Məzhəblər niyə 4-ə ayrılır?

Dear Brother / Sister,

Məzhəblər Peyğəmbərimizdən sonra ortaya çıxmışdır. Bunlar haqqında bir ayə yoxdur. İlk olaraq təşəkkül edən bir çox məzhəb, tələbə və mənsublarının azalması nəticəsində həyatını davam etdirə bilmədi, kitab səhifələrində qaldı. Bu gün, Əhli-Sünnə məzhəbləri içində dördü yaşamaqdadır. İmam Əbu Hənifə və Hənəfi məzhəbi, İmam Malik və Maliki məzhəbi, İmam Şafii və Şafii məzhəbi, İmam Əhməd bin Hənbəl və Hənbəli məzhəbi.

Bundan sonra başqa bir məzhəb qurulmasına ehtiyac yoxdur.

Məzhəblərin doğuşu necə olmuşdur; Peyğəmbər Əfəndimiz zamanında vəziyyət nə idi? ..

İslamda dini hökmlərin iki qaynağı vardır: Kitab və sünnə. Bu ikisindən sonra müraciət ediləcək qiyas və icma da əsas etibarilə, yenə bu iki qaynağa bağlıdır. Bunların dördünə birdən "dörd üsul, dörd şəri dəlil" adı verilir. Bütün dini hökmlər bu dörd dəlildən çıxarıldığı üçün, bunlara söykənir. Bu dörd dəlil sırasıyla belədir:

1. Kitab:

Kitabdan məqsəd Quran-Kərimdir. İslam dininin ən əsaslı qaynağı olan uca kitabımız Allah tərəfindən necə endirilmişdirsə eləcə mühafizə edilmiş, bir hərfi belə dəyişməmişdir. Çünki, onun mühafizəsini uca kəlamın sahibi Cənab-ı Haqq üzərinə almış və qorumuşdur. Məhz dini bir məsələdə ilk müraciət ediləcək qaynaq Quran-Kərimdir.

2. Sünnə:

Sünnədən məqsəd, Rəsul-i Əkrəm Əfəndimizin (s.ə.s.) mübarək sözləri, işləri və görüb çəkindirməyərək sükut buyurduqları hallarıdır. Sünnə olaraq təsvir edilən Peyğəmbərimizin (s.ə.s.) bu hallarına eyni zamanda hədis deyilir.

Səhabələr, Quranda yer alan dini hökmlərin təfsilatıyla əlaqədar minlərlə hədisi əzbərləyib mühafizə edərək özlərindən sonra gələn və "tabein" deyilən ikinci nəslə nəql etmişlər. İlk olaraq Hicri 101 tarixində Ömər bin Əbdüləzizin səyləriylə dini hökmlərin təfsilatı ilə əlaqədar dörd minə qədər hədis-i şərif toplanmışdır. Quran-ı Kərimdən sonra sünnət dini hökmlərin təsbitində çox əsaslı bir yer tutmaqdadır.

3. Qiyas:

 

Bir məsələdə sabit olan bir hökmün bənzərini, digər bir məsələdə ictihad sonunda ortaya çıxarmaqdır. Digər bir ifadə ilə, kitab, sünnə və ya icma ilə sabit olan bir məsələdəki hökmü, eyni səbəb, eyni hikmətə əsaslanan başqa bənzər bir məsələdə tətbiq etməkdir. Qiyası, ancaq müctəhid dərəcəsindəki bir alim edə bilər.

