Cümənin şərtləri

 

Cümə şərtlərini özündə toplayan kimsələr üçün, 2 rükət cümə namazı, fərz-i ayn'dır.

Cümə namazının digər namazlardan fərqli olaraq özünə məxsus 12 şərti daha vardır:

• Bunlardan altısı- vücubunun (fərz olmasının);

• Digər altısı da- ədasının

şərtlərindəndir.

----------------------------------------

✓ Cümənin vücubunun (fərz olmasının) şərtləri:

Cümənin bir şəxsə fərz ola bilməsi üçün, onda bu 6 şərtin mövcud olması şərtdir:

1. Kişi olmaq:

Bunun üçün cümə namazı, kişilərə fərzdir, qadınlara fərz deyildir

2. Azad olmaq:

Bu cəhətdən, cümə namazı, qullara/nökərlərə fərz deyildir. Bir sözləşməyə bağlı olaraq qismən azad olan mükatəb (azad edilməsi, bəzi şərtlərə -mal qazanmaq və ya bir müddət xidmət etmək kimi nəticəyə- bağlı olan nökər və ya cariyə) kimi nökərlərə fərzdir.

3. İqamət:

Dini hökm cəhətindən, səfəri/yolçu sayılan kimsələrə, cümə namazı fərz deyildir.

4. Sihhət/sağlamlıq:

Xəstə olduğundan cümə namazına çıxdığı təqdirdə xəstəliyinin artmasından və ya xəstəliyinin uzanmasından qorxan kimsəyə, cümə namazı fərz deyildir. Yeriməyə taqəti olmayan çox yaşlı kimsələr də, bu hökmdədirlər. Xəstəyə baxan da, belədir; əgər məscidə getdiyində xəstəsinin zərər görəcəyindən qorxursa, ona da cümə fərz olmaz.

5. Gözlərin sağlam olması:

Gözləri kor olanlara, cümə namazı fərz deyildir. Belə korları məscidə aparıb gətirəcək kimsələri olsa da, imam əbu Hənifə'yə görə, yenə cümə ona fərz olmaz. Lakin 2 imama görə, hər 2 gözü görməyən kimsəni məscidə aparıb gətirəcək bir adam varsa, o vaxt belə korlara da cümə fərz olur.

6. Ayaqlarının sağlam olması:

Şikəst və ya ayaqları kəsilmiş olan kimsələrə, cümə namazı, fərz deyildir. Özlərini yüklənəcək kimsələri olsa da, hökm, eynidir.

Düşmən qorxusu, şiddətli yağış və palçıq və bənzəri əngəllər də, cümə namazına gedilməməsini mübah qılan üzrlərdəndir.

Bununla bərabər, bu 6 şərti daşımayan kimsəyə, hər nə qədər cümə namazı fərz deyilsə də, gedib cümə namazını qılacaq olsa, vaxtın fərzini yerinə yetirmiş olar. Qadınların və ya korların və ya bənzəri üzrü olan kimsələrin cümə namazını qılmaları kimi. Artıq bunlar, o günün zöhr namazını ayrıca qılmaqla mükəlləf deyildirlər.

-------------------------------------------

Cümənin ədasının şərtləri:

196. Cümənin ədası üçün, bu 6 şərt vardır:

1. Cümə namazını, yaşanılan yerdəki idarəçinin və ya onun göstərəcəyi kimsənin qıldırmasıdır. Belə ki:

1. Cümə namazını, ən böyük idarəçi və ya onun icazəsi ilə digər bir şəxs qıldırmalıdır.

İdarəçi və ya onun vəzifələndirdiyi bir şəxs olmayan bir yerdə, müsəlman camaatın təyinilə, içlərindən biri, cümə namazını qıldıra bilər. İslam hökmlərinin tətbiq edilmədiyi (daru'l-hərb kimi) yerlərdə, cümə namazı belə qılınır.

