Allah, dünyanı istəyənə dünyanı verər, axirəti istəyənə də axirəti verər, sözünü açıqlayarsınız?

Allah, dünyanı istəyənə dünyanı verər, axirəti istəyənə də axirəti verər, sözünü açıqlayarsınız?

Dear Brother / Sister,

İslama Görə İşin Əhəmiyyəti

Uca Allah, Qurani Kərimdə, insanların dünyada insan qüruruna yaraşar bir həyat yaşamasını istəməkdə və bu məqsədi reallaşdırmanın yollarını göstərməkdədir. Allah Təalanın göndərmiş olduğu son din olan İslam da; öz mənsublarına, istər maddi istər mənəvi olsun, həyatın hər mərhələsində yol göstərər. İslamın, digər sahələrdə olduğu kimi, iqtisadi mövzularla əlaqədar əsas təlimləri də Qurani Kərimin dəyişik yerlərində zikr edilmiş və başda dünya olmaq üzrə, Allah; günəşi, ayı, dənizləri və dənizlərdə üzən gəmiləri, dənizlərin dərinliklərində olan dəniz məhsulları vs., çayları, gecəni və gündüzü, yerdə və göydə olanların hamısını insanoğlunun xidmət və istifadəsinə vermişdir. (1) Ayrıca,

 

"O (Allah), içində sükunət tapıb (istirahət etməniz) üçün gecəni yaradan, (işləyib qazanmanız üçün də) gündüzü işıqlıq edəndir. Şübhəsiz bu deyilənlərdə, dinləyən bir cəmiyyət üçün ibrətlər vardır. " (2)

 

Sizin üçün gecəni örtük, yuxunu rahatlıq yaradan, gündüzü də (ruzi qazanmaqdan ötrü) həyat (iş, fəaliyyət vaxtı) yaradan Odur. (3)

 

buyuraraq, gündüz işləmək, gecənin də istirahət etmək üçün yaradıldığı ifadə edilmişdir.

 İnsana düşən vəzifə isə, Allahı və Onun yaratdıqlarını tanımaq və gələcəyi də düşünərək onlardan məqbul ölçülərdə faydalanmasını bilməkdir. Bunu reallaşdırmaq üçün də, işin şərt olduğu bildirilmişdir.

Üzərində yaşadığımız dünyanın davamlı hərəkət halında olduğu bu gün elmən isbat edilmişdir. Bu halda hərəkət, yəni xüsusi mənasıyla işləmək; Uca Yaradıcımızın əzəli və əbədi qanunudur. Qurani Kərimdə ifadə edildiyi kimi, hər şey insan üçün yaradılıb onun əmrinə verildiyinə görə, insan; gözüylə gördüyü, varlığını hiss etdiyi hər şeyin əsasını anlamaq, kainatı həll etmək məcburiyyətindədir. Bunun üçün də ətrafındakı hərəkətliliyə uyğunlaşması, məlumat və təcrübə sahəsini hər gün bir az daha genişlətməsi lazımdır. Bunu reallaşdırmaq üçün Uca Allah:

 

"İnsan üçün öz işindən başqa bir şey yoxdur. "(4) 

 

buyuraraq, bizə işi əmr etməkdədir.

Ancaq, dərhal ifadə etmək lazımdır ki, ayədə nəzərdə tutulan iş; dünya üçün iş, axirət üçün iş və ya hər ikisi üçün də iş mənalarına gələ bilər. Hansı məna olursa olsun həqiqi olan bir şey var ki, o da; "İşləyən mütləq qarşılığını görər." ifadəsinin, Allahın iradəsinə və İslamın ruhuna uyğun gəlməsidir. Buna, Allahın dünyada etibarlı qanunu, "Sünnetullah" da deyə bilərik. Çünki, "Allahın həmişə davam edən, özünə xas, dəyişməyən bir davranış tərzi vardır. "(5) Bu tərz və bu tətbiq hər kəs üçün etibarlıdır. Yəni, dünya yaradılandan bəri işləyən mütləq qarşılığını görmüş və bundan sonra da görəcəkdir. Bu nöqtədə inanan-inanmayan vs. ayrımı da edilməz. Çünki, bütün varlıqları yaradan Allah olduğuna görə, Uca Allahın bu barədə insanlara fərqli rəftar etməsi düşünülə bilməz. Onsuz da bu Onun "Rəhman" sifətinin də bir təcəllisidir.