4. İcma:

 

İcma, bir (eyni) əsrdə yaşayan İslam müctəhidlərinin, bir məsələdəki dini hökm haqqında ittifaq etmələridir. Buna görə kitab və sünnədə, haqqında bir nas olmayan bir məsələdə müctəhidlərin ictihad edərək verdikləri hökmlərdə ittifaq meydana gəlirsə, bu hökm "icma-i ümmət" lə sabit olmuş deməkdir. Özün haqqında icma olan bir məsələ, artıq qüvvətli bir məsələ halına gəlmiş deməkdir. Bu hökmə bu hədislərdə də işarə edilmişdir:

"Ümmətim dəlalət üzərində ittifaq etməz." 1

"Müsəlmanların gözəl gördüyü bir şey, Allah qatında da gözəldir." 2

İctihad-müctəhid:

İbadət və muamelatla (digər işlər, əməliyyatlar) əlaqədar bir hökmü dini dəlilindən çıxarmaq üçün güc sərf etməyə ictihad deyilir. Bu hökmləri dəlillərindən çıxaran alimə də müctəhid adı verilir. Müctəhid, Quran, sünnə və İslam hüququ ilə əlaqədar bütün məsələlərdə tam bir məlumat sahibi olmalıdır.

Peyğəmbərimizin (s.ə.s.) zamanından bəri İslam alimləri, dini bir hökmə ehtiyac duyduqları məsələlərdə Kitab və sünnədə açıq bir dəlil tapa bilmədikləri zaman öz düşüncələri ilə əməl etmişlər. Peyğəmbərimiz (s.ə.s.), səhabələrinə bu barədə icazə vermişdi. Necə ki Peyğəmbər Əfəndimiz (ə), səhabələrin alim və fəqihlərindən Muaz bin Cəbəli (ra) Yəmənə hakim olaraq təyin etdiyində ondan soruşdu:

"Oraya vardığın vaxt nə ilə hökm edəcəksən? Səndən bir şey soruşulduğu yaxud bir şikayətçi gələndə o müşkülü necə həll edəcəksən? "

Muaz: "Allahın kitabı Quran ilə."

Rəsulullah: "Kitabda tapmasan?"

Muaz: "Rəsullullahın sünnətiylə."

Rəsulullah: "Onda da tapmasan?"

Muaz: "Onda da tapa bilməzsəm öz içtihadımla hökm edərəm."

Bunun üzərinə Rəsul-i Əkrəm Əfəndimiz, "Allaha həmd olsun ki, peyğəmbərlərin elçisini {Muazın}, peyğəmbərlərinin razı olduğu şeyə müvəffəq buyurmuşdur." Deyərək Muazın bu sözlərindən ötəri məmnuniyyətini dilə gətirdi.3

Hz. Peyğəmbər (s.ə.s.), həyatda ikən səhabələr arasında hər hansı bir ixtilaf 'yox idi. Dinin üsul və füruunda səhabələrdən bəzisinin anlamadığı bir məsələ çıxarsa, Hz. Peyğəmbərdən (s.ə.s.) soruşar, o da açıqlayardı.

Peyğəmbərimiz (s.ə.s.) əbədi aləmə köçəndə Kitab və sünnə səhabələrin əzbərində idi. Ancaq səhabələr arasında Quran-ı Kərim ilə sünnəti mənimsəmək, onların ehkam və mənalarını yaxşı anlamaq barəsində elmi kıfayet qədər olanlar fətva verirdilər. Bunlara səhabələrin alimləri və fəqihləri deyilir.Hz. Ömər, Hz. Əli, Abdullah bin Məsud, Hz. Aişə, Abdullah ibn Ömər, Abdullah bin Abbas və Əbu Musa əl-Əşari bunlardan ən məşhur olanları idi.

Dörd Xəlifə dövründə və daha sonrakı zamanlarda müsəlmanlar qarşılaşdıqları məsələləri bu zatlara gəlib soruşurlar, onlar da Kitab və sünnəyə görə hökm verirlər; bu ikisində də tapa bilməzlərsə müqayisə yolu ilə məsələni həll edirdilər. Beləcə səhabələr zamanında çox məsələdə "icma" sabit olur; İslam hüququ, fiqh təşəkkül tapırdı.