2.1. Xütbə oxumaq üçün olan icazə, namaz qıldırmaq üçün də icazədir. Əksi də belədir.

Bu hər 2 vəzifəni görməyə səlahiyyətli olan şəxs, bir üzr olsun və ya olmasın, yerinə başqasını təyin edə bilər. Başqasını (öz yerinə) təyin etmək üçün özünə səlahiyyət verilməmiş olsa belə, yenə də başqasını öz yerinə təyin edə bilər. Lakin xatibin hüzurunda icazə almadan, başqasının xatiblik vəzifəsini görməsi, caiz deyildir.

2.2. Ümumi icazədir.

Müəyyən bir yerdə müsəlmanların toplanıb cümə namazını qılmaları üçün, idarəçi tərəfindən icazə verilmiş olmalıdır. Bəzi şəxslərə xas bir şəkildə təyin edilən və qapısı başqalarına bağlanılan yerlərdə, cümə namazını qılmaq, caiz olmaz.

Lakin məbədin qapısı açıq qoyularaq, insanların girməsinə icazə verildiyi təqdirdə, başqaları gəlməmiş olsa da, cümə namazları səhihdir.

3. Vaxtın davamıdır. Belə ki:

Cümə namazını qıla bilmək üçün, zöhr vaxtı davam etmək üzərə olmalıdır.

Bu vaxt çıxdığında, artıq cümə namazını qılmaq və ya qəza etmək, caiz olmaz. O günün zöhr namazı da qılınmamışdırsa, yalnız onu qəza etmək lazımdır.

Cümə namazı qılınmaqda ikən vaxt çıxacaq olsa, təzədən zöhr namazını qəza olaraq qılmaq lazımdır. (Haşiyə)

----------------------------------------

(Haşiyə:

~ İmam Malikə görə:

Cümə namazı, zöhr vaxtı çıxdıqdan sonra da qılına bilər.

~ İmam Əhməddən gələn bir rəvayətə görə:

Cümə namazı, zaval vaxtından əvvəl də qılına bilər.)

---------------------------------------

4. Camaatın mövcudluğudur. Belə ki:

Cümə namazı üçün camaatın ən az miqdarı, imamdan başqa 3 nəfərdir. İmam əbu Yusufa görə, imamdan başqa 2 nəfərdir. (Haşiyə)

---------------------------------------

(Haşiyə:

~ İmam Malikdən bir rəvayətə görə - 30;

~ İmam Şafi ilə Əhmədin məzhəblərinə görə - 40

nəfərdir.)

---------------------------------------

Camaatın:

~ ağlı yerində olması; və

~ kişi olması; və

~ ən az bu 3 nəfərin, birinci səcdəyə qədər hazır olması da,

imam əbu Hənifəyə görə, şərtdir.

Buna görə:

~ yalnız qadınların camaatı ilə; və ya

~ uşaqların camaatı ilə; və ya

~ birinci səcdədən əvvəl dağılıb azlıqda qalan camaatla,

cümə namazı qılına bilməz.

Camaatın hazır olması, 2 imama görə, iftitah təkbirinə qədər şərtdir. İmam Züfərə görə isə, heç olmazsa, namazdakı oturuşda təşəhhüd miqdarı (əttəhiyyətu oxuyacaq) dayanıncaya qədər, camaatın hazır olması şərtdir. Camaat bundan əvvəl dağılacaq olsa, geriyə qalan 1 və ya 2 nəfərin zöhr namazını qılması lazımdır. Camaatın muqim və ya azad olmaları, şərt deyildir. Elə ki, səfəri və ya nökər olan bir müsəlman, cümə namazını qıldıra bilər.

------------------------------------

5. Cümənin fərz olan namazından əvvəl, xütbə oxumaqdır. Belə ki:

Vaxtın girməsindən sonra, mövcud camaatın hüzurunda bir xütbə oxunması lazımdır. Bunun üçündür ki, xütbə oxunarkən, camaat mövcud olmayıb sonradan namazda mövcud olsalar, namazları caiz olmaz.

• Camaatın xütbəni eşitməsi, şərt deyildir. Sadəcə xütbədə hazır olmaları kifayətdir. Xütbə əsnasında bir mükəlləf kişinin, səfəri olsa belə, hazır olması, kifayətdir.