İş axirətə gəldiyində isə, "Rəhm" sifəti təcəlli edəcək. Tərcüməsini verdiyimiz ayədə əmr edilən işi digər canlılar instinktləriylə, insan isə məlumat və təcrübələri istiqamətində əzm və səylə yerinə yetirər. Ayrıca belə edən insan həm ruhən, həm bədənlə özünü güclü hiss edər. (6)

 

Dünyanı İstəyənə Dünya, Axirəti İstəyənə Axirət Verilər

Şübhəsiz Quran, insanı iki qütblü bir varlıq olaraq təqdim etməkdədir: Yəni, insan maddi və mənəvi (ruhi) istiqaməti olan bir varlıqdır. Onda bu iki qütbdən hansının ön plana çıxacağını təyin edən tək faktor isə, öz azad iradəsidir. (7) İnsan bu iradəsini dünyaya yönəlik də, axirətə yönəlik də istifadə edə bilər və ya balanslı bir həyatı da seçim edə bilər. Çünki mütləq mənada işi əmr edən İslamın, maddi rifahı da kiçik hesab etmədiyini bu ayələrdən anlayırıq:

 

Allahın sizə dolanmaq ünün bəxş etdiyi malları (və ya Allahın sizi üzərində qəyyum tə’yin etdiyi yetim malını) səfehlərə (ağılsızların əlinə) verməyin. Onları həmin maldan yedirdib geyindirin və özlərinə xoş sözlər deyin. (8)

 

Allahın sənə verdiyindən özünə axirət qazan (malını Allah yolunda sərf et). Dünyadakı nəsibini də unutma. (O maldan qismətinin ancaq bir kəfən olduğunu bil. Pulunu mə’nasız yerə sağa-sola səpələmə; səhhətinin, sərvətinin, gəncliyinin qədrini bil. Sabah səni Allahın əzabından qurtara biləcək yaxşı əməllər et). Allah sənə (sərvət verməklə) yaxşılıq etdiyi kimi, sən də (varından yoxsullara, qohum-əqrabaya xərcləməklə) yaxşılıq et. Yer üzündə fitnə-fəsad törətməyə cəhd göstərmə. Həqiqətən, Allah fitnə-fəsad törədənləri sevməz! (9)

 

Allahın izni olmayınca heç kəsə ölüm yoxdur. O, (lövhi-məhfuzda) vaxtı müəyyən edilmiş bir yazıdır. (Cihadda) dünya mənfəəti istəyən şəxsə dünya mənfəətindən, axirət savabı istəyən şəxsə isə axirət savabından verəcək. Şükür edənləri də, əlbəttə, mükafatlandıracağıq! (10)

 

Hər kəs fani dünyanı istəsə, dilədiyimiz şəxsə istədiyimiz ne’məti orada tezliklə verərik. Sonra isə (axirətdə) ona Cəhənnəmi məskən edərik. O, (Cəhənnəmə) qınanmış, (Allahın mərhəmətindən) qovulmuş bir vəziyyətdə daxil olar! Mö’min olub axirəti istəyən və onun uğrunda (can-başla) çalışanların zəhməti (Allah dərgahında) qəbul olunar. Onların və bunların hər birinə Rəbbinin ne’mətindən verərik. Rəbbinin ne’məti (istər dünyada, istərsə də axirətdə heç kəsə) qadağan deyildir. (Ya Peyğəmbərim!) Bir gör (var-dövlət, cah-cəlal baxımından dünyada) onların birini digərindən necə üstün tutduq? Axirətdə isə (dünyadakından) daha yüksək dərəcələr, daha böyük üstünlüklər vardır! (11)

 

Ayələrdən də aydın olduğu kimi Allah, dünyanı istəyənə dünyanı, axirəti diləyənə də axirəti verəcəyini vəd etməkdə; ancaq bunun öz iradəsi və təqdiri istiqamətində reallaşacağını bildirməkdədir.

