Qurandan sonra ən mötəbər kitab hesab edilən İmam Buxarinin "Camius-Səhih" kitabının orjinalı bu günə gəlib çatıbmı?

Qurandan sonra ən mötəbər kitab hesab edilən İmam Buxarinin "Camius-Səhih" kitabının orjinalı bu günə gəlib çatıbmı?

Dear Brother / Sister,

İddia:
İmam Buxariyə istinad edilən "Camius-Səhih" adlı kitabı Buxari yox, ondan 400 il sonra yaşamış Yunini yazmışdır.

Cavab:
Bunu demək sadəcə olaraq insanın öz cahilliyini ortaya qoymasıdır. 

    Əbu Süleyman Həmd b. Muhəmməd əl-Xəttabi "Camius-Səhih" kitabında olan hədisləri şərh etdiyi "İ'lamus-Sünən" kitabını yazmışdır. O, hicri 388-ci ildə vəfat etmişdir. Yunini isə onun vəfatından 233 il sonra doğulmuşdur. Bununla yanaşı Yunininin anadan olmasından iki əsr əvvəl yaşamış İbni Battal (V əsr) da "Camius-Səhih" kitabını şərh etmişdir.

   Yəni hələ Yunini anadan olmamışdan əsrlər əvvəl "Camius-Səhih" kitabına şərhlər yazılmışdı. Vəziyyət belə olduğu halda, "Camius-Səhih" kitabını Yunininin yazdığını deməkdən daha gülünc nə ola bilər?!

İddia:
    Bu kitabı İmam Buxari yazmış olsa belə, əlimizdəki Səhih-i Buxari nüsxələrinin gerçək nüsxə olduğunu deyə bilmərik. Çünki İmam Buxarinin "Camius-Səhih" kitabının əlyazması, onun tələbələrinin əlyazmaları, hətta tələbələrinin tələbələrinin də əlyazma nüsxələri bu günə gəlib çatmayıb. Səhih-i Buxarinin hicri 621-ci ilə kimi heç bir əlyazma nüsxəsi bu gün əlimizdə yoxdur. Əlimizdəki ilk Səhih-i Buxari nüsxəsi 621-ci ildə anadan olmuş Yuniniyə aiddir.

Cavab:
   1. Bu gün əlimizdə Qur`an-i Kərimin ilk nüsxəsi - Hz. Əbubəkir (ra) dövründə kitablaşdırılmış nüsxəsi yoxdur. Lakin bu, Quranın dəyişdirilmiş ola biləcəyini deməyə əsas vermir. Çünki həmin dövrdə Qur`anın minlərlə hafizin əzbərində qorunduğu, hər gün beş vaxt namazda yüz minlərlə insan tərəfindən oxunduğu bir reallıqdır. Bundan başqa Quran sadəcə şeir kitabı kimi əzbərlənməyib, içindəki hökmlər bütün İslam diyarlarında tətbiq edilib. Artıq həm əzbər, həm davamlı oxuma, həm tətbiq etmə ilə qorunmuş bir kitabın əlyazması olmasa da, belə bir kitabın dəyişdirildiyini söyləmək mümkündürmü? 

   Səhih-i Buxarinin də vəziyyəti belədir. O kitabdakı hədislər yüzlərlə Buxari hafizləri tərəfindən əzbərlənmiş, hökm bildirən hədislər tətbiq edilmiş, digərləri xütbələrdə, məclislərdə və s. oxunmuşdur, həmçinin bütün alimlər öz əsərlərində o hədislərdən istifadə edin mənbə də göstərmişdir. İslam dünyasında gördüyü etibar və qazandığı mövqe səbəbilə dəyişdirilmiş olması mümkünsüzdür. Buna bir neçə misal göstərək:

    1281-ci ildə Tatarlar Suriyaya girdiyi zaman Məlik Mansur onların qarşısına çıxmadan öncə Səhih-i Buxari oxunmasını əmr etmiş, alimlər də xətm günü Cüməyə təsadüf edəcək şəkildə onu oxuyub bitirmişdirlər. 1505-ci ildə Misir sultanının bağçasında qurulmuş böyük çadırda Səhih-i Buxarinin xətm edildiyini bildirən tarixçi İbn İyas əvvəllər də bunun edildiyini bildirirdi. Nəinki alimlərin, camaatın, hətta sultanların yanında belə bu cür dəyər verilən bir kitabın dəyişdirilə biləcəyini demək ağıla nə qədər uyğundur?