Cümə xütbəsinin rüknü, imam əbu Hənifə'yə görə, Allahı zikrdən ibarətdir. Onun üçün, xütbə niyyətilə, yalnız: "əlhəmdulilləh", yaxud "subhanallah", yaxud "lə iləhə illəllah" deyiləcək olsa, kifayət edər.

İki imama (əbu Yusuf və Muhammədə) görə, xütbə, xütbə deyiləcək dərəcədə uzunca bir zikrdən ibarətdir. Bunun ən az olan dərəcəsi, təhiyyət miqdarı həmd və salavat ilə müsəlmanlara duadır.

• Xütbənin vacibləri:

~ xatibin təharət üzərə (yəni qüsl və dəstəmazlı) olması;

~ övrət sayılan (kişilər üçün göbəkdən diz qapağına qədər olan) yerlərin örtülü olması; və

~ xütbəni ayaqda oxumasıdır.

• Xütbənin sünnətləri də:

Xütbəni 2 qismə ayırmaq və bunlar arasında bir təsbih və ya 3 ayət oxunacaq qədər bir zaman oturmaqdır. Bu cəhətdən, buna, 2 xütbə deyilir. Bu 2 xütbədən hər biri, həmdi, kəlime-i şəhadəti, salat və salamı əhatə etməlidir.

- Birinci xütbə: bir ayətin oxunması ilə insanlara öyüd-nəsihət etməyi;

- İkinci xütbə də: müsəlmanlara duanı

əhatə etməlidir. Ayrıca, ikinci xütbədə, imamın səsi, birinci xütbədəkindən daha xəfif olmalıdır.

Bütün bunlar, xütbənin sünnətlərindəndir.

Hər 2 xütbəni uzatmamaq da, sünnətdəndir. Hətta xütbəni, "Hucurat" surəsilə "Buruc" surəsinə qədər olan surələrin hər hansı birindən uzunca oxumaq, xüsusilə qış mövsümlərində, məkruhdur.

Camaatı bezdirmək, münasib deyildir. Camaatın təcili görüləcək işləri ola bilər. Onları məsciddə çox saxlamaq, cümə namazlarına davamlı gəlmələrinə əngəl olacağından, yersiz bir iş sayılır. Xatib olan şəxs, bunları düşünməlidir. Sözlərinin sonu, əvvəlki sözləri unutduracaq və qiymətdən salacaq şəkildə, xütbəsi uzun olmamalıdır.

Xütbənin qısa və camaata faydalı bir tərzdə hazırlanması, xatibin əhliyyət və fəzilətinə dəlildir.

Beləcə, xütbələr, bəlağat və məna cəhətindən ruhları qazanacaq şəkildə olmalıdır.

Böyük səhabələrdən olan Cabir b. Səmurə (radiyallahu anh)'dan rəvayət edildiyinə görə, Peyğəmbər (sallallahu aleyhi və səlləm)'in namazı da, xütbəsi də, orta bir halda idi. Çox qısa və çox uzun olmaqdan bəri idi.

• Xatib, azan oxunub tamamlayıncaya qədər minbərdə oturar, sonra ayağa qalxar. Sonra gizlicə "əuzu..." söyləyərək, aşkar şəkildə həmd və səna edər. Xütbəsini camaata qarşı söyləyər.

Döyüşlə qazanılmış bir diyarda, xatib, sol əlində tutacağı bir qılınca söykənərək xütbəsini oxuyar. Bu hal, İslamın, İslam mücahidlərinin istinad etdiyi gücü xatırladır. Bunlar da, xütbənin sünnətlərindəndir.

Xatibin, xütbə sünnətlərinə riayət etməməsi və dünyalıq söhbətlər etməsi, məkruhdur.

-------------------------------------------

6. Cümə namazının bir diyarda və ya diyar hökmündə olan bir yerdə qılınmasıdır. Diyardan məqsəd:

~ valisi;

~ hakimi;

~ yolları; və

~ məhəllələri

olan hər hansı bir şəhərdir. Bu diyara bitişik olub, əsgər toplamaq, at bağlamaq, silah atmaq, cənazə namazı qılmaq, ölüləri dəfn etmək kimi diyarın ehtiyacları üçün hazırlanmış olan yerlər də, diyar hökmündədir. Bu yerlərə, "fina-i bəldə" deyilir.

