlətinin qurulmasıyla yenidən inkişaf olmuş; Osmanlı sərhədləri içində, xalqı başqa bir məzhəbə bağlı olan yerlərə belə, İstanbuldan Hənəfi məzhəbinə salik hakimlərin göndərilməsi, məzhəbə buralarda şəkililik qazandırmışdır (Misir və Tunisdə olduğu kimi). İndiki vaxtda Əfqanıstan, Pakistan, Türkistan, Buxara, Səmərqənd kimi Orta Asiya ölkələrində hənəfilik hakimdir. Bu gün Türkiyə və Balkan Türkləri", Albaniya, bosniya-Hersek, Yunanıstan, Bolqarıstan və Rumıniya müsəlmanları ümumiyyətlə Xələfidirlər. Hicaz, Suriya Yəmən, Aden bölgəsindəki müsəlmanların bir qisimi də Hənəfidir (Əbu Zəhra, Əbu Hənifə, terc. O, Keskioğlu, İst. 1966, s. 473 vd.).

Suallarla İslam