   2. İnsanlıq hər dövrdə müharibələrdən, işğalçı yürüşlərdən, təbii fəlakətlərdən əziyyətlər çəkmişdir. Hülakü xan 1258-ci ildə Bağdadı işğal etdiyi zaman milyonlarla kitab Dəclə çayına atılmış, məscid və mədrəsələr dağıdılmışdır.

   Bu kimi səbəblərdən dolayı Yuniniyə qədərki əlyazma nüsxələr, bu nüsxələrin saxlandığı kitabxanalar yandırılmış, yox edilmiş ola bilər. Lakin bu, Səhih-i Buxarinin şifahi və tətbiqi yollarla yayılmasına əngəl ola bilməmişdir.

   Bu gün dünyadaki bütün Quranlar yox edilsə, on nəfər hafiz birlikdə Quranı yenidən bərpa edə bilər. Səhih-i Buxari də eyni şəkildə rəvayət edilmişdir.

    3. Bu gün hər bir müsəlmanın yanında bir, bəzən də birdən çox Quran-i Kərim mövcuddur. VII əsrdən XXI əsrə qədər də ən azı bir milyard müsəlman yaşamışdır. Görəsən, indiyə kimi yaşamış müsəlmanlardan qalma bir milyard Quran nüsxəsi, nəinki bir milyard, hətta yüz min Quran nüsxəsi toplana bilərmi? Cavab açıq bir şəkildə "xeyr"dir. Lakin bu əsas vermir ki, indiyə kimi yaşamış müsəlmanların yanında Qur`an kitablarının olmadığını və Quranın dəyişdirildiyini deyək.

    Eyni şey Səhih-i Buxari üçün də keçərlidir. Bu gün çoxlu Səhih-i Buxari nüxsəsinin qalmamış olması o kitabın dəyişdirildiyini deməyə əsas vermir.

Quranın ilk nüsxəsi yoxdur, lakin güclü bir şəkildə nəql edildiyi üçün təhrif olunması mümkünsüzdür. Səhih-i Buxarinin də ilk nüsxəsi yoxdur. Bəs güclü bir şəkildə nəql edilibmi?

   İmam Buxarinin tələbəsi Firəbri kitabı Buxaridən biri Firəbrdə, digəri isə Buxarada olmaqla iki dəfə dinləmişdir. Firəbridən Səhih-i Buxarini rəvayət edənlərdən ən önəmliləri bunlardır:

   Əbu Əli Said b. Osman əl-Misri, Əbu Zeyd Muhəmməd b. Əhməd əl-Mərvəzi, Əbu Əhməd Muhəmməd b. Muhəmməd əl-Cürcani, Əbu İshaq İbrahim b. Əhməd əl-Müstəmli, Əbu Muhəmməd Abdullah b. Əhməd b. Hammuyə əl-Haməvi, Əbu Əli Muhəmməd b. Ömər b. Şəbuyyə əş-Şəbəvi, Əbul Heysəm Muhəmməd b. Məkki əl-Küşmihəni, Əbu Əli İsmail b. Muhəmməd əl-Küşani, Əbu Nəsr Əhməd b. Muhəmməd əl-Axsikəsi.

    Firəbridən Səhih-i Buxarini nəql edənlərdən nəql edən Əbu Zərr əl-Harəvi və həyatını hədis elminə həsr etmiş qadın mühəddis Kərimə bint. Əhməd Məkkədə tədrislə məşğul olduqlarından kitabın İslam dünyasına yayılmasında önəmli rol oynamışdırlar. Əl-Harəvinin nüsxəsi Firəbridən gələn üç fərqli rəvayətə əsaslanırdı.

