Çadranın qadına qazandırdıqları nələrdir?

Çadranın qadına qazandırdıqları nələrdir. Təsəttürlə əlaqədar ayə qətilik ifadə edir? Bəzi ilahiyyatçılar niyə Quranda çadra olmadığını iddia edirlər?

Dear Brother / Sister,

1- İslam Qaynaqlarında Örtünmə

 

Giriş

 

Müsəlmanların təqviminə görə Mədinəyə hicrətdən bu yana on dörd əsri geridə buraxdıq. Bu uzun zaman hissəsi içində Müsəlmanlar Quranı oxudular, Sünnə və Sirətin (Hz. Peyğəmbərin şərhləri və tətbiqlərinin) də köməyi ilə onu anladılar, həyatlarına tətbiq etdilər; bir hidayət, bir rəhbər olaraq göndərilən Quran bu vəzifəsini yerinə yetirdi. Hicrətdən sonra uzunca bir müddət (yeddi, səkkiz il) içində parça parça endirilən Nur surəsində iki ayə örtünmə və iffəti qoruma vəzifəsi ilə əlaqədar idi. Bu surə enər enməz İslam qadınları baş örtülərini, boyunlarını da örtəcək şəkildə bağladılar, on dörd əsr heç bir alim örtünmə əmrini fərqli anlamadı; üz, əllər və ayaqlar xaricində bütün bədənin, uyğun geyimlərlə örtülməsinin fərz olduğu hökmündə ittifaq edildi (icma meydana gəldi). Son bir neçə əsrdə şərqşünaslıq, müstəmləkəçilik və mədəniyyət zəbti bəzi Müsəlmanların başlarını qarışdırdı; öz dəyərlərinin universallıq və ya etibarlılığından şübhə etməyə başladılar; bunları başqa düşüncə və mədəniyyətlərin dəyərləri ilə dəyişdirmənin zəruri olduğuna inandılar; bunu edə bilmək üçün yenə dinə dayanmaq lazım olduğundan üsula uyğun olmayan, məcbur etmələrə və azdırmalara dayanan içtihatlara(!) cəhd etdilər. Bu yeni, məcbur etmə və uyğunlaşdırma (kitabına uydurma) məqsədinə istiqamətli içtihatların son iyirmi, otuz il içində yönəldiyi hədəflərdən biri də örtünmə oldu. Yeni şərhçilər on dörd əsrlik tətbiqi, Quran ayələrini, hədisləri, fiqh alimlərinin icmasını bir tərəfə buraxaraq əvvəl "madam ki, mədəni dünya örtünmür; gözəl və doğru olan budur, biz də belə etməliyik" fikirinə gəldilər, sonra bu fikri zorla tətbiq edənlərin işini asanlaşdırmaq üçün mötəbər olmayan oxuma və şərh etmə yollarına azdılar.

 

Türkiyə altmışıncı illərin sonlarına doğru çadranı universitetlərdə (əvvəl Ankara Universiteti İlahiyyat Fakültəsində) qadağan etdi, sonra bütün fakültələrdə qadağan edildi, deyərkən sıra İlahiyyat Fakültələrinə və İmam Natiq məktəblərinə gəldi. Buralarda oxuyan və dini tətbiqlər baxımından daha həssas olan qızlarımız qadağana qarşı müqavimət göstərməyə başlayınca bir tərəfdən cəza tətbiq etdilər, təhsil haqqlarını əllərindən aldılar, "ya qırx qatır, ya qırx sətir" dedilər, insanları ən təbii iki haqq və tələblərindən birini digəri üçün fəda etmək (ya örtünməyi, ya oxumağı və işi seçmək) vəziyyətində buraxdılar, bir tərəfdən də örtünməyi dini bir lazımlılıq olmaqdan çıxarmaq üçün ilahiyyatçılardan səlahiyyətsiz, məlumatsız, laqeyd, uyğun olan bəzi kəsləri dövrəyə soxdular. İndi onlar hər gün yeni bir şey tapdıqlarını zənn edərək (və ya iddia edərək) iyirmi otuz il əvvəl deyilmiş və cavablandırılmış "arqumentlərini" təkrarlayırlar. Biz bu yazıda, səkkiz on il əvvəl mənə, Əzhər Universitetinə və Diyanətə, (bir jurnal adına Dr. Fəxri Dəmir tərəfindən) soruşulmuş suallar ilə bunlara tərəfimdən verilmiş cavabları oxuyacaqsınız. Sonunda görəcəksiniz ki, bu gün deyilənlər yeni deyil və insaflı olanlar üçün razı salıcı şərhlər edilmiş, cavablar da verilmişdir.