Bununla birlikdə, bu səhabələr bəzi diyarlara yerləşərək elm və irfanlarıyla İslama xidmət etdilər. Məsələn, Hz. Əli ilə Abdullah bin Məsud Kufədə, Ənəs bin Malik ilə Əbu Musa əl-Əşari Bəsrədə, Abdullah bin Ömər ilə Zeyd bin Sabit Mədinədə yüzlərlə tələbə yetişdirdilər. Səhabələrin yetişdirdiyi bu tələbələrə "Tabein" deyilməkdədir. Rəsulullahın (s.ə.s.) buraxdığı elm mirası bu nəslə ötürüldü. Bunların içində ictihad edə biləcək səviyyəyə gəlmiş çox alim vardı. Məsələn, İbrahim ən-Nəhai, Həsən əl-Bəsri, Tavus ibn Kaysan bunlardan bir neçəsidir.

Tabein, səhabələrin rəvayət etdikləri hədisləri və onların ictihadlarını yığıb bir yerə topladılar. Bununla birlikdə haqqında ayə, hədis və səhabələrin ictihadının mövcud olmadığı məsələlərdə özləri də ictihad etdilər. Ətraflarında halqalanan tələbələri yetişdirməyə cəhd etdilər. İslam hüququnun təməlini qurma, qarşılaşılan yeni məsələləri eninə boyuna araşdırıb hökmlərini şərh barəsində tələbələrinə rəhbərlik etdilər. Bu nəslə də "təbə-yi tâbeînlər (yəni tabeinlərə tabe olanlar)" adı verilir.    İmam-ı Əzəm, İmam-ı Malik, İmam-ı Şafi, Əhməd bin Hənbəl, Süfyan-ı Sevrî, Sufyan bin Uyeynə bu nəslin məşhurlarındandır. Bu şəxslərin içindən, məsələn İmam-ı Əzəm Səhabələrdən bir qismini görmüşsə də, elmi kimliyi etibarilə təbə-yi tâbeînə daxildir.

Məhz fiqhi məzhəblərin təşəkkülü bu zamana təsadüf edir. Təbə-yi tabein imamları, səhabənin və tabeinin ictihadlarını yığdılar. Ehtiyac olduqca özləri də bir çox məsələdə ictihad etdilər. Müsəlmanların qarşılaşmış olduğu minlərlə məsələdə fikri işlər edib müəyyən əsaslar qoydular. Bu şəxslər müxtəlif şəhərlərə yerləşirdilər, elmi işlərini olduqları diyarda edirdilər.

Digər tərəfdən hər birinin fətva metodu da fərqli idi. Bəzisi yalnız Quran və sünnəti əsas alır, bəzisi bunların yanında müqayisəni qəbul edir; bir qismi Quran, sünnə və səhabələrin icma işığında öz rəyiylə fətva verirdi. Bir qismi də olduğu bölgənin ənənə və adətlərini nəzərə alırdı. Bu növ ictihad və fətvalar Müsəlmanların dini yaşayışını yaxşıca rahatlatmışdı.

Müctəhidlərin bu ictihadları İslamın təməl əsaslarında olmayıb ikinci dərəcə feri(ikinci dərəcəli) məsələlər üzərində edilirdi. Zamanla eyni məsələdə bəzi fərqli ictihadlar və izahlar ortaya çıxdı. Müsəlmanlar isə öz bölgələrində yaşayan müctəhidin ictihadını qəbul edir, ibadət və muaməlat (digər işlər) həyatını ona görə edirdi.

Bu seçim və tərəfdarlıq, zamanla yeri "gedilən yol" mənasına gələn "məzhəb" lərə buraxdı. O dövr, başda hədis və təfsir olmaq üzrə bir çox İslami elmlərin təhsil edildiyi münbit bir zəmin idi. Müctəhid dərəcəsində çox sayda üləma mövcud idi. Hər müctəhidin görüş və fətvasını qəbul edən və tabe olan xalq olduğundan, nəticədə hər imam bir məzhəbin nümayəndəsi olaraq qəbul edildi. Bu vəziyyət, sonunda yüzlərlə məzhəbin meydana gəlməsinə vəsilə oldu.