   Bütün fərqli Səhih-i Buxari rəvayətləri üzərində araşdırma aparmış alman şərqşünası Johann Fück-Halle bu rəvayətlər arasında ciddi fərqlərin olmadığını, oxuyuş fərqlərinin mənaya az təsir etdiyini bildirmişdir. Bu da: "Buxari nüsxələri arasında ciddi fərqlər vardır", - deyənlərin yalana baş vurduqlarını sübut edir.

   Yunini isə rəvayətlər arasındakı fərqləri həll etməyə çalışmış, qrammatik problemləri həll etmək üçün dilçi alim İbn Malik ət-Tai ilə işbirliyi qurmuşdur. Nəticədə mövcud bütün Səhih-i Buxari rəvayətlərini qarşılaşdıraraq aradakı cüzi fərqləri həll etmiş, gerçək Buxari nüsxəsini müəyyənləşdirmişdir.

   Bu cür proseslər bu dövrdə də davam etməkdədir. Məsələn, Ömər Nasuhi Bilmənin "Büyük İslâm İlmihâli" kitabının 1947-1951, 1959, 1960, 1970, 1975, 1985 və 1986-cı illərdəki nəşrləri arasında bəzi fərqlər olduğundan Mehmet Tâlûnun rəhbərliyi altında çalışan elmi heyət tərəfindən həmin nəşrlər qarşılaşdırılaraq kitabın əsl versiyası müəyyənləşdirilmişdir.

   Yunini də mövcud Səhih-i Buxari nüsxələrini qarşılaşdırmış, Johann Fück-Hallenin dediyi kimi aralarında olan bəzi fərqləri aradan qaldırmışdır. Yunininin təhqiq etdiyi rəvayətlər barədə aşağıdakı cədvəldən də məlumat sahibi olmaq mümkündür (TDV İslâm Ansiklopedisi, VII, 117):

 

   Qısacası, Yunini yeni nüsxə yaratmamış, eynilə Mehmet Talunun "Büyük İslâm İlmihâli" kitabına etdiyi əməliyyatı tətbiq edərək əsl Səhih-i Buxari nüsxəsini müəyyən etmişdir.

   Hazırda Yuniniyə aid əlyazma nüsxəsi əlimizdə vardır və oxuduğumuz Səhih-i Buxari kitabları ilə həmin nüsxə arasında heç bir fərq yoxdur. Əlavə məlumat almaq üçün istifadə etdiyimiz mənbələrə baxıla bilər.

   Səhih-i Buxarinin müəllifinə aid bir əlyazmasının bu günə gəlib çatmaması səbəbilə bu kitabın etibarsız olduğu yalanını deyənlərin məqsədi Quran-i Kərimin təhrif edilmədiyi mövzusunda insanları şübhəyə salmaqdır. Belə ki, onlar: "İmam Buxarinin əlyazması bu günə gəlib çatmayıb, onda bu kitaba etibar etmək olmaz", - deyərək insanlarda bu yanlış düşüncəni yaradırlar: Bir kitabın ilk nüsxəsi yoxdursa, o kitaba güvənilməz. Daha sonra Quranın ilk nüsxəsinin olmadığı haqqında danışacaqlar. Yaratdıqları yanlış düşüncə səbəbilə də insanlar: "Quranın ilk nüsxəsi yoxdur, deməli, təhrif edilə bilər", - deyəcəklər. Lütfən diqqətli olun...

İstifadə olunmuş ədəbiyyat:

1. Câmiu's-Sahîh maddesi | TDV İslâm Ansiklopedisi
2. Yûnînî maddesi | TDV İslâm Ansiklopedisi
3. İmam Buhari (ra)'in Câmi'u's-Sahîh'inin Değiştirilebileceğini veya Bu Eseri Yunini'nin Yazıp Buhari'ye Nisbet Edebileceğini Söyleyenlere Ne Cevap Verirsiniz? | Kurân ve Sünnet
4.Hattabi'nin İ'lâmu's-Sünen'i ve İbn Battal'ın Şerhi günümüze ulaştı mı? | Sorularla İslamiyet

 

Suallarla İslam