Onun üçün bir şəhər məscidlərində cümə namazı qılına bilinəcəyi kimi, belə yerlərdə də qılına bilər.

Əvvəllər, şəhərlərin xaricində belə namaz qılma yerləri (Musalla) var idi. Xalq, cümə və bayram günlərində, orda toplanaraq namazlarını qılarlardı. Beləcə, bərabərliklərini, güclərini və haqqa olan bağlılıqlarını göstərməyə çalışarlardı. Elə ki, imam əbu Hənifəyə görə, bir diyarda, yalnız bir məsciddə və ya bir Musallada cümə namazı qılınar, bir neçə məsciddə qılınmaz.

Lakin imam Muhamməd və imam əbu Hənifə'dən digər bir rəvayətə görə, cümə namazı, bir diyarda olan bir çox məscidlərdə qılına bilər. Doğru olan da, budur. Tətbiqat da, belədir.

İmam əbu Yusuf'dan bir rəvayətə görə, şəhərdə ancaq 2 yerdə cümə namazı qılına bilər. Digər bir rəvayətə görə də, aralarında bir çay mövcud olmadıqca, 2 yerdə də cümə namazı qılınmaz.

Cümə namazının bir çox məsciddə qılınmasını caiz görməyənlərə görə, bir diyarda qılınan bir çox cümə namazlarından hansına daha əvvəl təkbir gətirilərək başlanmışsa, o namaz səhih olar, digərləri olmaz.

Belə bir ixtilafdan qurtula bilmək üçündür ki, cümənin 4 rükət son sünnətindən sonra, "zühr-i axir" adı ilə, 4 rükət namaz daha qılınmaqdadır. Belə ki:

"Vaxtına yetişib hələ üzərimdən düşməyən son zöhr namazına"

deyə niyyət edilir və eynilə zöhr namazının 4 rükət fərzi və ya 4 rükət sünnəti kimi, 4 rükət namaz qılınır. Daha yaxşısı, sünnət namazı şəklində qılmaqdır. Çünki:

~ Cümə namazı səhih olmamışdırsa, bu 4 rükət ilə o günün zöhr namazı qılınmış olur. Bu namazın son 2 rükətinə əlavə edilən surə və ayətlər, fərzin sihhətinə zərər verməz.

~ Əgər cümə namazı səhih olmuşdursa, bu 4 rükət qəzaya qalmış bir zöhr namazı yerinə keçər. Qəzaya qalmış belə bir namaz olmayınca da, nafilə namaz olur.

Nəticə: Bu şəkildə namaz qılınması, ehtiyata uyğun olduğundan, alimlərin çoxu tərəfindən gözəl görülmüşdür. Şafii alimlərindən bir çoxları da, bunu uyğun görməkdədirlər. Çünki imam Şafi'yə görə də, bir diyarda ilk qılınmağa başlanan cümə namazı məqbuldur, digər cümə namazları səhih olmaz. O halda, cümə namazına daha sonra başlamış olanların, zöhr namazını qılmaları lazımdır.

Bununla bərabər, bu tətbiqat, bir ictihad məsələsi olduğundan, imam Şafi, Bağdad'da bir çox məsciddə, cümə namazının qılındığını gördüyü halda, buna etiraz etməmişdir.

------------------------------------------

Cümə namazı ilə bağlı bazı məsələlər:

197. Bir çox kəndlərdə cümə namazı qılınmasına əvvəldən bəri icazə verilmiş olduğundan, diyarlarda (şəhərlərdə) olduğu kimi, kəndlərdə də cümə namazı qılınaraq davam etmişdir.