Zaman keçdikcə məzhəb imamı vəziyyətində olan alimlərin çoxu özlərindən daha alim gördükləri və ya eyni məsələdə, eyni ictihadda ittifaq etdikləri imamların məzhəbinə girdilər. Onsuz da məzhəb sahibi müctəhid heç birisi, "Biz bir məzhəb qurduq, bizə tabe olun, bizim məzhəbimizi qəbul edin, o məzhəbi mənim adımla söyləyin." Deyə bir dəvət və təlkində də olmamışdır. Onlar, yalnız məclislərinə gələn kəslərə dini elmləri öyrədər, özlərinə gələn məsələlərə hal çarələri axtarışa çalışırdılar. Bir məsələnin dini hökmü özlərindən soruşulduğu zaman onu açıqlayardılar. Bu imamlardan dərs alan tələbələri, söz və ictihadlarını qəbul edən alimlər və xalq özlərinə tabe olurdu. Beləcə bunların sözləri və ictihadları bir məzhəb şəklinə gəlirdi.

Çünki bu mübarək şəxslər ictihad edərkən nəfsi və subyektiv fikirdən tamamilə uzaq olardılar. Elmi eqoizm və fanatizm onlarda mövcud deyildi. Haqqı, doğrunu və gözəli harada tapsalar qəbul edərdilər.

Müctəhidlərin etmiş olduğu içtihadlarının bir məzhəb halına gəlib yayılmasında tələbələrinin böyük səyi oldu. Bundan ötəri bəzi imamların tələbələri müəllimlərinin ictihadlarını tərtib və təsnif edərək bir sistem halına gətirərkən, çoxu bu məsələdə eyni müvəffəqiyyəti göstərə bilmədi.

İlk olaraq təşəkkül edən bir çox məzhəb, tələbə və mənsublarının azalması nəticəsində həyatını davam etdirə bilmədi, kitab səhifələrində qaldı. Bu gün, Əhli-Sünnə məzhəbləri içində dörd dənəsi yaşamaqdadır: İmam Əbu Hənifə və Hənəfi məzhəbi, İmam Malik və Maliki məzhəbi, İmam Şafii və Şafii məzhəbi, İmam Əhməd bin Hənbəl və Hənbəli məzhəbi.

Qaynaqlar:

1. İbni Macə, Fitən: 8.

2. Müsnəd, I / 379.

3. Tirmizi, Əhkam: 3; Əbu Davud, Akdiyyə: 11; İbni Macə, Mənasik: 38.

(Bax. Mehmed Paksu, İbadət Həyatımız)

Məzhəb imamları Peyğəmbərimiz tərəfindən işarə edilmişdirmi?

Məzhəb imamları haqqında ad olaraq zikr edilən bəzi rəvayətlərin doğru olmadığı deyilməkdədir. Ancaq işari olaraq və rəmzi olaraq bəzi imamlar haqqında məlumat vardır. İmam Əbu Hənifə və İmam Şafi də bunlardandır.

Peyğəmbər Əfəndimiz Əleyhissalatu vəssalam,

"Əgər din, Ülkər qrup ulduzunda belə olsaydı, Fars'dan bəzi kəslər ona çatıb ala biləcəkdilər." (1)

buyuraraq, başda Əbu Hənifə olmaq üzrə İranın bənzərsiz bir surətdə yetişdirdiyi üləma və övliyaya işarə edir, xəbər verir.

Hz. Peyğəmbər Əleyhissalatu Vəssalamdır,

"Qureyşin alimi yer üzünün təbəqələrini elmlə dolduracaq." (2)

hədisi ilə İmam Şafiyə işarə etdiyi qəbul edilməkdədir. (3)

Qaynaqlar:

1. Buxari, Təfsir: 62; Tirmizi, 47. Surənin təfsiri. bax. Buxari, Təfsir, cümə 1; Müslim, Fəzâilu's-Səhabə (2546); Tirmizi, Mənâkib, (3229).

2. əl-Acluni, Kəşfül-Hafa, II / 53, 54.

3. Nursi, On doqquzuncu Məktub.

Suallarla İslam