 

Hollandiyada nəşr edilən Axtarış və İslam Jurnalı, T. C. Diyanət İşləri Başçılığına, Misir Müftiliyinə və şəxsimə 17 (on yeddi) sualdan ibarət olan bir yazı göndərmiş, bu yazıda xüsusi ilə xaricdə olan Müsəlmanların örtünmə anlayış və tətbiqlərindən qaynaqlanan çətinlikləri və mənfilikləri dilə gətirmiş, örtünmə əmrinin dindəki yerinin araşdırılmasını istəmişdir.

 

1-ci bölmə

 

"İçində yaşadığımız cəmiyyətdə, "İslam" adı, "Şəriət Dövləti" və "Çadra" kimi bəzi anlayışlarla qaynaşdırılır. Ayrıca, dəyişik mədəniyyət ətrafında yaşayan və milli və mənəvi dəyərləri qorumağı həyati bir məsələ olaraq qəbul edən vətəndaşlarımızdan əhəmiyyətli bir qisimi də çadranı, namazdan da zəkatdan da qabaqda bir namus məsələsi olaraq görür; uşağının, böyüdükdən sonra çadranı taxmayacağını, bu səbəbdən təməl dini dəyərlərindən qopmuş olacağını düşünərək, uşağının məktəb çağından, hətta ibtidai məktəb sıralarından etibarən başını örtmək istəyir və onu buna məcbur edir. Buna əlavədən, Hollandiyadakı məktəblərdə oxuyan uşaqlarımızın din dərsinə, burada vəzifəli dini təhsil görmüş rəsmi din vəzifəlilərinin dərs vermə istəkləri, qismən qəbul edilir isə də, ibtidai məktəb üçün lazımlı pedaqojik formalaşma və dil (Hollandiya tərəfindən) əskikliyi səbəbi ilə əksəriyyətlə rədd edilir. Bu mövzuların, quruluşlarımız diametrində müzakirə edildiyi bir yığıncaqda belə bir təcrübə intiqal etdi: Hollandiyanın Tilburg şəhərindəki quruluşumuz, rəsmi din vəzifəlilərinin məktəbdəki din dərslərinə girə bilməsi üçün lazım olan təşəbbüslərdə olmuşdur. Önlərinə çıxan maneələri aşdıqdan sonra, istəyi qəbul vəziyyətinə gələn məktəb rəhbərliyi demiş ki; "yaxşı madam elə istəyirsiniz, müəlliminiz məktəbimizə din dərsinə gəlsin; lakin bir şərtlə: Uzun görüşmələr əsnasında bizim əldə etdiyimiz intiba odur ki, uşaqlarınız müəlliminizin din dərsinə gəlməsini istəməyəcəklər. Uşaqlarınıza soruşaq. Onlar arasında bir anket edək. Əgər uşaqlarınız, müəlliminizin dərsə girməsini istəyərlərsə, biz də rəhbərlik olaraq bunu qəbul edəcəyik." Buradakı quruluşumuz nəql etdiyinə görə, uşaqlarımız arasında anket edilmiş, məsciddəki müəllimlərinin özlərinə din dərsinə gəlməsini istəyib istəmədiklərini soruşmuşlar. Alınan nəticə çox maraqlı. Uşaqlarımız demişlər ki: "Müəllim bizim paltarımıza qarışmayacaqsa, müəllim bizim başörtümüzə qarışmayacaqsa, müəllim bizim idmanımıza qarışmayacaqsa, müəllim bizim bəzi haqqlarımıza maneə törətməyəcəksə gəlməsini istəyərik. Deyilsə gəlməsin." Bir başqa xüsus da, bu ölkədə bir uşaq başını örtər də məktəbə gedərsə, məktəb yoldaşları ona "dilənçi" gözü ilə baxmaqda, hətta bəzən ona "dilənçi" dedikləri belə olmaqdadır. Bu təcrübə də, məscidə Quran Kursu xüsusiyyətindəki təhsil üçün gələn uşaqlara, müəllimlərinin çadranın gərəyini izah etmələri əsnasında uşaqların izah etdikləri hadisələrdən əldə edilmişdir. İşin digər istiqaməti isə, Avropa insanının tərəfindən, ənənə və adətin təsiri ilə olacaq ki, çadranın "dinin imtina edilməz gərəyi" sayılmasının səbəb və hikməti aydın olmamaqda, bu səbəbdən İslamın, mənası aydın olmaz.