Bu nöqtədə insanların, bir çox mövzuda olduğu kimi, mal-mülk barəsində də bərabər səviyyədə olmalarının mümkün ola bilməyəcəyi həqiqəti qarşımıza çıxmaqdadır. Çünki ruziləri fərqli edən Allahdır. İsra Surəsinin, 20-ci ayəsində, gərək dünya gərəksə axirət nemətləri baxımından Allahın lütfünün sərhədsizliyi ifadə edilməkdədir.

Əslində İslam, zənginliyə qarşı deyil. Hətta zənginliyin fərdlər arasında yayılmasını və müəyyən kəslər arasında gəzən bir "güc" olmamasını tövsiyə etməkdədir. (12) Bu halda sərvət, mövqe, sağlamlıq və yaşayış gözəlliyi baxımından insanlar arasındakı fərqlər ilahi təqdirin bir gərəyidir. Bu da, bu dünyada mütləq bərabərliyin qeyri-mümkünlüyünü ortaya qoymaqdadır. Fərqli fərqli istedad və qabiliyyətlərdə yaradılmış olan insanların bərabər imkanlara sahib olmaları, əşyanın təbiətinə də uyğun gəlməməkdədir. Ayrıca sərvət və rifah cəhətdən hər kəsin bərabər olması, ideal mənada da, insanlara bir fayda verməyəcək. Hər şeydən əvvəl insanlar bərabər bacarıq və qabiliyyətlərə sahib olmadıqları kimi, bərabər dərəcədə mala-mülkə sahib olmaları da mümkün deyil. Eyni şəkildə, fərqli iş və peşələrdə işləyən kəslərin bərabər imkanlara sahib olmaları da gözlənilə bilməz. İslamda, "Hər haqq sahibinə haqqını vermək əsasdır. "(13) Hətta İslam, az işləyənlə çox işləyəni də bir tutmaz. Əks halda insanlar tənbəlliyə göndərilmiş olardı. Digər tərəfdən, insanların bəzisinin zəngin, bəzisinin kasıb olması və ya bir qisim insanlar yaxşı imkanlara sahib olduqları halda bəzilərinin sahib ola bilməyişi, insanların daha çox işini təmin edəcək. Bu da insanların maddi rifahını artırdığı kimi, bir ölkənin iqtisadi istiqamətdən inkişafına da iştirak edəcək.

Hətta, İsra 21-ci ayədə də ifadə edildiyi kimi, insanlar axirətdə də bərabər vəziyyətdə ola bilməyəcəklər; əksinə, dünyada etmiş olduqları işlərə görə axirətdə dərəcə fərqləri daha da böyük olacaq. Ancaq, İsra 18-ci ayədən aydın olduğu qədəriylə, pul və mövqe kimi dünyəvi imkanlar, Allah qatında mütləq bir dəyər ifadə etmədiyi üçün, dünya həyatını bunların arxasında qaçaraq keçirənlər, axirətdə üstün dərəcələrə çatmaq haqqını itirmiş olacaqlar. Buna görə də İslam, insanların iradələrini istədikləri istiqamətdə istifadə etmə sərbəstliyini vermiş olmaqla birlikdə, dünya və axirət xoşbəxtliyi baxımından balanslı bir həyatı seçim və tövsiyə etdiyini bildirməkdədir.

 

Dünya-Axirət Tarazlığını Təmin etmək

Mövzu ilə əlaqədar Quran ayələrindən anladığımıza görə uca dinimiz İslam, insanlara balanslı bir həyat yaşamağı təlqin etməkdə; dünya üçün axirəti, axirət üçün də dünyanı laqeyd yanaşmamağı xatırlatmaqdadır. İnsanın quruluşuna və yaradılış məqsədinə uyğun olan da budur. Bunu, Hz. Musa (ə.s.) dövründə yaşamış olub zənginliyi ilə şöhrət salmış olan Qarunun həyatından ibrətlər təqdim edən bu ayədən anlayırıq:

 

Allahın sənə verdiyindən özünə axirət qazan (malını Allah yolunda sərf et). Dünyadakı nəsibini də unutma. (O maldan qismətinin ancaq bir kəfən olduğunu bil. Pulunu mə’nasız yerə sağa-sola səpələmə; səhhətinin, sərvətinin, gəncliyinin qədrini bil. Sabah səni Allahın əzabından qurtara biləcək yaxşı əməllər et). Allah sənə (sərvət verməklə) yaxşılıq etdiyi kimi, sən də (varından yoxsullara, qohum-əqrabaya xərcləməklə) yaxşılıq et. Yer üzündə fitnə-fəsad törətməyə cəhd göstərmə. Həqiqətən, Allah fitnə-fəsad törədənləri sevməz!" (14)