198. Bir kəndli, cümə günü bir şəhərə gedib cümə namazı vaxtına qədər orda durmaq niyyətində olsa, özünə cümə namazı fərz olar. Lakin cümə vaxtından əvvəl şəhərdən çıxmağa niyyət edərsə, ona cümə namazı fərz olmaz. Səhih qəbul edilən bir görüşə görə, cümə vaxtının girməsindən sonra, şəhərdən çıxmağa niyyət edərsə, yenə cümə fərz olmaz.

199. Cümə günü zaval vaxtından (günəşin tam təpə nöqtəsində olduğu vaxtdan) sonra, cümə namazını qılmadan səfərə çıxmaq, məkruhdur. Zaval vaxtından əvvəl çıxmaq isə, məkruh deyildir.

200. Üzrlülər və məhbusların (həbsdə olanların) cümə günü şəhərdə zöhr namazını, cümə namazından əvvəl qılmaları məkruh olduğu kimi, cümə qılındıqdan sonra da, camaatla qılmaları, məkruhdur. Bunların zöhr namazlarını cümə namazı qılındıqdan sonra qılmaları, müstəhəbdir. Çünki o vaxta qədər üzrlərinin qalxa biləcəyi umulur.

201. Bir şəxs, cümə günü üzrü olmadığı halda, cümə namazını qılmadan zöhr namazını qılacaq olsa, bu namazı səhih olsa da, cümə namazını tərk etdiyindən dolayı, günaha girmiş olur. Lakin belə bir şəxs, daha sonra cümə namazını qılmaq üçün -daha cümə namazı qılınmadan- məscidə yönəlsə, qıldığı zöhr namazı nafilə namaz yerinə keçər. Cümə namazına istər çatsın, istər çatmasın; və istərsə niyyətindən dönsün və ya dönməsin. Bu etibarla, cümə namazına çata bilməzsə, o zöhr namazını yenindən qılması lazımdır.

2 imama görə, gedib cümə namazına başlamadıqca, qılmış olduğu zöhr namazı, batil olmaz.

202. Cümə üçün:

~ təkbir almaq;

~ yuyunmaq;

~ misvaq istifadə etmək;

~ gözəl və təmiz libaslar geyinmək;

~ xoş qoxular istifadə etmək,

müstəhəbdir. Minarədə azan oxununca da, başqa işlərlə məşğul olmayıb dərhal məscidə gedilməsi, vacibdir.

203. Cümə günü məscidə (cümə namazından) daha əvvəl getmək, 2 rükət "təhiyyətu'l-məscid" namazı qılmaq, Kəhf surəsini oxumaq və ya dinləmək, məndubdur.

204. Məscidə gedən kimsə, əgər xütbəyə başlanmamışsa, başqalarını narahat etməmək şərtilə:

~ xatibə yaxın yerə qədər gedə bilər;

~ deyilsə, tapdığı yerdə oturar;

~ Lakin yer tapa bilməz və ilərdəki cərgələrdə boşluq olarsa, zərurət gərəyi, bu boş yerlərdən birinə gedə bilər.

205. Xatib minbərə çıxdığında, camaatın dinləyib susması, salamlaşmaması, nafilə namaz qılmaması (Hənəfi məzhəbinə görə) gərəklidir. Elə ki, xütbədə Peyğəmbər (sallallahu aleyhi və səlləm)'in adı anılınca, camaatın "salat və salam" gətirmələri və dinləməklə kifayətlənmələri, daha fəzilətlidir. İmam əbu Yusuf'dan bir rəvayətə görə, bu halda, gizlicə salat və salam gətirilər.

206. Cümənin başlanılmış ilk sünnəti, xatibin minbərə çıxması halında, namazın vaciblərinə riayət edilərək, dərhal tamamlanmalıdır.

207. Cümə namazını, xütbə oxuyan şəxsin qıldırması, daha fəzilətlidir.

208. Cümə namazı hələ bitmədən, imama tabe olan kimsə, bu namazı tamamlayar. İmamı təşəhhüddə və ya səhv səcdəsində görsə, hökm, eynidir.

İmam Muhamməd'ə görə, ikinci rükətin rükusundan sonra gəlib imama tabe olan şəxs, cümə namazını deyil, zöhr namazını tamamlayar.