***

 

2-ci bölmə

- Gazzaliyə aid ifadədən (əl-Mustasfa, c. I, s. 434-435) dəlilə, əmrin tövsiyə üçün olduğunu deyil, vaciblik üçün olduğunu söyləyənin möhtac olduğu aydın olmur? Gazzalinin qoyduğu bu ölçüdə elmi bir tərəddüd var?

- Qurani Kərimdə və hədislərdə keçən əmrlərin bağlayıcı olub olmadıqları (vaciblik ifadə edib etmədikləri) hökmünü Gazzalinin şərh və anlayışına dayandırmaq istəyiriksə, "bu hökm, açıq və qəti olaraq; yəni əmrin gərəklərindən birini təyin etmək üçün başqa dəlil və işarə  axtarmaqdır; bunları tapmadıqca da dayanmaq, bir hökmə çatmamaqdır." Buna görə "əmrin tövsiyə üçün olduğunu" söyləyən də buna dəlil tapacaq, "bağlayıcı olduğunu" söyləyən də buna dəlil tapacaq. Gazzalinin fikiri tevakkuf olduğuna görə, bunu tək tərəfli alıb "əmrin bağlayıcı olduğunu söyləyənin, Gazzaliyə görə, dəlil tapması lazımdır" demək yanılmadır; bu yanılmanın səbəbi də hökmdür; əvvəl bir şeyi hissi və ya qeyri dini səbəblərlə mənimsəmək, sonra da buna ağıl və nəql istiqamətlərindən dəlil axtarışa cəhd etməkdir. Əgər, Gazzali təqlid olunacaqsa onun kitablarına baxaraq, doğrudan bu mövzuda (başı örtmə, çadra istifadə etmə mövzusunda) nə dediyini araşdırmaq lazım deyil? Biz Gazzalinin bu mövzuda ümmətin icmasından ayrılmadığını, azad qadınların başlarının və saçlarının övrət olduğu fikirində olduğunu bilirik və bu səbəblə də qadınların başlarını örtmələri lazım olduğunu müdafiə edirik. Bunu gərəksiz görənlərin, örtünmə əmrinin (bu əmr bir bütündür, başı digər yerlərdən ayırmamışdır) tövsiyə üçün olduğunu irəli sürənlərin buna dəlil tapmaları lazım olacaq. Örtünmə əmrinin bağlayıcı olduğunu göstərən dəlilləri isə biz aşağıda digər suallara cavab verərkən təqdim etmiş olacağıq.

 

- Çadra əmrinin, vaciblik üçün olduğunu alimlər harada söyləyir? Alimlərin bu fikri harada nəql edilir? 20-ci əsrdən əvvəl, hər hansı bir dövrdə bu əmrin vacibliyi haqqında kim nə demişdir?

 