 

Görüldüyü kimi, Qarun kimi xəzinələr sahibi birinin şəxsində edilən bir öyüddə də, Quranın, "Dünyadan da nəsibini unutma" tövsiyəsində olması, İslamın dünyaya aid işə nə qədər əhəmiyyət verdiyini göstərən bir nöqtə daşımaqdadır. Bununla birlikdə Quran, daha sonrakı ayələrdə, tamamilə dünyaya dalmanın gətirəcəyi fəlakətləri də canlı bir şəkildə gözlər önünə sərərək, dünya və axirəti tənzimləyən orta bir yol tutulmasını və balanslı bir həyat sürdürülməsini tövsiyə etməkdə və belə deməkdədir:

 

Həcc mərasimini tamamlayıb qurtardıqda (keçmişdə) ata-babalarınızı yada saldiğınız kimi, ondan da artıq Allahı yad edin! İnsanların bə’zisi: "Ey Rəbbimiz, bizə nə verəcəksənsə, elə bu dünyada ver!" - deyirlər. Belə şəxslərin axirətdə heç bir payı yoxdur! Bəziləri isə: "Ey Rəbbimiz, bizə dünyada da, axirətdə də gözəl nemətlər ver, bizi cəhənnəm əzabından qoru!" deyirlər. Belə şəxslərin qazandıqlarına (qazandıqları əməllərinə) görə (axirətdə) mükafat gözləyir. Allah tezliklə haqq-hesab çəkəndir! (15)

 

Şübhəsiz insanın maddi və mənəvi quruluşu ilə bir bütün olduğunu daim göz qarşısında saxlayan İslam; insan həyatının da yalnız bu dünyadakından ibarət olmadığını, "axirət" adı verilən ölümdən sonrakı bir həyatın varlığını da gözlər önünə sərməkdə; üstəlik axirət həyatının daimi olduğunu vurğulamaqdadır. Əlbəttə bu dünyada yaşaya bilmək üçün işləmək lazım olacaq. Çünki dünyanın da, axirətin də qazanıldığı yer burasıdır. Ayrıca İslam işə maneə də deyil, qarşı da deyil. Əksinə işi bir zərurət olaraq təqdim etməkdə və təşviq etməkdədir. (16) Lakin İslamın vurğulamaq istədiyi şey işin və mal-mülk əldə etmənin bir məqsəd halına gətirilməsidir.

 

İşləyib Mal Qazanmaq Məqsəd Deyil Vasitə Olmalıdır

Uca dinimiz İslam, inananlara əsl və son hədəf olaraq axirət xoşbəxtliyini göstərməkdədir. Dünya həyatını isə, bu xoşbəxtliyin qazanıldığı yer olaraq təriflər. Buna görə dünya həyatı da, orada dolanmanın vasitəsi olan maddi imkanlar və mallar da bir vasitədir, məqsəd deyil. Müsəlman, dünyanı abadlıq etmək və mal qazanmaq üçün çox işləməli, ancaq bu ölçünü itirməməlidir. Əks halda malın və maddə dünyasının cazibəsi, insanın "Haqq"qı və əsl məqsədi unutmasına səbəb ola bilər. Bu ayələr bu həqiqəti dilə gətirməkdədir:

 

Xeyr, insan azğınlıq edər, Özünün dövlətli olduğunu gördüyü üçün! Axı sənin axır dönüşün Rəbbinədir! (17)

 

Yəni həqiqətən insan, özünün heç kimə möhtac olmayacağını zənn etdiyi zaman azğınlaşar. Bu dünyagörüşüylə Quranda, mal və övladların, "Dünya həyatının keçici bir zinəti" olduğu ifadə edilərək, (18) insan mal fitnəsinə düşməkdən çəkindirilmiş və Allah qatında olanların daha xeyirli və qalıcı olduğu bu ayə ilə ifadə edilmişdir:

 