- "Mütləq təsəttür (örtünmə)" ilə çadra eyni ayələrdə və eyni üslub içində hökmə bağlanmışdır. Örtünmə əmrinin qadının başını da içinə aldığı bütün dövrlərdə danışılmış və azad Müsəlman qadının baş və saçlarının övrət olduğunda, örtülməsi lazımlı olduğunu, örtünmə əmrinin bu üzvləri də içinə aldığına ittifaq edilmişdir. Bu hökm, bütün fiqh kitablarının namaz bəhsi ilə halal-haram mövzularına ayrılan "kerahiye, hazr və ibaha" bəhslərində yazılmışdır. Qurani Kərimdə və hədislərdə baş daxil olmaq üzrə övrət yerlərinin örtülməsi ilə əlaqədar əmr və təlimatın bağlayıcı olduğunda ittifaq edildiyini, "xüsusi ilə ittifaqlı məsələləri yığan" icma kitablarında da görmək mümkündür. Burada bir neçə icma kitabından rəvayətlər etməkdə fayda görürük: "Yetkinlik çağına gəlmiş azad və Müsəlman bir qadının namaz qılarkən başını örtməsi lazım olduğunda və başı tamamı ilə açıq olaraq namazını qılmış olması halında namazı yenidən qılmasında mücdəhidlər ittifaq etmişlər." (İbnu'l-Munzir, əl-İcma', s. 41) Bu ifadədə "namaz qılarkən" qeydi vardır, bu qeyd bizi yanılmaya salmamalıdır; çünki məsələmiz, qadının övrət yerlərinin təsbitidir, namazda örtülən yerlər övrət yerləridir və yuxarıdakı ifadə başın övrət olduğunu açıqlayır və qəti olaraq ortaya qoymaqdadır. (Ayrıca bax. Cessas, Ahkamul-Quran, c. III, s. 316) "Qadının əli və üzü müstəsna olmaq üzrə bədəni və saçının övrət (bağlanılması lazımlı üzv) olduğunda fiqh alimləri ittifaq etmişlər. Qadının üzü, əlləri, hətta dırnaqlarının övrət olub olmadığı mövzusunda isə görüş fərqləri (ixtilaf) vardır." (İbn Həzm, Meratibu'l-icma, s. 29) "Elm sahibləri, namaz qılarkən qadının başını örtməsi lazım olduğu, başı tamamı ilə açıq olaraq qıldığı namazı yenidən qılması lazım olduğu barəsində ittifaq etmişlər." (İbn Kudamə, əl-Muğni, c. I, s. 633) "Alimlər, övrət yerlərinin mütləq olaraq (namaz xaricində və içində) örtülməsinin fərz olduğunda ittifaq etmişlər. Ancaq bu örtünmənin namazın səhhət şərti olub olmadığı mövzusu ilə övrət yerlərinin məhdudlaşdırılması mövzusunda fərqli görüşlər irəli sürmüşlər. ... Qadının əl və üzü xaric bütün bədəninin övrət olduğu üləma əksəriyyətinin fikiridir. (Geriyə qalan mücdəhidlərdən) Əbu Hənifəyə görə ayaqları da övrət deyil, Əbu Bəkr b. Əbdürrəhman və Əhməd b. Hənbələ görə qadının bütün bədəni övrətdir." (İbn Rüşd, Bidaye, c. I, s. 98-90) Bu rəvayətlərdə, qadının saçları övrət deyil deyən bir alimin olmadığı, başqa bir deyişlə qadının başının örtülməsi lazım olduğunda ittifaq və icma olduğu açıqca görülməkdədir. Bu icma və ittifaqın dayağı ayə olsun, hədis olsun fərq etməməkdədir; icma bu nasların dəlalət və hökmünə qətilik qazandırmaqdadır. Hicri üçüncü əsrin ikinci yarısında yaşayan Taberi (v. 33210/992), dördüncü əsrdə yaşayan Əbu Bekri'r-Razi əl-Cessas (v. 370/980), beşinci əsrdə yaşayan Şafi məzhəbindən əl-Keya əl-Herrasi (v. 504/1110), müasiri, Maliki məzhəbindən İbnu'l-Arabi (v. 543/1148) kimi birinci və ya ikinci dərəcədən mücdəhid və ya məzhəbə bağlı alimlərin, əhkam ayələri ilə əlaqədar təfsirləri əlimizdədir. Bu təfsirlərdə örtünmə ilə əlaqədar ayələrin məna və hökmləri araşdırılmış, üzərində birləşilən nöqtələr ilə ixtilaf edilən xüsuslar açıqca yazılmışdır. Bunlara dayanaraq, mövzunun nə zamandan bəri mübahisə edildiyini və kimin nə dediyini təsbit etmək asanlıqla mümkün olmaqdadır. Bizim təsbitlərimizə görə Səhabə təfsirçilərindən günümüzə qədər hər əsrdə edilən və qismən yazılan təfsirlərdə "azad, Müsəlman qadınların, əl, üz və ayaqları xaric, bütün bədənlərinin övrət olduğu, örtülməsi lazım olduğu" mövzusunda sözbirliyi və görüş birliyi vardır. Nur və Əhzab surələrində iştirak edən ayələri ilə bunları açıqlayan hədislərin, "üz, əl və ayaqlar" xaricində qalan yerlərin örtülməsi lazım olduğunu qəti və bağlayıcı olaraq ifadə etdiyində birləşilmişdir. Heç bir fakih "Başın və ya örtülməsi lazım olan digər yerlərin, dünya həyatında faydası olduğu üçün və adətə dayanan olaraq örtülməsi tövsiyə edilmişdir, fayda və adət dəyişsə örtülməyə bilər." şəklində bir görüş irəli sürməmiş, mücdəhidlər bu mövzudakı təlimatın davamlı və bağlayıcı olduğunda birləşmişlər. (Nümunə olaraq bax.: Taberi, Cami'u'l-beyan, c. XVIII, s. 82 vd; Cessas, Ahkamu'l-Kur'an, c. III, s. 314 vd.)

 

- Bir ayədə eyni fikirlə ifadə edilən hər mövzunun hökmü, eyni mərtəbədəmi qəbul etmək lazım olar? Belə bir prinsip hansı üsul və qanunda mövcuddur?