Sizə verilən hər hansı bir şey (dövlət, övlad, xoş güzəran) ancaq bu fani dünyanın malı və bərbəzəyidir. Allah yanında olan (ne’mətlər) isə daha yaxşı və daha baqidir (əbədidir). Məgər ağıla gəlməzsiniz?! (Fani dünya malını axirətin əbədi ne’mətlərindən üstün tutursunuz!) (19)

 

Digər tərəfdən İslam; mal və maddənin insan üzərindəki mənfi təsirini və hər nə yöndən olursa olsun mal qazanıb həyata səyini məhdudlaşdırmaq üçün, mal əldə etmə əsaslarını təyin etmiş, başqalarının mallarına təcavüzü və haqsız yoldan mal-mülk əldə etməyi şiddətlə qadağan etmişdir. Bu səbəbdən İslam, mal və maddəyə əsarəti deyil; ona hakim olmağı və onu istiqamətləndirməyi nəzərdə tutmaqdadır.

 

İslama Görə İşin İbadətlərlə də Əlaqəsi Vardır

Bilindiyi kimi İslamda ibadətlər; həm bədəni həm maliyyə kimi müxtəlif qruplara ayrılmaqdadır. Xüsusilə İslamın beş təməl əsası arasında yer alan (20) zəkat və həcc kimi ibadətlərin işləyib mal qazanmaqla da əlaqəsi vardır. Çünki, hər hansı bir Müsəlmanın zəkat verə bilməsi və ya həcc fərzini yerinə yetirə bilməsi üçün, bu vəzifələri yerinə yetirə biləcək maliyyə imkana sahib olması lazımdır. Ancaq; "zəkat vermək və ya həccə getmək zəngin olanlara fərzdir; bu səbəbdən, bu öhdəçilikləri yerinə yetirəcək qədər maliyyə imkanına sahib olmayanlara zəkat və ya həcc fərz deyil" şəklindəki bir düşüncə də doğrudur. Zəngin sayılmayan kəslərə zəkat vermək və ya həcc vəzifəsini yerinə yetirmək fərz deyil.

Lakin unudulmamalıdır ki, İslamın şərti beşdir və belə düşünən kəslər, İslamın beş təməl əsasını tam olaraq yerinə yetirmənin verəcəyi mənəvi həzz və xoşbəxtlikdən məhrum qalacaqları kimi, ehtiyac sahibi kəslərin köməyinə qaçmanın və ya bir kasıbı sevindirmənin mənəvi xoşbəxtliyini də dada bilməyəcəklər. Ayrıca, İslamda köməkləşmə və İslam qardaşlığının gücləndirilməsi baxımından əhəmiyyətli bir yeri olan sədəqə və ya "ictimai bir ibadət" də deyə biləcəyimiz qurban kimi ibadətlər də yenə maddi imkana bağlıdır. Bu halda, işləyən və mal-mülk sahibi olan kəslər eyni zamanda zəkat, sədəqə vs... maliyyə ibadətlərlə başqalarına da faydalı olacaqlar deməkdir.

Necə ki Hz. Peyğəmbər (s.ə.v.), səhabələrini işləyib qazanmağa və ehtiyac sahiblərinə də köməkçi olmağa təşviq etmişdir. Əbu Musa əl-Eşari, bu mövzu ilə əlaqədar olaraq belə demişdir:

 

Bir dəfə Rəsulu Əkrəm: 'Sədəqə vermək hər Müsəlman üzərinə vacibdir.' buyurmuşdu. Məclisdə olanlar: 'Ya Rəsulullah! Ya sədəqə verəcək bir şey tapa bilməzsə?' deyə soruşduqlarında Rəsulu Əkrəm: "İşləsin, əlinin əməyi ilə qazandığını həm özü xərcləsin, həm sədəqə versin.", deyə cavab verdi. (21)

 

İslama Görə İşləmək Qədər Malı Xərcləmək də Əhəmiyyətlidir

Heç ölməyəcəkmiş kimi dünya və sabah öləcəkmiş kimi axirət üçün işi təşviq edən; iki gününü bir-birinə bərabər olaraq keçirməməyi təlqin edən və hər gün, bir əvvəlki günə görə daha irəli getməyi və daha faydalı işlər etməyi özünə və ruhuna uyğun hesab edən uca dinimiz İslam; mənsublarına, işləmək qədər işləyib qazandığını xərcləmək mövzusunda da əhəmiyyətli tövsiyələrdə olmuşdur. Bu mənada İslam; israf və bədxərcliyi qadağan etdiyi kimi, xəsislikdən də çəkindirmişdir. Necə ki Qurani Kərimdə bu mövzu ilə əlaqədar olaraq belə buyurulmuşdur:

 

Qohum-əqrabaya da, miskinə də, (pulu qurtarıb yolda qalan) müsafirə də haqqını ver. Eyni zamanda (mal-dövlətini əbəs yerə) sağa-sola da səpələmə! Həqiqətən, (malını əbəs yerə) sağa-sola səpələyənlər şeytanların qardaşlarıdır. Şeytan isə Rəbbinə qarşı nankordur! Nə əldən çox bərk ol, nə də əlini tamamilə açıb israfçılıq et. Yoxsa həm qınanarsan, həm də peşman olarsan! (22)

 

Onlar (mallarını) xərclədikdə nə israfçılıq, nə də xəsislik edər, bu ikisinin arasında orta bir yol tutarlar. (23)

 

Görüldüyü kimi ayələrdə, ehtiyac sahiblərinə haqqlarının verilməsi tövsiyə edildikdən sonra, lazımsız yerə sovurmaqdan çəkinilməsi əmr edilmiş və belə edən kəslər "şeytanların dostları" olaraq xarakterizə edilmişlər. Ayrıca "əli möhkəm olmaq", yəni "xəsislik" də, tamamilə əliaçıq olmaq da uyğun hesab edilməmiş; digər mövzularda olduğu kimi, xərcləmə mövzusunda da ölçülü olunması, hər cür həddindən artıqlıqdan çəkinilməsi tövsiyə edilmişdir. İsraf və xəsislikdən çəkinib "orta bir yol tutanlar" da təriflənmişdir.

Unudulmamalıdır ki, bir malı qazanmaq xərcləməkdən daha çətindir . Bu səbəbdən mal qazanmasını bilmək qədər, xərcləməsini və qazandığını yaxşı qiymətləndirməsini bilmək də əhəmiyyətlidir. Yenə Qurani Kərimdə, malların insanlar arasında haqsız yollarla rüşvət, mənfəətçilik vs. yollara peşkeş çəkilməməsi də istənmiş və belə buyurulmuşdur:

 

Bir-birinizin mallarını haqqınız olmadığı halda yeməyin. Xalqın malının bir qismini (onun sizə haram olduğunu) bilə-bilə günah yolu ilə yeməyiniz üçün onu (malınızı) hakimlərə (rüşvət) verməyin! (24)

 

Haşiyələr:

 

1- Baxın. Rəd, 2; İbrahim, 32-33; Nəhl, 13-14; Həcc ,65; Ənkəbut, 61; Loğman, 20- 29; Fatır, 3; Zumər, 5; Zuxruf, 13; Casiyə, 12-13.

2- Yunus, 67.

3- Furqan, 47.

4- Nəcm, 39.

5- Özsoy, Ömər, Sünnetüllah: Bir Quran İfadəsinin Anlayışlaşması, Ankara, 1994, s. 53.

6- Kandemir, M. Yaşar, Nümunələrlə İslam Əxlaqı, İstanbul, 1980, s. 315-316.

7- Baxın. Əraf,179; Özsoy, age, s. 117.

8- Nisa, 5.

9- Qəsəs, 77.

10- Al İmran, 145.

11- İsra, 18-21.

12- Həşr, 7.

13- Baxın. Buxari, Savm, 51; Tirmizi, Zühd, 64.

14- Qəsəs, 77.

15- Bəqərə, 200-202.

16- Baxın. Nisa, 32; Qəsəs, 27; Nəcm, 39-41; Leyl, 4.

17- Ələq, 6-8.

18- Kəhf, 46.

19- Qəsəs, 60.

20- Baxın. Buxari, İman. 1, 2; Müslim, İman. 19-22; Tirmizi, İman, 3; Nəsəi, İman, 13.

21- Baxın. Təcrid Tərc., XII, 133.

22- İsra, 26-27-29.

23- Furqan, 67.

24- Bəqərə, 188.

 

Diyanət Aylıq Jurnal, Yanvar 2002.

Suallarla İslam