 

- Bir ayədə, eyni şəkil və üslub içində arxa arxaya sıralanmış əmr və təlimatın eyni hökmdə olması şərt deyil. Bəqərə surəsinin 177-ci ayəsində olduğu kimi iman, ibadət, infak arxa arxaya sıralanınca, ibadət və infakın da iman dərəcəsində əhəmiyyətli və lazımlı olduğu mənası çıxarılmaz. Ancaq bu xüsusların bizim mövzumuzla əlaqəsi yoxdur. Örtünmə ilə əlaqədar ayələrdə namus və iffətin qorunması ilə müəyyən yerlərin örtülməsi arxa arxaya zikr edilmişdir. Fikh örtünmə lazımlıdır deyərkən bu hökmü, ayələrin sıralanmasından çıxarmamışlar, hökm çıxarmanın açıq və qəti qanunlarından faydalanmışlar. Buna görə, zina etmək də haramdır, çılpaq yerlərə şəhvətli (hətta bəzi yerlərə şəhvətsiz) baxmaq da haramdır. İndi, zinanın haramlığı ilə övrət yerlərini açmanın və buralara baxmanın haramlığı eyni dərəcədə olmaya bilər; lakin eyni dərəcədə olmamaq, birinin tapdalana biləcəyini, buna uyğun gəlilməsə də ola biləcəyini ifadə etməz.

 

- İndoneziya və Malayziya çox köhnə bir İslam ölkəsidir. Bu ölkələrdəki Müsəlmanlar təsəttür əmrini Hicaz və ya Anadolu Müsəlmanları ilə eyni şəkildəmi qəbul etmiş və tətbiq etmişdir? Tətbiqin fərqli olduğu, İndoneziyalı Müsəlmanın, deyil yalnız başını açmaq, sinəsi açıq gəzdiyi tarixən bilindiyinə görə, təsəttür əmrini tətbiq etməkdə ənənə və adətə bağlı məsləhəti dünya mülahizəsinin rolu olmaq lazım olmaz? Daha dünən, 60-cı illərə qədər şəhərlərimizdə kişilərin belə başları açıq gəzmələri, dini reaksiya ilə qarşılanmaqda idi. Hələ bu gün belə dünyanın bir çox yerində, hətta Anadolunun bəzi bölgələrində reaksiya ilə qarşılanmaqdadır. Bu reaksiyanı, dini qaynaqlı deyil də ənənə qaynaqlı qəbul etmək məcburiyyətində olduğumuza görə, qadınların başlarını örtmələrindəki tətbiqi də bu baxımdan qiymətləndirmək lazım olmaz?

 

- İndoneziya və ya Malayziya Müsəlman qadınlarının baş və sinələrinin açıq olmasını, bunun caiz olduğuna dəlil saya bilmək üçün, Allah Rəsulunun (s.ə.s.) bunları görməsi və səsini çıxarmaması, yaxud oralarda yaşayan alimlərin, baş və sinələri açmanın caiz olduğuna dair, dəlilə dayanan fətva vermiş olmaları lazımdır. Bunlar olmadığına görə, burada İslamın qadağanlarını tapdalayan kişi və qadınların bu davranışlarını dəlil etməyə, bunları Kitab və Sünnəyə görə qiymətləndirmək lazım olarkən, Kitab və Sünnəni bunlara görə şərhə tabe tutmağa kimsənin haqqı və səlahiyyəti yoxdur.

Kişilərin başlarını örtmələri lazım olduğuna dair heç bir dini təlimat yoxdur. Bu səbəblə İslam üləması, başdan bəri bunun caiz olduğunu söyləmişlər. Mübah olan bir sahədə ənənə və adət kimi, mənimsənən ədəbə uyğun gəlilməsi təbiidir. Bu səbəblədir ki, fukaha, kişilərin başlarını açmalarının hörmətsizlik olaraq qəbul edildiyi bölgələrdə, namaz qılarkən başın örtülməsi lazım olduğunu, belə bir dərkin olmadığını bölgələrdə, namazın açıq baş ilə qılına biləcəyini ifadə etmişlər. Qaynaq: Körpü jurnalı, sayi 84, 2003

Qadınlara gəlincə, də sıralanan dəlillərə dayanaraq başdan bəri qadının başını örtməsinin bağlayıcı bir dini əmr olduğuna hökm edilmiş və bu hökm tətbiq olunmuşdur. Bu bir inqilab hökmüdür, ənənəni və adəti davam etdirməyə deyil, dəyişdirməyə istiqamətlidir, dəyişə biləcəyinə dair heç bir dəlil və görüş mövcud deyil.

 

Qaynaq: Körpü jurnalı, sayi 84, 2003 - Prof. Dr. Hayreddin Karaman

Xəlil Gönenç, Günümüz Məsələlərinə Fətvalar

Suallarla İslam